ΠΩΣ ΘΑ ΒΑΛΟΥΜΕ ΤΙΣ ΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ WELLBEING ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ; ΜΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΑΠΑΝΤΑ

Τι είναι εφηβική υγεία και πώς μπορούν οι γονείς να τη θωρακίσουν επενδύοντας στο wellbeing των παιδιών; Η καθηγήτρια Εφηβικής Υγείας Άρτεμις Τσίτσικα μιλά στο OW.

Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον Συνέδριο Εφηβικής Υγείας/Ιατρικής, με θέμα «Ευεξία (wellbeing) παιδιών και εφήβων», διοργανώνει το ΕΚΠΑ στις 13 και 14 Οκτωβρίου 2023. Με αφορμή αυτό, μίλησε στο OW η Άρτεμις Τσίτσικα, Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής Ε.Κ.Π.Α., Επιστ. Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) και Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (Ε.Ε.Ε.Ι.) που συνδιοργανώνει το συνέδριο.

Η ίδια μίλησε εκτενώς για τους πυλώνες της εφηβικής υγείας, τον ρόλο του παιδιάτρου σε αυτήν και τι μπορούμε να κάνουμε ως γονείς για να τη θωρακίσουμε.

– Σε τι διαφέρει η εφηβική υγεία από την υγεία του παιδιού; Και πότε σταματάμε να επισκεπτόμαστε τον παιδίατρο;

Ο παιδίατρος μπορεί να αναλάβει την εφηβική υγεία, αφού συνεχίζεται η ανάπτυξη, μέχρι και την πρώτη ενήλικο ζωή. Σε πάρα πολλές χώρες, λοιπόν, η εφηβική ιατρική ασκείται από παιδιάτρους έως τα 16-18 χρόνια. Στην Ελλάδα, βάσει νόμου, οι παιδίατροι βλέπουν τα παιδιά έως τα 16 τους. Ο παιδίατρος που έχει ειδίκευση σε θέματα αναπτυξιακής και εφηβικής υγείας είναι ιδανικός για τις ηλικίες αυτές, ωστόσο οι γονείς καλό είναι να απευθύνονται σε έναν παιδίατρο που θα έχει ευαισθησία σε θέματα εφηβικής ιατρικής. Εξάλλου, υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον των παιδιάτρων σήμερα για ειδίκευση σε αυτό το θέμα και το μεταπτυχιακό μας στο πανεπιστήμιο το παρέχει αυτό.

Αναφορικά με την ανάπτυξη των παιδιών κατά την εφηβική ηλικία, αυτή έχει πολλές ιδιαιτερότητες. Πρώτα απ’ όλα, χρονικά τοποθετείται από τις επιστημονικές οργανώσεις από τα 10 περίπου χρόνια έως τα 19 (η Αμερικανική Ακαδημαϊκή Εταιρεία αυξάνει το όριο αυτό έως τα 21) και εξαρτάται πάρα πολύ και από το πολιτισμικό πλαίσιο μιας χώρας. Για παράδειγμα, υπάρχουν χώρες όπου δεν υπάρχει καν εφηβεία και από την παιδική ηλικία τα άτομα περνούν απευθείας στην ενηλικίωση (όπως σε κάποιες μειονοτικές ομάδες).

H Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής κ. Άρτεμις Τσίτσικα

Η εφηβεία είναι ένα μεταβατικό στάδιο, το οποίο ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ περιγράφει σαν μία δεύτερη γέννηση. Η πρώτη οδηγεί στην απλή ύπαρξη και η δεύτερη στην ίδια την ζωή, γιατί σταδιακά το άτομο αναλαμβάνει τις ευθύνες της υγείας του, της ζωής του, παίρνει αποφάσεις, προσπαθεί να αυτονομηθεί και υπάρχουν πάρα πολλά αναπτυξιακά ορόσημα στον τρόπο σκέψης, στον τρόπο συμπεριφοράς και στη σωματική ανάπτυξη. Στην ανάπτυξη αυτή, λοιπόν, τη σωματική, τη γνωστική και τη συμπεριφορική/ψυχοκοινωνική, υπάρχουν πάρα πολλές μεταβολές. Η εφηβεία θεωρείται κατεξοχήν η ηλικία των μεταβολών και των δυνατοτήτων. Το βλέπουμε κι εμείς από τα παιδιά του περιβάλλοντός μας, πόσο αλλάζουν μέσα σε αυτό το διάστημα. Και αυτό γίνεται φυσιολογικά, προκειμένου να κατακτηθούν οι στόχοι της ενηλικίωσης.

