ΗΛΙΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ: «ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΟΥ 2022 ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΦΕΡΝΟΥΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΛΠΙΔΑ»

Η ανοσοθεραπεία και η στοχευμένη θεραπεία είναι δύο από τα όπλα που ευτυχώς έχουμε για την αντιμετώπιση του καρκίνου. Νέα φάρμακα προστίθενται διαρκώς στη φαρέτρα της επιστήμης και η ελπίδα ακόμα και για ίαση είναι πιο κοντά από ποτέ.

Στο άκουσμα της λέξης «καρκίνος» παγώνει όλη μας η ύπαρξη. Δυσκολευόμαστε να ακούσουμε τη λέξη και να την ξεστομίσουμε, πόσο μάλλον να την αποδεχτούμε. Ο καρκίνος, όμως, είναι μέρος της ζωής μας. Έχουν καρκίνο φίλοι και γνωστοί, κάποιοι ζουν με αυτόν και είναι καλά. Άλλοι ταλαιπωρούνται, κάποιοι άλλαξαν ριζικά τη ζωή τους όταν έγινε η διάγνωση και είδαν την ουσία των πραγμάτων. Πρόκειται για μια ασθένεια που φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τον πιο βαθύ του φόβο, αυτόν του θανάτου. Ο καρκίνος φαντάζει στα μάτια μας σαν ένα θηρίο, έτοιμο να μας κατασπαράξει. Ευτυχώς, οι εξελίξεις στον τομέα της ογκολογίας είναι καταιγιστικές και το θηρίο φαίνεται να δαμάζεται.

Η διαδικτυακή συνέντευξη που κανονίσαμε με τον παθολόγο-ογκολόγο Ηλία Αθανασιάδη αποδείχτηκε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εμπειρία και για τους δυο μας. Δεν χρειάστηκε να περάσει πολλή ώρα για να συνειδητοποιήσω πόσο γοητευτική βρίσκει ο ίδιος την επιστήμη της ογκολογίας. Πόση έμπνευση του προκαλεί η αναζήτηση της κατάλληλης θεραπείας για καθέναν και καθεμία από τους/τις ασθενείς του. Τον φαντάστηκα δίπλα σε μια εργαλειοθήκη γεμάτη με πάσης φύσεως εργαλεία, ατάκτως ερριμμένα γύρω του και εκείνον να ψάχνει αυτό το οποίο κάθε φορά θα ταιριάξει στην εργασία που έχει να κάνει.

Κάπως έτσι έχει φτάσει να λειτουργεί σήμερα η ογκολογία. Κάθε ασθενής είναι μοναδικός, κάθε καρκίνος, ακόμα και κάθε μετάλλαξη του καρκίνου, αντιμετωπίζεται με ξεχωριστό τρόπο. Στόχος, λοιπόν, του κ. Αθανασιάδη και όλων όσοι ασχολούνται με την αντιμετώπιση του καρκίνου είναι να βρουν και να ταιριάξουν τα κατάλληλα «εργαλεία» μεταξύ τους, να ανακαλύψουν την πιο ταιριαστή θεραπεία για κάθε ασθενή. Στο τέλος της συζήτησής μας δεν μου φαινόταν πια καθόλου περίεργο το πόση έμπνευση μπορεί να αντλήσει από τη δουλειά του.

Σημείωση: Οι εξελίξεις στην αντιμετώπιση του καρκίνου είναι τόσο ραγδαίες που ακόμα και στο διάστημα που γραφόταν αυτή η συνέντευξη, χρειάστηκε να τροποποιηθεί το κείμενο, γιατί υπήρχαν διαρκώς νέα δεδομένα. Καινούρια φάρμακα που αλλάζουν ριζικά τον τρόπο που προσεγγίζουμε τον καρκίνο και επιτέλους ανοίγουν τον δρόμο για την ελπίδα.

Ο παθολόγος-ογκολόγος, κ. Ηλίας Αθανασιάδης.

