H ΟΡΜΟΝΗ ΠΟΥ «ΚΑΡΦΩΝΕΙ» ΤΟΝ ΦΟΒΟ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ ΜΑΣ

Ανακαλύπτοντας τον πραγματικό ρόλο της αμυγδαλής στον εγκέφαλο, οι ερευνητές κατανοούν πώς μια ορμόνη καθορίζει τον σχηματισμό μιας μνήμης σχετικής με φόβο.

Η εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών καταστάσεων του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς είναι απαραίτητη για την προσαρμογή σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Το θέμα είναι γιατί ό,τι φοβόμαστε «καρφώνεται» για πάντα στο μυαλό μας, ενώ όπως περνούν τα χρόνια ξεχνάμε πολλά από όσα έχουμε ζήσει; Μπορεί η απάντηση να κρύβεται σε μια ορμόνη;

Δημοσίευση στο Harvard Medicine διευκρινίζει πως μπορεί να φοβόμαστε ακόμα και όταν δεν υπάρχουν άμεσες ενδείξεις κινδύνου, εξ ου και τρέχουμε να προστατευτούμε. «Τι είναι αυτός ο καταναγκασμός που νιώθουμε; Το έργο της αμυγδαλής, μιας μικροσκοπικής δομής σε σχήμα αμυγδάλου στον εγκέφαλό σας».

Την «ξυπνούν» αισθητήρια σήματα και ενεργοποιεί έναν «καταρράκτη» δραστηριότητας, κατακλύζοντας το σώμα με μηνύματα που ανοίγουν τα μάτια, τρυπούν τα αυτιά, επιταχύνουν την καρδιά και την αναπνοή, σφίγγουν το στομάχι, υγραίνουν τις παλάμες και ξεκινούν ένα σφίξιμο ολόκληρου του σώματος και των οργάνων. Τρέχουμε γιατί μας κατακλύζει ο φόβος.

Αρκούν 100 χιλιοστά του δευτερολέπτου (1 δέκατο) για να φτάσουν στην αμυγδαλή οι αισθητηριακές πληροφορίες, ώστε να δώσει εκείνη το σχετικό σήμα στον εγκέφαλο και να ετοιμαστούμε να δώσουμε μια μάχη, να παγώσουμε ή να εξαφανιστούμε.

Ενώ η αμυγδαλή μάς ωθεί να δράσουμε, τα αισθητήρια σήματα ταξιδεύουν και στον προμετωπιαίο φλοιό που μετριάζει την αρχική απόκριση και μας ηρεμεί. Έτσι ολοκληρώνεται η διαδικασία που δίνει την επιβίωση των θηλαστικών, εδώ και αιώνες.

Illustration: Ελένη Καστρινογιάννη

«Δεν μπορείς ποτέ να καταργήσεις εντελώς έναν μαθημένο φόβο», είχε δηλώσει ο Roger Pitman, καθηγητής ψυχιατρικής στο HMS, προσθέτοντας ότι «οι μαθημένοι φόβοι είναι βαθείς και μπορεί να ενισχυθούν μέσω της ανάκλησης. Ένας τρόπος για να βοηθήσουμε τους ασθενείς να μειώσουν τον αντίκτυπο μιας μνήμης που παράγει άγχος είναι να τους καθοδηγήσουμε να σχηματίσουν μια νέα μνήμη που αναστέλλει ή σβήνει την έκφραση της μνήμης φόβου, κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε προσπάθειας ανάκλησης». Είχε ηγηθεί μελέτης σε ασθενείς που εκπαιδεύτηκαν ώστε να μην επιτρέψουν στη μνήμη φόβου να εδραιωθεί.

Η ανακάλυψη για τον πραγματικό ρόλο της αμυγδαλής

Το 2020, η ερευνητική ομάδα του μη κερδοσκοπικού ερευνητικού προγράμματος Cold Spring Harbor Laboratory ανακάλυψε το εγκεφαλικό κύκλωμα επεξεργασίας φόβου που αφενός μας βοηθά να ξεφύγουμε από την απειλή, αφετέρου μας βοηθά να «καταχωρήσουμε» την εμπειρία, ώστε να αναγνωρίζουμε ποιες καταστάσεις είναι πραγματικά επικίνδυνες. Η δουλειά των νευροεπιστημόνων έχει ως στόχο τη βαθύτερη κατανόηση των κυκλωμάτων, καθώς έτσι θα μπορούσαν να ελεγχθούν καλύτερα υπερβολικές ή ακατάλληλες αντιδράσεις που έχουν στον φόβο άτομα με αγχώδεις διαταραχές.

Η ομάδα του καθηγητή Bo Li ήταν αυτή που ανακάλυψε ότι η αμυγδαλή (που κάποτε πιστευόταν πως ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στην επεξεργασία και την άμυνα εναντίον του φόβου) είναι επίσης σημαντική για τη μάθηση που βασίζεται στην ανταμοιβή.