– Τι κάνει τους έφηβους τόσο απερίσκεπτους; Ποιο είναι το νευροβιολογικό υπόβαθρο αυτής της ηλικίας;

Στη φάση αυτή, αλλάζουν και οι σχέσεις του ατόμου με τους σημαντικούς ενήλικες. Πέφτουν από το βάθρο π.χ. οι γονείς, που ως τώρα αποτελούσαν τα πρότυπα. Τα παιδιά δεν νιώθουν πια προστατευόμενα μέλη και ξεκινούν ένα συναρπαστικό ταξίδι, στο οποίο πρωταγωνιστές είναι πιο πολύ οι συνομήλικοι. Αναλαμβάνουν πάρα πολύ εύκολα ρίσκα περισσότερα από όσα τους αναλογούν, γιατί έτσι πιστεύουν ότι θα ξεχωρίσουν και θα γίνουν αποδεκτοί από την ομάδα των συνομηλίκων, που είναι το βασικό ζητούμενο.

Αυτό, βέβαια, βάζει τους έφηβους και σε μεγαλύτερους κινδύνους. Έχουν πρωτόγνωρες εμπειρίες σε αυτή την ηλικία, όπως είχαμε όλοι, αν θυμηθούμε τα εφηβικά μας χρόνια.

Χρειάζεται, όμως, να λάβουμε υπόψιν το νευροβιολογικό υπόβαθρο της εφηβικής ηλικίας: δηλαδή ότι ακόμα ο εγκέφαλος αναπτύσσεται, το ίδιο και το κέντρο της κριτικής σκέψης και της λογικής. Στον αντίποδα, το κέντρο του συναισθήματος, της παρόρμησης και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι στο ζενίθ του. Υπάρχει μια ανισορροπία μεταξύ αυτών των δύο κέντρων και έτσι εξηγείται, νευροβιολογικά τουλάχιστον, η ανθρώπινη συμπεριφορά σε αυτή την ηλικία.

Γι’ αυτό βλέπουμε έφηβους που, ενώ είναι ευφυείς, πολλές φορές με υψηλότερο IQ από τους ενήλικες, συχνά κάνουν πράγματα που εμείς απέξω θεωρούμε ανεξήγητα. Συμπεριφορές ανόητες που τους βάζουν σε κινδύνους. Θα πρέπει, λοιπόν, να μπαίνουμε στη θέση τους και να σκεφτόμαστε πώς ήμασταν κι εμείς σε εκείνη την ηλικία και πώς θα ήμασταν σήμερα, με τις σημερινές προκλήσεις. Και θα πρέπει να τους ακούμε.

Πολλές φορές ως κηδεμόνες υιοθετούμε μια θέση αυθεντίας, ότι ξέρουμε τα πάντα, και έτσι βάζουμε πολλά πρέπει και κανόνες, χωρίς να ακούμε τα παιδιά. Χρειάζεται να τα πείσουμε ότι είμαστε εκεί για να ακούσουμε ουσιαστικά όχι επιφανειακά. Να δίνουμε χρόνο στο παιδί, να μη βιαζόμαστε να το «ξεπετάξουμε». Να μην είμαστε απλά επικριτικοί. Να του δίνουμε να καταλαβαίνει ότι σκεφτόμαστε τι θα απαντήσουμε και δεν υπεραπλουστεύουμε το συναίσθημά τους.

ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΥΓΙΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑΔΑ, ΨΥΧΙΚΑ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΑ, ΜΕ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΟΣΟΥΣ ΥΠΟΦΕΡΟΥΝ ΑΠΟ ΧΡΟΝΙΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ.

– Είναι η εφηβεία ηλικία που αναδύονται διαταραχές;

Καθώς η εφηβεία είναι μια ηλικία μεταβολών σε όλα τα επίπεδα, μπορεί να αναδυθούν κάποιες ψυχικές δυσκολίες. Σε αυτό παίζει ρόλο και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, αλλά και η κληρονομικότητα και η προσωπικότητα. Κάποιοι έφηβοι έχουν ένα μείγμα προσωπικότητας το οποίο μπορεί να είναι πιο ανθεκτικό σε δυσκολίες και προκλήσεις. Άλλοι έχουν ένα μείγμα που μπορεί να είναι πιο ευάλωτο.