– Κύριε Αθανασιάδη, ποιες είναι οι πρόσφατες εξελίξεις στην αντιμετώπιση του καρκίνου;

Η ανοσοθεραπεία άλλαξε τον τρόπο που προσεγγίζουμε τον καρκίνο. Άλλαξε τη θεραπεία σε πολλούς καρκίνους και ουσιαστικά, αυτήν τη στιγμή, είναι ένας κύριος πυλώνας στον οποίο βασιζόμαστε για να αντιμετωπίσουμε τη νόσο. Παλαιότερα, είχαμε τη χειρουργική θεραπεία, την ακτινοθεραπεία, τη χημειοθεραπεία. Τώρα, προστέθηκαν η στοχευμένη θεραπεία και η ανοσοθεραπεία ως βασικοί πυλώνες της θεραπείας του καρκίνου.

– Τι είναι η ανοσοθεραπεία και γιατί θεωρείται τομή στην αντιμετώπιση της νόσου;

Η ανοσοθεραπεία ξεκίνησε ως κλινική εφαρμογή πριν από 10-12 χρόνια. Για πολλά χρόνια νωρίτερα, όμως, στο εργαστήριο, είχε φανεί ότι υπήρχε ένας τρόπος να προσεγγίσουμε τα καρκινικά κύτταρα όχι σαν έναν οργανισμό που πολλαπλασιάζεται και θέλουμε να τον καταστρέψουμε, αλλά σαν οργανισμό που έχει ξεφύγει από την ανοσοεπιτήρηση. Από την επίβλεψη δηλαδή του ανοσολογικού συστήματος. Ο οργανισμός μας θα έπρεπε κανονικά να αναγνωρίσει έναν καρκίνο σαν ξένο σώμα και να τον διώξει. «Γιατί δεν συμβαίνει αυτό;» προβληματίστηκαν οι επιστήμονες.

Αυτό που έκαναν, λοιπόν, ήταν να δώσουν φάρμακα που απελευθέρωσαν το ανοσολογικό σύστημα και κατηύθυναν την άμυνα του οργανισμού εναντίον του όγκου. Έτσι, κινητοποίησαν στρατιές από ενεργοποιημένα λεμφοκύτταρα που διήθησαν τον καρκινικό ιστό και οδήγησαν στην καταστροφή του όγκου μέσα από μία διαδικασία που ξεκινά από το ανοσοποιητικό σύστημα και οδηγεί σε απόπτωση και κυτταρικό θάνατο των καρκινικών κυττάρων. Αυτό μεταφράζεται σε κατάλυση της εξέλιξης του καρκινικού ιστού και παραβίαση της φυσικής πορείας της νόσου.

Illustration: Χριστίνα Αβδίκου

Το εντυπωσιακό ήταν ότι τα λεμφοκύτταρα παρέμεναν σαν κύτταρα μνήμης στο σώμα του ασθενή για μακρύ διάστημα. Τι σημαίνει αυτό; Ότι οι ασθενείς που έχουν κερδίσει από την ανοσοθεραπεία κερδίζουν για ένα μακρύ διάστημα, και κάποιοι από αυτούς για παρατεταμένο μακρύ διάστημα. Σε κάποιους ο καρκίνος παραμένει σε αδράνεια χωρίς να εξελίσσεται, κάποτε εξαφανίζεται για πολλά χρόνια. Οι ασθενείς αυτοί ζουν με τον καρκίνο στο περιθώριο και η κατάσταση αυτή συνορεύει με την ίαση.

ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ Η ΑΝΟΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΦΑΡΜΟΖΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΕ ΠΡΩΙΜΟΤΕΡΑ ΣΤΑΔΙΑ, Ο ΑΣΘΕΝΗΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΔΙΕΚΔΙΚΕΙ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΑΣΗ.

