Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΟΥΣΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΣΤΡΕΣ ΕΧΕΙ ΦΟΒΕΡΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ, ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΗ

Αμέτρητες οι περγαμηνές και οι διακρίσεις του στην επιστημονική κοινότητα, κι όμως ο καθηγητής Γιώργος Χρούσος μιλάει με λόγια απλά για τα πιο σύνθετα που μας απασχολούν. Θέλοντας να μάθουμε πώς εμφανίζεται μια πάθηση στον οργανισμό, μιλήσαμε μαζί του για την επίδραση του στρες στην υγεία και τη σημασία της πρόληψης, που πρέπει να αρχίζει από την προσχολική ηλικία.

Σε έναν παράδρομο της Μιχαλακοπούλου, στην οδό Μαιάνδρου, βρίσκεται η Ενδοκρινολογική Μονάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ιδρύθηκε το 1990 με σκοπό να γίνει κοιτίδα των ερευνητικών εργασιών μιας ομάδας διακεκριμένων ενδοκρινολόγων, ενώ παράλληλα προσέφερε υπηρεσίες υγείας στο ευρύ κοινό.

Τα τελευταία 12 χρόνια, επιστημονικός υπεύθυνος της Μονάδας είναι ο καθηγητής Γιώργος Χρούσος, ένας επιστήμονας με αμέτρητες περγαμηνές και διεθνείς διακρίσεις. Το τελευταίο που περίμενα ήταν ότι θα απαντούσε αμέσως στο κινητό του και θα δεχόταν με προθυμία να μιλήσουμε.

Ο κ. Χρούσος είναι ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, Διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στο τμήμα Εφηβικής Υγείας της UNESCO και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Παστέρ. Κι αυτοί είναι μόνο λίγοι από τους τίτλους που έχει κατακτήσει στην πολυετή καριέρα του! Έχει συγγράψει περισσότερες από 1.100 επιστημονικές μελέτες, έχει επιμεληθεί 29 βιβλία, ενώ τα έργα του έχουν χρησιμοποιηθεί ως αναφορές στην επιστημονική κοινότητα περισσότερες από 74.000 φορές.

Παρ' όλα αυτά, παραμένει ένας αφοπλιστικά προσιτός και ζεστός άνθρωπος, που μπορεί με λίγα και απλά λόγια να εξηγήσει την ουσία της δουλειάς του. Όσο εμείς διαβάζουμε για την ανάγκη μιας εξατομικευμένης, ολιστικής προσέγγισης των ασθενών, εκείνος και η ομάδα του την εφαρμόζουν στην πράξη.

Βλέπετε, στην Ενδοκρινολογική Μονάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών παρέχεται ένα φάσμα θεραπευτικών υπηρεσιών, που έχουν ως βάση την ενδοκρινολογική εκτίμηση και υποστηρίζονται όπου χρειάζεται από υπηρεσίες ψυχικής υγείας, διαιτολογικής εκτίμησης και θεραπευτικής άσκησης.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι στη Μονάδα μπορεί να κλείσει ραντεβού ο κάθε ασθενής με ενδοκρινολογικό πρόβλημα και να έχει μια ολιστική αντιμετώπιση: Με χειροπιαστές οδηγίες για το πώς να διαχειριστεί το άγχος του και με καθοδήγηση από διάφορες ειδικότητες, ψυχολόγους, διαιτολόγους και γυμναστές. Διότι, πρέπει να ξέρετε ότι ο κ. Χρούσος έχει μελετήσει σε βάθος την επίδραση του άγχους στην παθολογία, αλλά δεν έχει μείνει στη θεωρία. Μπορεί να δώσει πολύ συγκεκριμένες συμβουλές για το πώς θα καταφέρεις να το ελαχιστοποιήσεις, γνωρίζοντας από πρώτο χέρι πόσο δύσκολο είναι αυτό στη σύγχρονη εποχή.