Τα καλά νέα είναι ότι υπάρχουν εργαλεία με τα οποία τα παιδιά και οι έφηβοι από πολύ μικρή ηλικία μπορούν να αναπτύξουν ανθεκτικότητα. Μπορούν να εκπαιδευτούν, δηλαδή, σε αυτή. Στο να ξανασηκώνονται όταν πέφτουν, να έχουν επιμονή, να γνωρίζουν τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους. Να δουλεύουν προς τη βελτίωση του εαυτού τους, να μάθουν να σέβονται τα δικαιώματα του διπλανού αλλά να διεκδικούν τα δικά τους. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι αυτό της κοινωνικής συναισθηματικής ενδυνάμωσης, που κι εμείς εφαρμόζουμε στην ομάδα εφηβικής υγείας, το οποίο μπορεί να χτίσει ανθεκτικότητα στα παιδιά.

Αυτό που είναι σημαντικό να αντιληφθούμε είναι ότι οι έφηβοι είναι μια κατεξοχήν υγιής ηλικιακή ομάδα, τόσο ψυχικά όσο και σωματικά, με εξαίρεση βέβαια όσους υποφέρουν από χρόνια νοσήματα (αποτελούν το 15%-20%), παιδιά με κληρονομικές ασθένειες, με σύνδρομα, με κυστική νόσο, αιμορροφιλία, χρόνια ογκολογικά ή καρδιολογικά κ.λπ., που χρειάζονται ομάδα θεραπόντων και συνεργασία με δομές ψυχικής υγείας προκειμένου να πλαισιωθεί. Οι υπόλοιποι μπορούν να ενδυναμωθούν περαιτέρω και, με την επένδυσή μας σε αυτή την ομάδα, να χτίσουμε λειτουργικούς, υγιείς και ευτυχισμένους ενήλικες.

Η ΠΡΩΤΗ ΑΙΤΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ, ΓΙΑΤΙ ΘΕΩΡΟΥΝ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΤΡΩΤΟΙ.

– Υπάρχουν σωματικές παθήσεις που εμφανίζονται πρώτη φορά στην ηλικία αυτή; Γιατί βλέπουμε π.χ. τόσα περιστατικά με μυοκαρδίτιδες;

Οι έφηβοι ενδέχεται να έχουν θέματα υγείας που μπορεί να έχουν να κάνουν με παραλλαγές της ενήβωσης. Αυτά μπορεί να είναι: διαταραχές της εμμηνορρυσίας, θέματα ανάπτυξης στο μυοσκελετικό (π.χ. σκολίωση) ή ενδοκρινολογικά (είναι μια ηλικία που θα πρέπει να γίνεται έλεγχος για θυρεοειδοπάθειες και όζους), διαταραχές πρόσληψης τροφής (π.χ. υπερβαρότητα και παχυσαρκία, η οποία και λόγω Covid-19 αποτελεί πλέον πανδημία). Ακόμα, υπάρχει το μαθησιακό κομμάτι που απασχολεί πολύ (αναπτυξιακές διαταραχές, φάσμα του αυτισμού, μαθησιακές δυσκολίες, ελλειμματική προσοχή) και το θέμα γενικά της σχολικής προσαρμογής, τα ψυχοκοινωνικά ζητήματα που έχουν να κάνουν με το καταθλιπτικό συναίσθημα, το υπερβολικό άγχος κ.λπ.

Μετά φτάνουμε στις μυοκαρδίτιδες που είπατε, που είναι ένα συμβάν το οποίο μπορεί να οφείλεται σε δομική κατασκευή της καρδιάς και να εκδηλωθεί με αυτόν τον τρόπο. Πρέπει, λοιπόν, ειδικά σε περίπτωση άθλησης να γίνεται ένας προληπτικός έλεγχος, να βλέπουμε τη δομή κ.ο.κ. προκειμένου να έχουμε μία πρόληψη όσον αφορά τα συμβάντα αυτά του αιφνίδιου θανάτου εφήβων. Γιατί είναι μεν σπάνια, αλλά είναι υπαρκτά και χρειάζεται να γίνεται καρδιολογικός έλεγχος, ιδιαίτερα στον αγωνιστικό αθλητισμό και τον πρωταθλητισμό, αλλά και σε όλους τους εφήβους.