– Σε ποια είδη καρκίνου φαίνεται να έχει μεγαλύτερα οφέλη η ανοσοθεραπεία;

Τα πρώτα θεαματικά αποτελέσματα ανακοινώθηκαν στο μελάνωμα. Η ανοσοθεραπεία οδήγησε τους ασθενείς σε μακρά επιβίωση πολλών ετών, σε αντιδιαστολή με την ανεξέλεγκτη καταστροφική πορεία του μελανώματος πριν την εμφάνιση της ανοσοθεραπείας και της μοριακής στόχευσης. Εκτός από το μελάνωμα, ο καρκίνος του πνεύμονα έχει παρουσιάσει μεγάλη πρόοδο στην εξατομίκευση και, με την εφαρμογή της ανοσοθεραπείας, η πορεία του έχει απολύτως παραβιασθεί.

Παρά τη μεγάλη πρόοδο, όμως, ο καρκίνος του πνεύμονα εξακολουθεί να αποτελεί την πρώτη αιτία θανάτου στις κοινωνίες μας. Η συστηματική θεραπεία βασίζεται στην εξατομικευμένη εφαρμογή στοχευμένης θεραπείας, ανοσοθεραπείας και χημειοθεραπείας. Για τους ασθενείς που δεν ανιχνεύονται στόχοι που παρέχουν τη δυνατότητα θεραπείας, η αποτελεσματικότερη θεραπεία που έχουμε στα χέρια μας είναι η ανοσοθεραπεία και όχι η χημειοθεραπεία – συνήθως σε αυτούς τους ασθενείς προτείνεται συνδυασμός χημειοθεραπείας και ανοσοθεραπείας. Μάλιστα, η ανοσοθεραπεία έχει ενταχθεί και στα πρωιμότερα στάδια που διεκδικούμε δυναμικά την ίαση. Χρησιμοποιείται πριν ή μετά το χειρουργείο, καθώς και μετά τη χημειοακτινοθεραπεία.

Η ανοσοθεραπεία έχει δώσει αποτελέσματα και σε άλλους καρκίνους – πλέον η λίστα είναι πολύ μεγάλη. Εξελίσσεται με θεαματικό ρυθμό στους καρκίνους του πεπτικού, αλλά και σε κάποιους σπάνιους όγκους, με αποτέλεσμα να αποτελεί την ελπίδα που αναζητούν οι ασθενείς.

– Αναφερθήκατε σε συγκεκριμένα είδη καρκίνου, στα οποία έχει μεγάλη απόκριση η ανοσοθεραπεία. Απευθύνεται σε όλους τους ασθενείς που πάσχουν από αυτά τα είδη καρκίνου ή υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες ενδείξεις; Με βάση ποια κριτήρια επιλέγει ο γιατρός την ανοσοθεραπεία;

Υπάρχουν συγκεκριμένες ενδείξεις, βάσει των οποίων ο γιατρός έχει τη δυνατότητα να συστήσει ανοσοθεραπεία. Έτσι, ενώ πρόκειται για εξαιρετικά σημαντικό όπλο για το μελάνωμα, τον καρκίνο του πνεύμονα, τον καρκίνο κεφαλής και τραχήλου, τώρα άρχισαν να προκύπτουν πολλές ενδείξεις για τους καρκίνους του ουροποιητικού και του πεπτικού. Η λίστα είναι μεγάλη και συνεχώς επεκτείνεται. Φανταστείτε ότι το 10% των καρκίνων του παχέος εντέρου –πρόκεται για πολύ μεγάλο αριθμό– έχει ως πρώτη επιλογή την ανοσοθεραπεία. Οι εξελίξεις στον καρκίνο του οισοφάγου και του στομάχου έρχονται με καταιγιστικό ρυθμό και έχουν δοθεί νέες ενδείξεις ακόμη και σε πρώιμα στάδια. Πρόσφατα προέκυψαν θετικά αποτελέσματα για το χολαγγειοκαρκίνωμα και το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, καρκίνους που δύσκολα αντιμετωπίζονται με τη χημειοθεραπεία. Πρόκειται για εξέλιξη του 2022, εξαιρετικά σημαντική. Είμαστε στο σημείο που αλλάζει κάτι στην ογκολογία και αυτό φέρνει ουσιαστική ελπίδα.

