ΥΠΑΡΧΕΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΚΑΙ ΑΝΔΡΙΚΟΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ;

Έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά ο γυναικείος και ο ανδρικός εγκέφαλος; Μία φαρμακολόγος και νευροεπιστήμονας μιλάει για τα μυστικά του εγκεφάλου, και εξηγεί τους λόγους που χρειάζεται να αποκαλυφθούν.

Όταν ξεκίνησα να δουλεύω αυτό το θέμα για τον γυναικείο και τον ανδρικό εγκέφαλο, μου ήρθε στο μυαλό το εξής περιστατικό: Στο πρώτο έτος του Πανεπιστημίου, ο καθηγητής Γλωσσολογίας μπήκε στο αμφιθέατρο και μας ρώτησε ποιος πιστεύουμε ότι είναι ο λόγος που χρησιμοποιούμε το αρσενικό, ακόμα και όταν αναφερόμαστε σε λέξεις ουδέτερες ως προς το γένος. «Αν πιστεύετε ότι αυτό συμβαίνει γιατί αναφερόμαστε στον άνθρωπο, είστε γελασμένοι», έσπευσε να απαντήσει στα σχόλιά μας. Κάπως έτσι ξεκίνησε μια συζήτηση περί μεροληψίας υπέρ του αρσενικού που είναι βαθιά ριζωμένη στον ψυχισμό μας, η οποία έμεινε χαραγμένη στο μυαλό μου. Μεγαλώνοντας, αντιλαμβανόμουν όλο και περισσότερο τη σημασία της γενικευμένης χρήσης του αρσενικού στη γλώσσα.

Όταν έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο «Αόρατες γυναίκες» της συγγραφέως, δημοσιογράφου και φεμινίστριας-ακτιβίστριας Caroline Criado Perez, ανακάλυψα πολλούς ακόμα τομείς, πέρα από τη γλώσσα, που η μεροληψία υπέρ του αρσενικού είναι εντυπωσιακά εμφανής.

Οι έρευνες στην ιατρική γίνονταν μέχρι πρόσφατα μόνο σε άντρες

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ιατρική. Υπάρχουν τεράστια ιατρικά κενά στα δεδομένα των φύλων, που πρέπει να καλυφθούν. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, οι έρευνες –στη συντριπτική τους πλειοψηφία– γινόντουσαν σε άντρες. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Ότι η συμπτωματολογία για την εύρεση μιας ασθένειας, το είδος και η ποσότητα φαρμάκου που δίνεται σε μια/έναν ασθενή ή η θεραπεία που συστήνεται από τον (όπα, να τη πάλι η μεροληψία υπέρ του αρσενικού) γιατρό, είναι βασισμένα σε μελέτες που έχουν γίνει κυρίως σε άντρες! Και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τη διαφορά σωματότυπου. «Τα τελευταία χρόνια έχει αποδειχθεί περίτρανα ότι οι γυναίκες δεν είναι απλώς πιο μικρόσωμοι άνδρες: τα ανδρικά και τα γυναικεία σώματα διαφέρουν σε κυτταρικό επίπεδο», γράφει η Perez.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Έχει διαφορές φύλου ο εγκέφαλος;

Αν τα πράγματα είναι δύσκολα για τη μελέτη βασικών οργάνων του σώματος, όπως η καρδιά, φανταστείτε το μέγεθος της δυσκολίας όταν μιλάμε για ένα όργανο τόσο περίπλοκο όσο ο εγκέφαλος. Τι συμβαίνει εκεί; Η Χριστίνα Δάλλα, φαρμακολόγος και νευροεπιστήμονας, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Φαρμακολογίας στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει ασχοληθεί επισταμένως με τη μελέτη του εγκεφάλου και τη ρωτάω αν υπάρχουν διαφορές μεταξύ γυναικείου και ανδρικού εγκεφάλου. «Ναι, κυρίως ως προς την φαρμακολογία, την απόκριση στο στρες και σε πολλές ασθένειες», απαντάει.

«Η διαφορετική μορφή στο αρσενικό και το θηλυκό εμφανίζεται κυρίως στο αναπαραγωγικό σύστημα – οι γυναίκες έχουν ωοθήκες, μήτρα και κόλπο, ενώ οι άντρες έχουν όρχεις και πέος. Ο εγκέφαλος έχει διαφορές φύλου, αλλά δεν είναι τόσο σεξουαλικά διαφοροποιημένος – με εξαίρεση κάποιες περιοχές του που σχετίζονται κυρίως με την αναπαραγωγή». Η κ. Δάλλα μού εξηγεί το εξής απλό: «Αν ένας ειδικός δει μια μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου (MRI) ή μια αξονική τομογραφία χωρίς να γνωρίζει κάτι παραπάνω για το άτομο που την έχει κάνει, δεν μπορεί να πει αν πρόκειται για γυναικείο ή ανδρικό εγκέφαλο».