– Οι γονείς τι μπορούν να κάνουν για να προστατεύσουν και να διασφαλίσουν την καλή υγεία του έφηβου παιδιού τους;

Η πρώτη αιτία θανάτου στους εφήβους είναι τα ατυχήματα και αυτό γιατί, όπως είπαμε και παραπάνω, θεωρούν τους εαυτούς τους άτρωτους. Έχουν μια προσκόλληση στον παρόντα χρόνο, θεωρούν δηλαδή ότι ζουν για το παρόν και δεν αντιλαμβάνονται τις επιπτώσεις των πράξεών τους στο μέλλον.

Οπότε, είναι πολύ βασικό να έχουν παρακολούθηση οι έφηβοι όσον αφορά την υγεία τους και προληπτικές εξετάσεις τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο. Μπορεί, για παράδειγμα, να υπάρξει μεγαλύτερος κίνδυνος σιδηροπενικής αναιμίας, δεδομένου ότι στα κορίτσια ξεκινά η εμμηνορρυσία και υπάρχει μεγάλη απώλεια αίματος. Και τα αγόρια, όμως, μπορεί να χρειάζονται σίδηρο γιατί φτιάχνεται ο μυϊκός ιστός τους. Και τα δύο φύλα, επίσης, έχουν απώλειες λόγω του ιδρώτα, αλλά και από τις διατροφικές τους συνήθειες. Λόγω του βεβαρημένου προγράμματος, μπορεί να μην γίνεται πρόσληψη όλων των απαραίτητων ιχνοστοιχείων και βιταμινών και σίγουρα καθώς αναπτύσσεται ο οργανισμός χρειάζεται περισσότερη ενίσχυση.

Οπότε χρειάζεται μια γενική αίματος, μία φεριτίνη για να δούμε αν υπάρχει σιδηροπενία, και ενίσχυση με σίδηρο αν χρειαστεί, αλλά και ένας βιοχημικός έλεγχος, μια γενική ούρων, και έλεγχος στον θυρεοειδή, από την προεφηβεία (στα 10-11 έτη) και μετά. Χρειάζεται εκτίμηση από γιατρό με ειδίκευση στην εφηβική υγεία και εκείνος θα ορίσει επακριβώς τις εξετάσεις, που θα γίνονται κάθε ένα ή δύο χρόνια. Χρειάζεται, επίσης, και μια εκτίμηση της ανάπτυξης, προκειμένου να δούμε αν υπάρχει κάποια καθυστέρηση π.χ. στο ύψος, τη μυοσκελετική ανάπτυξη, τα χαρακτηριστικά του φύλου, την ανάπτυξη του γεννητικού συστήματος κ.ά.

Εμβόλια – Διατροφή – Άσκηση

Στο πλαίσιο του ρόλου των γονιών ως φροντιστές, η κ. Τσίτσικα δεν παραλείπει να δώσει έμφαση στα εμβόλια που πρέπει οπωσδήποτε να έχουν γίνει στην εφηβεία (θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε επόμενο άρθρο), αλλά και στην διατροφή και την σωματική άσκησή τους.

Ειδικά για τη διατροφή, η κ. Τσίτσικα τονίζει πόσο σημαντικό είναι στην εφηβική ηλικία να μπαίνουν οι βάσεις. «Πρόκειται για μια ηλικία που το παιδί αποκτά τις γνώσεις και τις συνήθειες που θα καθορίσουν την ποιότητα ζωής στο μέλλον. Επίσης, είναι μια ηλικία που αναπτύσσεται το άτομο, άρα η διατροφή του είναι ακόμα πιο σημαντική. Αυτό που ισχύει για τους γονείς είναι ότι δίνουν το μοντέλο. Και οι νέοι άνθρωποι δεν μαθαίνουν τόσο με τη θεωρία, όσο με το μοντέλο. Δηλαδή, το να υπάρχει μια συνήθεια μέσα στο σπίτι και να μπορούν να την αντιγράψουν, να αποτελέσει έμπνευση γι’ αυτούς.