Ένας άλλος συχνός καρκίνος στον οποίο υπάρχει πρόοδος είναι ο καρκίνος του μαστού. Δεν είμαστε ακόμα εκεί που θέλουμε, αλλά έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που σε ορισμένους ασθενείς χορηγείται ανοσοθεραπεία στην πρώτη γραμμή μεταστατικής νόσου, ακόμα και προεγχειρητικά. Δηλαδή, σε μια γυναίκα με έναν τριπλά αρνητικό καρκίνο του μαστού –αν πληρούνται κάποια κριτήρια– μπορεί να προστεθεί στην προεγχειρητική χημειοθεραπεία η ανοσοθεραπεία.

– Τι κερδίζει πρακτικά ο ασθενής από την ανοσοθεραπεία;

Αποκτά καλύτερο έλεγχο του καρκίνου του. Έχει ένα μακρύ διάστημα ελέγχου της νόσου και, ουσιαστικά πλέον, από τη στιγμή που εφαρμόζεται και σε πρωιμότερα στάδια, υπάρχει η δυνατότητα για τον ασθενή να διεκδικεί ακόμα και την ίαση.

Illustration: Χριστίνα Αβδίκου

– Είπατε ότι υπάρχουν δύο πυλώνες. Από τη μία η ανοσοθεραπεία, από την άλλη η στοχευμένη θεραπεία. Θα μας πείτε λίγα πράγματα και γι’ αυτή;

Η στοχευμένη θεραπεία υπάρχει εδώ και πολλά χρόνια. Πρακτικά η επανάσταση ήρθε –αν θέλετε– για το ευρύ κοινό, για τους συμπαγείς όγκους, το 2000, που βρέθηκε ένα φάρμακο το οποίο θεωρήθηκε θαυματουργό. Μάλιστα, το περιοδικό Time το έβαλε στο εξώφυλλό του, χαρακτηρίζοντάς το magic bullet (μαγική σφαίρα).

Από τότε άλλαξε η πορεία των ασθενών με χρόνια μυελογενή λευχαιμία. Στη συνέχεια, προέκυψαν πάρα πολλά φάρμακα, όλο και καλύτερα. Π.χ. για τον καρκίνο του μαστού, με αποτέλεσμα σήμερα γυναίκες με καρκίνο του μαστού που είναι HER2-θετικός να έχουν πάρα πολλές επιλογές, που αλλάζουν την πορεία της νόσου ήδη από την προ-εγχειρητική φάση.

Και στη στοχευμένη θεραπεία, όσο πιο νωρίς παρέμβεις στην αρρώστια, τόσο πιο θεαματικά αποτελέσματα έχεις. Γιατί τότε έχεις τη δυνατότητα να αλλάξεις ριζικά την πορεία της νόσου, ειδικά στο στάδιο που χειρουργείται. Ενώ, αν παλεύεις αργά, έχεις πολλούς κλώνους και έτσι είναι δύσκολο να πετύχεις κάτι τόσο ουσιαστικό και ριζικό.

Πριν λίγους μόλις μήνες εγκρίθηκε ένα ακόμα φάρμακο, το οποίο απευθύνεται σε μία συγκεκριμένη μετάλλαξη που είναι αρκετά συχνή στον καρκίνο του πνεύμονα (Kras G12C). Μόνο αυτό το συγκεκριμένο είδος στοχεύεται από αυτό το φάρμακο. Άρα, έχουμε φτάσει στο σημείο να είναι πλέον τόσο μικροί οι πληθυσμοί που βρίσκουμε και να είναι τόσες πολλές αυτές οι μικρές μερίδες ανθρώπων με τα κοινά χαρακτηριστικά, που πρέπει να τους ψάξουμε όλους, γιατί δεν θέλουμε να χάσουμε καμία ευκαιρία. Χρειαζόμαστε πληρέστερη γονιδιακή ανάλυση και στον όγκο και στο DNA του όγκου που ανιχνεύεται με υγρές βιοψίες στο αίμα. Αυτό πραγματικά αλλάζει τα πράγματα.

– Αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι υπάρχει συγκεκριμένο φάρμακο για μια συγκεκριμένη μετάλλαξη ενός συγκεκριμένου καρκίνου. Είναι πράγματι τόσο στοχευμένο;

Ναι, είναι τόσο στοχευμένο. Σε σημείο που, όταν μετά ξεφεύγει από τη μετάλλαξη, ψάχνουμε να βρούμε το φάρμακο που δρα όταν η μετάλλαξη έχει ξεφύγει! Αυτή είναι –θα συμφωνήσετε μαζί μου– μια τελείως διαφορετική ανάγνωση του καρκίνου.

Όταν ξεκίνησα την ογκολογία, την έβλεπα σαν μια επιστήμη γοητευτική και εμπνευστική. Κι αυτό γιατί είχε να κάνει με ένα σωρό φωτισμένους ανθρώπους που, κάνοντας ηρωικές δουλειές, είχαν θεραπεύσει από την οξεία λευχαιμία –των παιδιών πρώτα και των ενηλίκων μετά–, μέχρι τον καρκίνο του όρχεως. Είχαν συμβάλλει γενικά στο να γίνουν μεγάλες πρόοδοι, οι οποίες είχαν έρθει με μεγάλο κόπο και πολύ δύσκολες και βαριές θεραπείες. Ενώ τώρα, στη γενιά τη δική μας, αυτό που βλέπουμε και αποτελεί το επόμενο βήμα είναι η ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας, η οποία έχει οδηγήσει στην ανάγκη να αλλάξουμε τον τρόπο που προσεγγίζουμε τον καρκίνο.

ΚΑΠΟΙΟΙ ΧΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΖΟΥΝ ΖΩΕΣ ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟ Ο,ΤΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΘΕΩΡΟΥΝΤΑΙ ΥΓΙΕΙΣ.

– Υπάρχουν συγκεκριμένα είδη καρκίνων που μπορούν να θεωρηθούν πλέον χρόνιες νόσοι; Ποια είδη καρκίνων είναι αυτά και τι σημαίνει αυτό πρακτικά για τον ασθενή;

Αφού κάθε όργανο έχει διαφορετικούς καρκίνους, αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να αφορά όλες τις γυναίκες ή όλους τους άνδρες. Ο καρκίνος του μαστού, π.χ. όταν υπάρχουν θετικοί ορμονικοί υποδοχείς γίνεται ένα χρόνιο νόσημα που σε πάρα πολλές γυναίκες σταματά να αποτελεί το κύριο νόσημα της ζωής τους. Αυτό επιτυγχάνεται με τη σύγχρονη ανοσοθεραπεία.

Όμως οι ασθενείς ζητούν να είναι ελεύθεροι νόσου, χωρίς καρκίνο, δεν ζητούν να είναι καλά με τον καρκίνο τους. Ελεύθεροι νόσου έχουν βρεθεί πολλοί ασθενείς που έχουν υποβληθεί σε ανοσοθεραπείες. Αλλά και εκεί δεν λέμε ότι έχουμε πετύχει ίαση. Γιατί πλέον η λέξη ίαση σημαίνει ότι ξέρουμε ότι δεν θα συμβεί ποτέ, τίποτα. Προσωπικά, εγώ σε κάθε ασθενή που έχει τελειώσει τη θεραπεία του, του φέρομαι σαν να είναι υγιής, γιατί μια μεγάλη επιτυχία είναι να βγάλεις το στίγμα του καρκίνου. Σε αυτούς λοιπόν, που συνεχίζουν να είναι καλά για πάρα πολλά χρόνια, μπορεί να μην το ονομάζουμε «ίαση», αλλά λέμε ότι «αφού ζεις ισότιμα με τους άλλους και αφού δεν βλέπεις πουθενά τον καρκίνο σου, συνέχισε τη ζωή σου». Ουσιαστικά διαχειρίζεσαι κινδύνους, όπως όλοι όσοι κυκλοφορούν υγιείς.