«Υπάρχουν κάποιοι ερευνητές οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο εγκέφαλος είναι ένα μωσαϊκό αρσενικών και θηλυκών στοιχείων και ότι κάποιοι ανήκουν περισσότερο στη μία ή στην άλλη πλευρά, υπάρχουν βέβαια και άνθρωποι που βρίσκονται κοντά στη μέση, έχοντας στοιχεία και από τις δύο πλευρές. Τώρα, φτιάχνονται κάποια εργαλεία με τεχνητή νοημοσύνη (AI) που θα μπορούν ενδεχομένως να το ανιχνεύουν», συμπληρώνει η κ. Δάλλα.

«ΑΝ ΕΝΑΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΔΕΙ ΜΟΝΟ ΜΙΑ ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΤΟΜΟΓΡΑΦΙΑ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ, ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΕΙ ΑΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ Ή ΑΝΔΡΙΚΟ ΕΓΚΕΦΑΛΟ».

Νέα έρευνα ρίχνει φως στον γυναικείο και ανδρικό εγκέφαλο

Διαβάζω ότι πρόσφατη έρευνα από το Πανεπιστήμιο του Stanford καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το φύλο παίζει ρόλο στον τρόπο που οι άνθρωποι σκέφτονται και συμπεριφέρονται. Ο καθηγητής ψυχιατρικής και συμπεριφορικών επιστημών Δρ Vinod Menon, υποστηρίζει ότι τα αποτελέσματα της έρευνας αποτελούν «μία ισχυρή απόδειξη ότι το φύλο αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα οργάνωσης του ανθρώπινου εγκεφάλου», συμπληρώνοντας: «Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι διαφορές στα μοτίβα της εγκεφαλικής δραστηριότητας σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου συμβάλλουν σε συγκεκριμένες διακυμάνσεις στη γνωστική λειτουργία που σχετίζονται με το φύλο».

Οι περισσότερες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα δεν δείχνουν διαφορά στον γενικό δείκτη νοημοσύνης ανάμεσα στα δύο φύλα. Ωστόσο, οι γυναίκες εμφανίζουν συνήθως καλύτερες επιδόσεις στις γλωσσικές λειτουργίες, στη συναισθηματική επεξεργασία και στην ταχύτητα αντίληψης, ενώ οι άντρες στη 3D όραση και στην χωροταξική αντίληψη. Άλλες μελέτες δείχνουν ότι οι γυναίκες είναι πιο καλές στην άλγεβρα και οι άντρες στη γεωμετρία.

Είναι η έμφυλη ανατροφή μας αυτή που ενισχύει το gender gap;

Οι απορίες που γεννιούνται στο μυαλό μου είναι πολλές. Ξεκινάω με το «Is it nature or nurture?» (είναι βιολογικοί οι παράγοντες ή επίκτητοι;) που απασχολεί χρόνια την επιστημονική κοινότητα. Είναι άραγε η έμφυλη ανατροφή αυτή που ενισχύει το gender gap; Μας μεγαλώνουν με το θέσφατο ότι τα αγόρια είναι καλύτερα στα μαθηματικά και αυτό έχει ως αποτέλεσμα περισσότερα αγόρια να τα πηγαίνουν καλύτερα σε τεστ μαθηματικών, ή να επιλέγουν σε μεγαλύτερο ποσοστό έναντι των κοριτσιών τα ανώτερα μαθηματικά;

«Αυτό ισχύει. Είναι δεδομένο ότι παίζει πολύ σημαντικό ρόλο το περιβάλλον, αλλά υπάρχουν σίγουρα και γενετικές διαφορές. Αυτό το επιβεβαιώνει και το γεγονός ότι τις διαφορές τις βλέπουμε και στα πειραματόζωα», απαντάει η κ. Δάλλα. «Έχουν γίνει πολλές μελέτες στον εγκέφαλο ασθενών, κυρίως μετά θάνατον, και οι ερευνητές έχουν παρατηρήσει χιλιάδες γονίδια τα οποία εκφράζονται διαφορετικά στις γυναίκες και στους άντρες. Όσο για τα μαθηματικά, έχει αποδειχθεί για παράδειγμα ότι ο τρόπος που κατανοούν τα μαθηματικά τα κορίτσια είναι διαφορετικός από τον τρόπο που πολλές φορές τα διδάσκονται».