Προτού όμως φτάσουμε εκεί, θελήσαμε να μάθουμε πώς ξεκινάει να ενορχηστρώνεται μια ασθένεια, πόσο χρόνο μπορεί να χρειαστεί για να εκδηλωθεί, γιατί σχεδόν όλοι «έχουμε κάτι» μετά τα 50 και από πότε πρέπει να αρχίζει μια αποτελεσματική πρόληψη.

– Κύριε Χρούσο, πώς εμφανίζεται μια πάθηση στον ανθρώπινο οργανισμό; Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στην ανάπτυξή της;

Έπειτα από πολλά χρόνια μελετών και κλινικής εμπειρίας, είμαι πλέον σε θέση να πω ότι το στρες βρίσκεται κάτω από τα πάντα. Αν πάρουμε για παράδειγμα τα αυτοάνοσα, ένα μεγάλο πλέον κομμάτι της ιατρικής, έχει αποδειχτεί και επιδημιολογικά ότι πριν από την εμφάνισή τους έχει προηγηθεί μια περίοδος έντονου στρες στο άτομο. Περνάει αυτή η περίοδος, κι εκεί που όλα δείχνουν καλά εμφανίζεται το αυτοάνοσο. Δυστυχώς, το στρες κατακλύζει πλέον τη ζωή μας. Και, ξέρετε, το στρες από μόνο του διεγείρει τη φλεγμονή. Το περιστασιακό στρες δεν είναι πρόβλημα. Θα υποχωρήσει και μαζί του θα υποχωρήσει και η φλεγμονή. Αν έχεις όμως μονίμως αυτό το συνηθισμένο στρες που έχουμε όλοι μας, το λεγόμενο ψυχοκοινωνικό, τότε η φλεγμονή δεν θα υποχωρήσει.

– Μα και τα μικρά παιδιά εμφανίζουν αυτοάνοσα. Έχουν στρες τα μικρά παιδιά;

Υπάρχει κάποιου είδους στρες και στα παιδιά. Η παχυσαρκία είναι επίσης ένας παράγοντας που προδιαθέτει την εμφάνιση μιας πάθησης. Πρόσφατα έγινε μια μεγάλη επιδημιολογική μελέτη σε παιδιά που έπαθαν σκλήρυνση κατά πλάκας. Το πιο κοινό πράγμα που τους συνέβη προτού εμφανίσουν την ασθένεια ήταν η αύξηση βάρους.

– Πώς λοιπόν λειτουργεί η φλεγμονή που δημιουργεί το στρες;

Αν έχεις συνεχώς στρες, πρωί, μεσημέρι, βράδυ, το Σαββατοκύριακο, πράγμα πολύ συνηθισμένο, προκύπτει μια ελαφριά φλεγμονή, η οποία όμως είναι μόνιμη. Η φλεγμονή αυτή που «σιγοκαίει» καταστρέφει τα αγγεία και άλλους ιστούς. Έτσι, αν χρειαστεί ο οργανισμός σου να αντιμετωπίσει κάποιο μικρόβιο, η άμυνά του είναι ελλιπής.

– Υποθέτω ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε αυτή τη φλεγμονή. Γιατί όμως δεν εντοπίζεται στις εξετάσεις αίματος στην ταχύτητα καθίζησης, που είναι η ενδεικτική τιμή για τη φλεγμονή;