»Ιδανικό είναι, λοιπόν, αν μπορεί η οικογένεια να παίρνει κάθε μέρα πρωινό. Να κάνουν μέσα στη μέρα 4-5 γεύματα όσο το δυνατόν πιο ποιοτικά, να υπάρχει μαγειρεμένο φαγητό, να υπάρχει ποικιλία τροφών και να μπαίνουν τα όσπρια, τα λαχανικά, τα λαδερά, οι σαλάτες, να μπαίνουν συλλογές με δημητριακά πλούσια σε φυτικές ίνες, φρέσκα φρούτα, μαύρο ψωμί, να μπορούμε να έχουμε επιλογές με ψητά, να ακολουθούμε τη μεσογειακή διατροφική πυραμίδα που έχει στην κορυφή το κόκκινο κρέας, δηλαδή μία με δύο φορές τον μήνα και όχι κάθε μέρα όπως βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά με το junk food.

WELLBEING ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΝΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΔΥΝΑΤΟ ΤΡΟΠΟ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ.

»Παίζει ρόλο και ο τρόπος παρασκευής του φαγητού, το να είναι καλομαγειρεμένο. Η τροφή δεν είναι μόνο καύσιμο είναι και φιλοξενία, φροντίδα, αγάπη. Αν γυρίζουν σε ένα άδειο σπίτι τα παιδιά, με ένα πιάτο να περιμένει στον φούρνο μικροκυμάτων (ή και με κανένα), τι θα κάνουν μετά; Θα κάτσουν στην οθόνη με ένα ανθυγιεινό σνακ και θα «παρηγορηθούν».

»Με την πανδημία υπήρξε πολύ μεγάλη αύξηση στα ποσοστά παχυσαρκίας και λόγω της ενασχόλησης των παιδιών με τις συσκευές. Πέρα από την διατροφή, λοιπόν, πρέπει να δίνεται έμφαση στην καθημερινή αερόβια φυσική δραστηριότητα, αυτή που αυξάνει τον παλμό. Πρέπει να ακολουθείται ένα πρόγραμμα που θα προσαρμόζεται στις ανάγκες της υγείας και της ανάπτυξης και, τέλος, να γίνεται έλεγχος στην χρήση των σκευασμάτων. Οι έφηβοι δεν θα πρέπει να λαμβάνουν σκευάσματα και συμπληρώματα διατροφής για να ενισχύουν τις επιδόσεις τους».

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Τι σημαίνει wellbeing, ευεξία, που είναι και το θέμα του φετινού συνεδρίου;

Η ευεξία, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, δεν έχει να κάνει μόνο με την απουσία νόσου. Είναι η προσπάθεια σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας και της ζωής μας να λειτουργούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Να απολαμβάνουμε την καθημερινότητα και τη ζωή μας και να φτάσουμε στο μέγιστο λειτουργικότητας σε όλα τα επίπεδα, στις σχέσεις μας, στη διατροφή μας και τη φυσική άσκηση, στο κομμάτι της ψυχικής μας κατάστασης, να μπορούμε να αισθανόμαστε δημιουργικοί. Δηλαδή, όλο το κομμάτι της ύπαρξής μας να λειτουργεί στο βέλτιστο δυνατό βαθμό. Όταν έχουμε όλο αυτό προστατευόμαστε. Είναι ασπίδα η ευεξία, για αυτοάνοσα, καρκίνους κ.ο.κ.

Το Lifestyle medicine είναι η ασπίδα μας, γιατί είναι το μόνο που μπορούμε να ελέγξουμε. Αν το σκεφτούμε, ούτε το περιβάλλον μπορούμε να ελέγξουμε, ούτε την κληρονομικότητα, οπότε μπορούμε να ελέγξουμε το τρίτο κομμάτι, αυτό που έχει να κάνει με τον τρόπο και την ποιότητα της ζωής μας.

Η κ. Τσίτσικα καλεί τους γονείς να συμμετέχουν δωρεάν στις Ακαδημίες Γονέων που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Εφηβικής Ιατρικής, στις οποίες δίνονται συμβουλές και συζητιούνται θέματα τόσο ιατρικά όσο και ψυχολογικής φύσης, τα οποία προκύπτουν από τα ίδια τα ερωτήματα των γονιών. Πληροφορίες για τις Ακαδημίες Γονέων θα βρείτε στο youth-med.gr και youth-life.gr.