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις διαφορές των φύλων;

Το πιο σημαντικό ερώτημα πάντως είναι το εξής: Γιατί χρειάζεται να γνωρίζουμε τις διαφορές των φύλων όσων αφορά τη λειτουργία του εγκεφάλου τους; «Υπάρχουν πολλά νοσήματα τα οποία έχουν διαφορετική συχνότητα σε άνδρες και γυναίκες, και αυτό δεν εξηγείται μόνο από το περιβάλλον. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, έχει διπλή συχνότητα στις γυναίκες και αυτό δεν εξηγείται μόνο από το στρες, τους πολλαπλούς κοινωνικούς ρόλους, τις τραυματικές εμπειρίες κ.ά. Έχει σίγουρα υπόβαθρο γενετικό και ορμονικό. Και τα αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζονται πιο συχνά στις γυναίκες. Το ίδιο και η πολλαπλή σκλήρυνση, το Αλτσχάιμερ, η άνοια κ.ά. Ναι, οι γυναίκες σπούδαζαν λιγότερο από τους άντρες και είχαν λιγότερα ερεθίσματα στο παρελθόν, και αυτό συνδέεται σε έναν βαθμό με την αυξημένη εμφάνιση Αλτσχάιμερ στην εποχή μας, αλλά υπάρχουν κι άλλοι λόγοι. Αντίστοιχα, οι άνδρες είναι πιο επιρρεπείς στη νόσο του Πάρκινσον και στα καρδιαγγειακά νοσήματα. Η έλλειψη ερευνών σε γυναίκες έχει ως αποτέλεσμα π.χ. να υπάρχουν πολλές ανεπιθύμητες ενέργειες στα φάρμακα στις γυναίκες συγκριτικά με τους άντρες».

«Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΡΕΥΝΩΝ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΧΕΙ ΣΑΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΝΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΟΛΛΕΣ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΣΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΝΤΡΕΣ».

Βιολογικό φύλο VS κοινωνικό φύλο

Πέρα από το βιολογικό φύλο (sex στα αγγλικά), υπάρχει και το κοινωνικό φύλο (gender), το οποίο έχει να κάνει με το πώς προσδιορίζεται κανείς, και αυτό είναι πιο ρευστό, ενώ μπορεί ακόμα και να αλλάξει π.χ. στις περιπτώσεις που κάποιος έχει δυσφορία φύλου. «Στην ιατρική και στη φαρμακολογία ασχολούμαστε κυρίως με το βιολογικό φύλο», εξηγεί η κ. Δάλλα. «Το βιολογικό φύλο είναι δυαδικό, με εξαίρεση τα διαφυλικά άτομα (intersex)».

Τι είναι ο νευροσεξισμός;

Η συζήτηση πηγαίνει στον «νευροσεξισμό». Ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι επιμένοντας στις διαφορές μεταξύ γυναικείου και ανδρικού εγκεφάλου είναι σαν να διαιωνίζουμε το στερεότυπο άντρας-γυναίκα.

«Ο λόγος που εμείς θέλουμε να γνωρίζουμε τις διαφορές αυτές είναι για τη διάγνωση, για τη θεραπεία, για τη φαρμακευτική αγωγή και για την πρόληψη», εξηγεί η κ. Δάλλα. «Χρειάζεται να υπάρξουν έρευνες σε γυναίκες, να γίνουν κλινικές δοκιμές που να συμπεριλαμβάνουν ικανό αριθμό γυναικών και να θέτουν συγκεκριμένα φυλο-εξαρτώμενα ερωτήματα». Γιατί δεν υπάρχει, όμως, συμπερίληψη των γυναικών σε κλινικές δοκιμές; «Από το ’93 και μετά ξεκίνησαν να αλλάζουν κάπως τα πράγματα στην έρευνα για τις γυναίκες. Μέχρι τότε οι έρευνες γίνονταν μόνο σε άντρες. Υπήρξαν πιέσεις από τα κινήματα, κυρίως στην Αμερική και οι γυναίκες άρχισαν να συμπεριλαμβάνονται υποχρεωτικά στις κλινικές μελέτες».

«Ο ΛΟΓΟΣ ΠΟΥ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΑΝΔΡΙΚΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΕΙΝΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ, ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΤΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ».