Εντοπίζεται η φλεγμονή στις αιματολογικές εξετάσεις. Αλλά όχι στην ταχύτητα καθίζησης. Εντοπίζεται στη CRP - αντιδρώσα πρωτεΐνη, όπως λέγεται. Η CRP, ως πρωτεΐνη που είναι, συντίθεται στο συκώτι όταν παραχθούν ουσίες (π.χ. ιντερλευκίνη 6 και άλλες κυτταροκίνες) από τα μακροφάγα και τα λιποκύτταρα, ως απάντηση σε διάφορες φλεγμονές είτε από βακτήρια και ιούς είτε από αυτοάνοσα νοσήματα, ή και αδιευκρίνιστου τύπου φλεγμονές. Οι τιμές άνω του 5 είναι μη φυσιολογικές και υποδεικνύουν την ύπαρξη οργανικής νόσου, αλλά ελάχιστες αυξήσεις της CRP, δηλαδή από 2 έως 3, υποδεικνύουν τη χρόνια φλεγμονή και αυτές οι τιμές μπορεί επίσης να παρατηρηθούν και στην παχυσαρκία. Κανονικά όμως η CRP θα έπρεπε να είναι μηδενική. Αυτή η μικρής έντασης φλεγμονή, η οποία παραμένει στο σώμα για χρόνια, κάνει σιγά-σιγά τη ζημιά.

«ΤΑ ΒΡΑΔΙΑ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΒΑΣΙΚΟ ΝΑ ΜΗΝ ΣΚΕΦΤΕΣΑΙ ΤΙΠΟΤΕ. ΟΥΤΕ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΚΑΤΙ. ΤΑ ΒΡΑΔΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΗΡΕΜΕΙΣ, ΔΙΟΤΙ ΤΟΤΕ ΓΙΝΕΤΑΙ Η ΕΠΙΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΩΝ».

– Εκτός από το ψυχοκοινωνικό στρες υπάρχει και το οργανικό στρες, που μπορεί να συμβεί και από μια μεγάλη απώλεια κιλών, για παράδειγμα. Είναι κι αυτό επικίνδυνο;

Ναι. Το στρες αυτό το έχουν αμελήσει τελείως. Δεν το συζητάει κανένας, αλλά υπάρχουν πλέον εργασίες που έχουν δείξει αυξημένη εμφάνιση καρκίνου σε άτομα που χάνουν βάρος. Όταν χάνεις βάρος, αυτό είναι στρες για τον οργανισμό. Γι' αυτό πλέον συνιστούμε στις δίαιτες να μην βιάζεται ο ασθενής να χάσει βάρος. Αν για παράδειγμα πρέπει κάποιος να χάσει 30 κιλά, πρέπει να το κάνει μέσα σε τουλάχιστον 12 μήνες, ώστε να μη στρεσαριστεί ο οργανισμός.

– Τον τελευταίο καιρό ακούμε πολύ για τη σημασία του εντέρου. Τι ρόλο παίζει στην εμφάνιση μιας νόσου;

Το πρώτο σύμπτωμα που εμφανίζεται όταν έχουμε στρες, ιδίως σε παιδιά και γυναίκες, είναι ο πόνος στην κοιλιά. Και ξέρετε γιατί;  Διότι το έντερό μας δεν έχει δικό του νευρικό σύστημα, αλλά επηρεάζεται από το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό. Το στρες διεγείρει το συμπαθητικό, που κάνει το στομάχι να μην κουνιέται. Αυτό γίνεται φούσκωμα, ενώ το παρασυμπαθητικό στο παχύ έντερο προκαλεί έντονο σπασμό, που μεταφράζεται σε διάρροια ή δυσκοιλιότητα. Το 20% των περιστατικών που βλέπουν οι παθολόγοι είναι άνθρωποι με ανεξήγητα συμπτώματα. Για παράδειγμα, ασθενείς που παραπονιούνται ότι το πρωί έχουν ζαλάδα ή ναυτία που τους ξυπνάει. Κάνουμε εξετάσεις, δεν βρίσκουμε τίποτε. Ξέρετε τι είναι αυτά; Συμπτώματα στρες και φλεγμονής. Που μπορεί στο μέλλον να εξελιχθούν σε κάποια ασθένεια.