Η αλληλεπίδραση της αμυγδαλής με άλλα συστήματα του εγκεφάλου, άρχισε να αποκωδικοποιείται όταν η συγκεκριμένη ομάδα διαπίστωσε ότι επικοινωνεί με ένα μέρος του εγκεφάλου που είναι περισσότερο γνωστό για τον ρόλο του στον έλεγχο της κίνησης. Έως τότε δεν ήταν γνωστό πως η ωχρά σφαίρα εμπλέκεται στην επεξεργασία του φόβου ή στον σχηματισμό μνήμης.

Όταν οι ερευνητές παρενέβησαν στη σηματοδότηση μεταξύ της αμυγδαλής και της ωχράς σφαίρας στους εγκεφάλους ποντικών, διαπίστωσαν ότι τα ζώα δεν κατάλαβαν ότι ένα συγκεκριμένο ηχητικό σήμα σήμαινε μια δυσάρεστη αίσθηση. Με βάση τα πειράματά τους, αυτό το στοιχείο του κυκλώματος επεξεργασίας φόβου μπορεί να είναι σημαντικό για την ειδοποίηση του εγκεφάλου «από ποιες καταστάσεις αξίζει να μάθουμε».

Η επίμαχη ορμόνη

Ομάδα νευροεπιστημόνων από το Tulane University School of Science and Engineering και το Tufts University School of Medicine μελέτησε τον σχηματισμό των αναμνήσεων φόβου στο συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου, την αμυγδαλή. Οι ερευνητές εξέφρασαν την πεποίθηση ότι υπάρχει συγκεκριμένος μηχανισμός που δεν μας αφήνει να ξεχάσουμε όσα μας προκαλούν φόβο (βλ. δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλεί η συνειδητοποίηση ή η φαντασίωση ενός επικείμενου κινδύνου ή, πιο απλά, η φευγαλέα αντίδραση σε συγκεκριμένο κίνδυνο).

Στη μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο Nature Communications, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο νευροδιαβιβαστής του στρες (νορεπινεφρίνη, γνωστή και ως νοραδρεναλίνη), διευκολύνει την επεξεργασία του φόβου στον εγκέφαλο. Πώς; Διεγείροντας έναν συγκεκριμένο πληθυσμό ανασταλτικών νευρώνων στην αμυγδαλή, για να δημιουργήσει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο εκρήξεων ηλεκτρικών εκκενώσεων.

Το εκρηκτικό αυτό μοτίβο ηλεκτρικής δραστηριότητας αλλάζει τη συχνότητα της ταλάντωσης των εγκεφαλικών κυμάτων στην αμυγδαλή, από κατάσταση ηρεμίας σε κατάσταση διέγερσης που προάγει το σχηματισμό αναμνήσεων φόβου.

Σημείωση: Η νορεπινεφρίνη δημιουργείται στο συμπαθητικό σύστημα από αμινοξύ που λέγεται τυροσίνη και υπάρχει σε τρόφιμα όπως το τυρί. Δρα ως ορμόνη και ως νευροδιαβιβαστής. Ανήκει στις ουσίες που συσχετίζονται με το φυσικό και το συναισθηματικό στρες. Επηρεάζει τις περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν την προσοχή και τις αντιδράσεις στα ερεθίσματα. Έχει σχετιστεί με τα κίνητρα, την εγρήγορση, την ευαισθητοποίηση, την όρεξη, τη σεξουαλική συμπεριφορά και τους μηχανισμούς παρακολούθησης, μνήμης και ανταμοιβής. Η δράση της είναι παρόμοια με εκείνη της αδρεναλίνης.

Ο Xin Fu, εκ των συγγραφέων της μελέτης, χρησιμοποίησε το παράδειγμα μιας ένοπλης ληστείας: «Εάν σας κρατούν υπό την απειλή όπλου, ο εγκέφαλος εκκρίνει πολύ νευροδιαβιβαστή του στρες (νορεπινεφρίνη), παρόμοια με μια έκρηξη αδρεναλίνης. Αυτό αλλάζει το μοτίβο ηλεκτρικής εκφόρτισης σε συγκεκριμένα κυκλώματα στον συναισθηματικό σας εγκέφαλο που έχουν στο κέντρο την αμυγδαλή. Αυτή με τη σειρά της βάζει τον εγκέφαλο σε κατάσταση αυξημένης διέγερσης, που διευκολύνει τον σχηματισμό μνήμης (μνήμη φόβου), όταν κάτι είναι τρομακτικό. Πιστεύουμε ότι αυτή είναι η ίδια διαδικασία που βρίσκεται στο επίκεντρο της διαταραχής μετατραυματικού στρες και μας κάνει να μη ξεχνάμε τις τραυματικές εμπειρίες».

Σύμφωνα με το National Institute of Mental Health, περίπου 19.000.000 Αμερικανοί έχουν ψυχικές ασθένειες που περιλαμβάνουν επίμονες, υπερμεγέθεις αντιδράσεις φόβου, σε φαινομενικά συνηθισμένα ερεθίσματα. Μεταξύ των αγχωδών διαταραχών που συνδέονται με τις εξαρτημένες αντιδράσεις φόβου είναι μια που είναι πια, πολύ διαδεδομένη: η διαταραχή μετατραυματικού στρες.