Γιατί δεν συμπεριλαμβάνονται οι γυναίκες στις έρευνες για τον γυναικείο εγκέφαλο;

Τα θηλυκά σώματα (τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους) θεωρούνταν για καιρό υπερβολικά πολύπλοκα και ευμετάβλητα, και επομένως υπερβολικά πολυδάπανα για να γίνουν αντικείμενα δοκιμών. «Θεωρείται ότι παραείναι πολλά τα φύλα και ο αποκλεισμός του ενός γίνεται αποδεκτός στο όνομα της απλούστευσης», αναφέρει στο βιβλίο της η Perez. Η κ. Δάλλα σχολιάζει: «Πράγματι, μέχρι πολύ πρόσφατα στο εργαστήριο θεωρούνταν δύσκολο να συμπεριλάβουν τα θηλυκά ποντίκια στις έρευνες λόγω του κύκλου τους – υπέθεταν ότι θα είχαν μεγαλύτερη μεταβλητότητα και διακύμανση. Έγιναν πρόσφατες μελέτες και μεταναναλύσεις και κατέρριψαν αυτή την άποψη – τα αρσενικά είναι εξίσου ευμετάβλητα. Ωστόσο, στο δικό μας εργαστήριο μελετάμε και τα δύο φύλα εδώ και δύο δεκαετίες».

«ΑΠΟ ΤΟ ’93 ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΝΑ ΑΛΛΑΖΟΥΝ ΚΑΠΩΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ. ΜΕΧΡΙ ΤΟΤΕ ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΜΟΝΟ ΣΕ ΑΝΤΡΕΣ».

«Σημαντικό είναι επίσης ότι συχνά συμπεριλαμβάνονται σε έρευνες γυναίκες οι οποίες δεν έχουν ερωτηθεί σε ποια φάση του κύκλου τους βρίσκονται, αν βρίσκονται σε εμμηνόπαυση, αν παίρνουν αντισυλληπτική αγωγή ή όχι. Υπάρχουν πράγματα αυτονόητα (π.χ. σε μελέτες για την κατάθλιψη χρειάζεται να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι ο γυναικείος κύκλος επηρεάζει τη διάθεση και την απάντηση σε οξείες θεραπείες) και άλλα όχι τόσο αυτονόητα, τα οποία όμως μπορεί να έχουν τεράστια επίδραση στον εγκέφαλο και να μην το έχουμε σκεφτεί ποτέ», εξηγεί η νευροεπιστήμονας.

«Το θέμα είναι ότι ακόμα και να γίνει η έρευνα και στα δύο φύλα, συνήθως δεν πραγματοποιείται στη συνέχεια κάποια ανάλυση ανάλογα με το φύλο, οπότε είναι δώρο άδωρον. Αυτό που λείπει σήμερα και προσπαθούμε να το πετύχουμε είναι να κάνουμε τις έρευνες πιο στοχευμένες». Στο ερώτημα γιατί αυτό δεν συμβαίνει, η απάντηση είναι φυσικά τα λεφτά, η έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης. «Η συμπερίληψη των γυναικών συνεπάγεται έξτρα χρηματοδότηση από τους κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς. Σε χώρες του εξωτερικού, αυτό υπάρχει ως οδηγία στις έρευνες. Στην Ελλάδα ακόμα συζητάμε το θέμα της συμπερίληψης του φύλου στην έρευνα…», λέει η κ. Δάλλα.

«Στον καρκίνο έχουμε πλέον πολλές στοχευμένες θεραπείες. Η έρευνα έχει πάει προς την εξατομικευμένη ιατρική, γι’ αυτό και αρχίζουμε να έχουμε καλά και ελπιδοφόρα αποτελέσματα για τη θεραπεία του. Στα νοσήματα του εγκεφάλου. όμως, τα νευρολογικά και τα ψυχιατρικά, αυτό ακόμα δεν έχει γίνει».

«Τι εύχεστε για το μέλλον;» τη ρωτάω κλείνοντας τη συζήτησή μας. «Ελπίζω να υπάρξει κίνητρο για να γίνουν περισσότερες έρευνες, όχι μόνο σε γυναίκες, αλλά και σε διαφυλικά και σε διεμφυλικά (intersex και transgender) άτομα – πώς επηρεάζουν π.χ. οι ορμόνες ή/και το στρες κατά τη φυλομετάβαση τον εγκέφαλο, κλπ. Χρειάζεται να γνωρίζουμε τι συμβαίνει για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε όταν μας ζητηθεί», απαντάει.