– Υπάρχει κάποια ένδειξη στο ανθρώπινο σώμα που να μας προβληματίζει για το μέλλον της υγείας του;

Έχει παρατηρηθεί ότι το αυξημένο σπλαχνικό λίπος και η χαμηλή μυϊκή μάζα, που συνήθως πάνε μαζί, είναι σημάδια πρόωρης γήρανσης. Και υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στα επίπεδα της CRP στο αίμα που λέγαμε πριν, της αυξημένης κορτιζόλης, της χαμηλής μυϊκής μάζας και του αυξημένου σπλαχνικού λίπους. Όλα αυτά είναι ένα πράγμα. Το σπλαχνικό λίπος είναι το λίπος του στρες. Η χαμηλή μυϊκή μάζα οδηγεί στην απώλεια οστικής μάζας. Κατάθλιψη, κορτιζόλη και φλεγμονή επίσης σχετίζονται. Έρευνα που έγινε σε καταθλιπτικές γυναίκες πριν από την εμμηνόπαυση, οι οποίες παραπονιόνταν για πόνους, έδειξε ότι είχαν οστεοπόρωση. Υπάρχει πλέον πάθηση που λέγεται οστεο-σαρκοπενική παχυσαρκία, όπου μυϊκή και οστική μάζα είναι ελαττωμένες, αλλά με το λίπος συμβαίνει το αντίθετο.

– Στο παρελθόν αρκετές παθήσεις ή δυσλειτουργίες, όπως η διπολική διαταραχή ή οι ημικρανίες, αποδίδονταν σε ψυχογενείς παράγοντες, καθώς η επιστήμη δεν είχε βρει τον βιολογικό μηχανισμό που τις προκαλεί. Μήπως και τώρα επενδύουμε υπερβολικά στο στρες, ενώ δεν είναι αυτό η αιτία;

Το στρες δεν είναι η αιτία, είναι όμως κάτι σαν την αφορμή. Πυροδοτεί την έναρξη μιας πάθησης. Το στρες διεγείρει πολλές καταστάσεις. Μπορεί να πυροδοτήσει άσθμα ή κνίδωση. Ακόμη και ψύχωση μπορεί να δημιουργήσει. Ένας στους 100 φαντάρους εμφανίζουν κάποια ψύχωση.

– Εφόσον το στρες είναι τόσο καθοριστικό για την εκδήλωση μιας ασθένειας, η κληρονομικότητα, ο γενετικός παράγοντας, τι ρόλο παίζει;

Πολύ χοντρικά, θα έλεγα ότι στον γενετικό παράγοντα οφείλεται ένα 40%. Όμως κι αυτό είναι εξατομικευμένο κατά κάποιον τρόπο. Υπάρχουν άνθρωποι, ας πούμε, που δεν είναι ευαίσθητοι στο στρες γενετικά. Ή στην παχυσαρκία. Και τελικά φτάνεις στα μέσα της δεκαετίας των 50 και ανήκεις κι εσύ στο 70% των ανθρώπων που έχουν κάποιο πρόβλημα υγείας, γιατί προοδευτικά έχεις εκτεθεί στην κορτιζόλη και τη φλεγμονή. Σαφέστατα παίζει ρόλο και η ποιότητα της διατροφής που έχουμε. Όλες οι επεξεργασμένες τροφές, το κόκκινο επεξεργασμένο κρέας, τα αλλαντικά είναι «δηλητήρια», διότι περιέχουν και συστατικά που δεν τα ξέρουμε.

– Ζώντας όμως σε αυτήν εδώ, τη σύγχρονη ζωή, τι μπορούμε να κάνουμε για να μετριάσουμε την επίδραση του στρες;

Πολλά. Καταρχάς, πρέπει να κοιμάσαι τουλάχιστον 7 ώρες. Δεύτερον, να τρως υγιεινό φαγητό, που σημαίνει κυρίως μεσογειακή διατροφή. Να βάλεις την άσκηση στη ζωή σου, αλλά τη μέτρια, όχι υπερβολικά πράγματα. Και φυσικά να διαχειριστείς το στρες. Πρέπει να εκπαιδευτείς ώστε να το εκλογικεύεις. Η εκλογίκευση είναι αυτή που βοηθάει, ώστε το στρες να μην «χρονίζει».