Άρα, στο ερώτημα «Ποιοι καρκίνοι μπορούν να γίνουν χρόνιες νόσοι;» η απάντηση είναι «Πολλοί μπορούν να γίνουν». Οι καρκίνοι του μαστού –οι ορμονικά θετικοί– έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα, ο καρκίνος του προστάτη επίσης.

Νομίζω ότι γενικά ο στόχος για πάρα πολλούς ασθενείς είναι να βρεθούν με έλεγχο της νόσου για μακρύ διάστημα, χωρίς συμπτώματα και χωρίς επιδράσεις στη ζωή τους. Από κει και πέρα, το να είναι χρόνια η νόσος και το να κερδίσει κανείς από αυτό είναι και θέμα προσωπικής στάσης, τι στάση έχεις απέναντι στη νόσο. Είναι πολλοί άνθρωποι που έχουν χάσει την πορεία της ζωής τους με την έλευση του καρκίνου και είναι άλλοι που τα χρόνια τους έχουν πάρει μεγαλύτερη αξία, και ζουν πολύ πιο ουσιαστικές ζωές από ό,τι άνθρωποι που θεωρούνται υγιείς.

– Πολύ σωστό. Οπότε τους ορμονοεξαρτώμενους καρκίνους (του μαστού, του προστάτη) μπορούμε να τους θεωρήσουμε μια κατηγορία μόνους τους, έτσι δεν είναι;

Ναι, αλλά ένας ορμονοεξαρτώμενος καρκίνος του μαστού, όταν χάσει την ορμονοεξάρτησή του και ξεφύγει, είναι ένας πολύ άσχημος καρκίνος. Ένας καρκίνος του προστάτη, αντίστοιχα, όταν τη χάσει γίνεται μια πολύ επιθετική αρρώστια. Άρα, μιλάμε για το στάδιο που βρίσκεται ο ασθενής.

– Υπάρχουν και κάποια είδη καρκίνων στα οποία δεν έχουν γίνει βήματα προόδου, όπως είναι του παγκρέατος ή του εγκεφάλου. Τι γίνεται εκεί; Έχουμε να περιμένουμε κάποια εξέλιξη;

Κοιτάξτε, από τα νοσήματα που βλέπουμε συχνά, ένας καρκίνος που χρειαζόμαστε επειγόντως κάποια πρόοδο είναι ο καρκίνος του παγκρέατος. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται εντατική κλινική έρευνα και υπάρχει στρατηγική με κάποια πρώτα θετικά αποτελέσματα. Για τους ασθενείς που έχουν μετάλλαξη κληρονομούμενη (BRCA1, BRCA2) υπάρχει η δυνατότητα θεραπείας με στοχευμένο φάμακο. Οι όγκοι του εγκεφάλου επίσης –όπως σωστά είπατε– έχουν πολύ έντονα εξελισσόμενη βασική και κλινική έρευνα και πρακτικά θα υπάρξουν εξελίξεις, αλλά ακόμα δεν έχουν έρθει.

Ξέρετε, όμως, το πρώτο πράγμα που σκέφτομαι όταν δω απέναντί μου έναν ασθενή με καρκίνο του παγκρέατος δεν είναι «Τι άσχημος καρκίνος που είναι αυτός». Προσπαθώ να πετύχω το καλύτερο που μπορώ με τα όπλα που διαθέτω. Συχνά τα προβλήματα μετατοπίζονται. Όταν έχουμε τόσα καινούργια φάρμακα, τότε καταλαβαίνουμε ότι πια δημιουργούμε ασθενείς που έχουν πάει καλά με αυτά και έχουμε ανάγκη για κάτι παραπέρα.