Ένας άλλος τρόπος είναι να κάνεις κάθε μέρα ευχάριστα πράγματα. Ακόμα και το να φτιάξεις ένα καλό πρωινό είναι σημαντικό. Είναι εσωτερική τάση του ανθρώπου να ελέγχει το περιβάλλον του και να παίρνει ευχαρίστηση. Οτιδήποτε σου δίνει ευχαρίστηση πρέπει να μην το ξεχνάς. Μπορεί να είναι να διαβάσεις ένα βιβλίο, να βελτιωθείς σε κάτι, να ζωγραφίσεις μια εικόνα, να μιλήσεις με φίλους. Όσο πιο πολλές ευχάριστες ώρες έχεις μέσα στην εβδομάδα σου, τόσο ανεβαίνει το επίπεδο της ευτυχίας σου. Μελετημένο αυτό.

«ΤΟ 20% ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΩΝ ΠΟΥ ΒΛΕΠΟΥΝ ΟΙ ΠΑΘΟΛΟΓΟΙ ΕΙΝΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΕ ΑΝΕΞΗΓΗΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ. ΞΕΡΕΤΕ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΑ; ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΦΛΕΓΜΟΝΗΣ».

Μετά, είναι όλες οι μορφές του διαλογισμού. Δύο δεκάλεπτα την ημέρα δουλεύουν πάρα πολύ καλά. Τέλος, πρέπει να έχεις ώρες ηρεμίας. Τα βράδια είναι πολύ βασικό να μην σκέφτεσαι τίποτα, ούτε να κάνεις κάτι. Τα βράδια πρέπει να ηρεμείς διότι τότε γίνεται η επιδιόρθωση των ιστών. Και πολύ βασικό: τα Σαββατοκύριακα να ηρεμείς, να κάνεις κάτι άλλο. Να πηγαίνεις μια βόλτα στη φύση. Στη φύση βρίσκεται το 10% της ευτυχίας μας. Έρευνες έχουν δείξει ότι αυτοί που ζούνε κοντά σε πάρκο και έχουν θέα σε αυτό ζουν τρία χρόνια περισσότερο. Και τέλος, πρέπει να έχεις νόημα ζωής, να βρεις κάτι που γεμίζει τη δική σου ζωή.

– Αν έχεις όμως κατάθλιψη ή κάποια ασθένεια, αρκούν όλα αυτά;

Όχι. Εκεί χρειάζεται θεραπεία, ψυχολογική στήριξη και αρκετός χρόνος για να αποδώσει αυτή. Η κατάθλιψη δεν βελτιώνεται από τη μια μέρα στην άλλη. Θέλει μήνες δουλειάς και αγωγή. Και η ψυχοθεραπεία δουλεύει πάρα πολύ καλά, αλλά θέλει χρόνο και έναν έμπειρο επαγγελματία. Τα γνωρίζω από πρώτο χέρι. Κι εγώ έχω αντιμετωπίσει προβλήματα, είχα υποβάλλει τον εαυτό μου σε πολύ στρες στο παρελθόν, χωρίς να το καταλαβαίνω – δεν είναι εύκολο να διακριθείς στο εξωτερικό. Όμως όλα τα νοσήματα βοηθιούνται αν «φτιάξεις» το ψυχολογικό μέρος.

– Έχετε πει σε παλαιότερη συνέντευξή σας ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου μεγαλώνει διαφορετικά στο σύγχρονο κόσμο σε σχέση με το παρελθόν.

Είναι καθαρά θέμα κουλτούρας ερεθισμάτων. Τώρα, τα μικρά παιδάκια δεν έχουν τα ερεθίσματα που είχαμε παλιότερα. Δεν παίζουν στη φύση, έχουν μειωμένη κοινωνικοποίηση, μαθαίνουν μέσα από οθόνες, έτσι η «καλωδίωση» του εγκεφάλου γίνεται διαφορετικά. Βλέπεις λοιπόν ότι τα σύγχρονα παιδιά έχουν συχνά καθυστερημένη ωρίμανση, άλλα φοβούνται πάρα πολύ τους κινδύνους και άλλα εμφανίζουν αυτό που λέμε δευτερογενή αυτισμό και ΔΕΠΥ. Δηλαδή, παρουσιάζουν κάποια συμπτωματολογία χωρίς να έχουν τη διαταραχή πρωτογενώς. Για παράδειγμα, δεν μπορούν να συγκεντρωθούν, μπορεί να γίνονται υπερβολικά ευαίσθητα στους θορύβους ή να κάνουν πολύ θόρυβο τα ίδια. Έχει αλλάξει η επεξεργασία των αισθήσεων.

– Κύριε Χρούσο, τι θα προτείνατε να προσέξουν οι γονείς σε ένα παιδί και σε έναν έφηβο για να έχει καλή μελλοντική υγεία;

Πλέον, είναι γνωστό ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να απαγορεύονται μέχρι τα 16 περίπου. Μετά δεν επηρεάζουν το ίδιο αρνητικά τα παιδιά. Είναι ενδιαφέρον αυτό. Τα μικρότερα παιδιά να μην κάνουν χρήση του διαδικτύου και τα πολύ μικρά καθόλου οθόνη. Φυσικά, και προσοχή στη διατροφή και την καθιστική ζωή.

– Αν γινόσασταν υπουργός Υγείας για λίγους μήνες, τι θα κάνατε;

Πρώτον, θα συνεργαζόμουν με τον υπουργό Παιδείας και τον υπουργό Οικογένειας για να φτιάξουμε φοβερά καλούς παιδικούς σταθμούς, γιατί δεν έχουμε. Και, ξέρετε, τα 5 πρώτα χρόνια της ζωής είναι καθοριστικά για το παιδί.

Τότε είναι ο εγκέφαλος ευαίσθητος και εύπλαστος. Από τους δικούς μας παιδικούς σταθμούς λείπει η ουσιαστική εκπαίδευση, μοιάζουν περισσότερο με αυτό που λέει η ίδια η λέξη, με «πάρκινγκ». Αν όμως επηρεάσεις αυτά τα χρόνια τα παιδιά, μπορείς να τα κάνεις πιο έξυπνα. Μετά δεν γίνεται τίποτα. Η καλύτερη επένδυση για το μέλλον είναι η προσχολική ηλικία. Και, πριν από αυτήν, η κύηση και η γονεϊκότητα.

Θα έδινα όμως μεγάλη προσοχή και στην πρόληψη. Θα εισήγαγα στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας τη διαιτητική του Ιπποκράτη και τη ρητορική ενός τρόπου ζωής, ώστε από τον παιδίατρο και από τη μαία, από τον παθολόγο και από τον γενικό γιατρό να μπαίνει στην οικογένεια ο υγιεινός τρόπος ζωής. Δίπλα στην πρόληψη πάει και ο τρόπος αναζήτησης της ευτυχίας. Για να κάνω πιο ευτυχισμένους ανθρώπους. Και αυτό πρέπει να ξεκινήσει από τους γονείς, τους δασκάλους, τους νηπιαγωγούς... Θα συνέδεα, δηλαδή, την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας με την πρόληψη.

– Ποιο είναι το πιο σημαντικό πράγμα που μάθατε από την εμπειρία σας και δεν το έγραφαν τα βιβλία σας;

Από την εμπειρία μου έμαθα τη φοβερή επίδραση που έχει το στρες στην υγεία του ανθρώπου, ψυχική και σωματική. Και ξεκίνησα να το λέω από το 1982. Μου καταλογίζουν ότι το έχω παρακάνει, αλλά σας διαβεβαιώνω ότι έτσι είναι.