ΜΠΟΡΕΙ ΤΟ MINDFULNESS ΝΑ ΜΑΣ ΚΑΝΕΙ ΕΓΩΙΣΤΕΣ;

Οι πρακτικές ενσυνειδητότητας μπορεί να έχουν πολλά οφέλη. Ωστόσο, έρευνα, υποστηρίζει ότι το mindfulness μπορεί να κάνει μερικούς από εμάς λίγο παραπάνω εγωιστές.

Ζούμε στην εποχή του mindfulness. Στον Δυτικό μας κόσμο, η πρακτική της ενσυνειδητότητας έχει μετατραπεί σε κλάδο που αποφέρει τεράστια κέρδη. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα MarketWatch, η αγορά του meditation –που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων εφαρμογές για smartphones, ιστοσελίδες, online μαθήματα, βιβλία, ειδικούς χώρους εξάσκησης– αναμένεται να φτάσει τα 9 δισ. δολάρια μέχρι το 2027.

Ο ενθουσιασμός γύρω από το mindfulness δεν είναι αβάσιμος. Υποστηρίζεται από μεγάλο όγκο ερευνών, που επικεντρώνονται στα οφέλη του στην υγεία και την ευεξία μας. Τα στοιχεία που προκύπτουν το συνδέουν μεταξύ άλλων με τη μείωση του στρες και τη βελτίωση των νοητικών μας ικανοτήτων, όπως η συγκέντρωση.

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η ενσυνειδητότητα έχει ελάχιστα –ή καθόλου– μειονεκτήματα. Ωστόσο, πρόσφατη έρευνα που έγινε από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης στο Μπάφαλο αποκαλύπτει ότι, μέσα σε συγκεκριμένα πολιτισμικά πλαίσια, οι τεχνικές ενσυνειδητότητας μπορεί να οδηγήσουν σε ενίσχυση εγωιστικών τάσεων, ανάλογα με τις αξίες των ανθρώπων που τις εξασκούν.

Πώς ενισχύει το mindfulness τον εγωισμό;

Όπως υποστηρίζει η επιστημονική ομάδα του αναπληρωτή καθηγητή ψυχολογίας Michael Poulin, η αυξημένη εστίαση προς τα μέσα φαίνεται να μας κάνει να ξεχνάμε τους άλλους και να γινόμαστε λιγότερο πρόθυμοι να βοηθήσουμε όσους έχουν ανάγκη. Η ενσυνειδητότητα, λένε οι επιστήμονες, φαίνεται να επηρεάζει τις λεγόμενες προκοινωνικές συμπεριφορές. Τις ανθρώπινες συμπεριφορές όπως ο αλτρουισμός και η συνεργασία, που έχουν ως στόχο να ωφελήσουν τους άλλους.

Με άλλα λόγια, το αδύναμο σημείο τους δεν είναι ο τρόπος που εξασκούνται, αλλά το ότι οι άνθρωποι εστιάζουν αποκλειστικά στον εαυτό τους. Τα οφέλη των πρακτικών της ενσυνειδητότητας αφορούν εκείνον που τις εφαρμόζει. Περιορίζονται στην ατομική του σφαίρα. Ο ασκούμενος παρατηρεί αλλαγές στη δική του ευημερία και στον τρόπο που σχετίζεται με τον κόσμο. Μπορεί, λοιπόν, το mindfulness να μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα, αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι μας κάνει και καλύτερους ανθρώπους.

Ελένη Καστρινογιάννη

Τι έδειξε η έρευνα

Προκειμένου να ελέγξουν κατά πόσο η πρακτική τεχνικών ενσυνειδητότητας στο πλαίσιο του δυτικού πολιτισμού επηρεάζει τις προκοινωνικές συμπεριφορές μας, οι ερευνητές κάλεσαν 366 φοιτητές να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο, ώστε να αξιολογήσουν αρχικά τον τρόπο που σκέφτονταν για τον εαυτό τους.

Μερικοί εστίασαν σε προσωπικά χαρακτηριστικά (independent viewpoint), όπως η αίσθηση του χιούμορ, και σκέφτονταν με όρους εγωκεντρικούς, όπως «τι θέλω εγώ», «ποιος είμαι εγώ». Άλλοι έβλεπαν τον εαυτό τους με συνάρτηση με τις διαπροσωπικές σχέσεις τους (interdependent view) και εστίασαν σε κοινωνικούς ρόλους (π.χ. «κόρη», «φοιτήτρια») και σε όρους όπως «τι θέλουμε εμείς», «ποιοι είμαστε εμείς».

Στη συνέχεια, ζητήθηκε από τους μισούς να κάνουν διαλογισμό, ενώ στην ομάδα ελέγχου δόθηκε η οδηγία να αφήσει το μυαλό της να περιπλανηθεί για 15 λεπτά (η άσκηση δεν είχε σκοπό την αύξηση της ενσυνειδητότητας). Μετά την ολοκλήρωση των συνεδριών, οι ομάδες ενημερώθηκαν σχετικά με τη δυνατότητα να προσφέρουν εθελοντική εργασία για την υποστήριξη ενός φιλανθρωπικού οργανισμού.

Ο Poulin διαπίστωσε ότι τα αποτελέσματα του διαλογισμού εξαρτώνταν από τις υπάρχουσες στάσεις των ανθρώπων.

• Στην περίπτωση του αλληλοεξαρτώμενου εαυτού, τα άτομα που έκαναν την άσκηση ενσυνειδητότητας ήταν πρόθυμα να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο στο φιλανθρωπικό έργο. Συνολικά, γέμισαν περίπου 17% περισσότερους φακέλους από την ομάδα ελέγχου.
• Το αντίθετο συνέβη στην περίπτωση του ανεξάρτητου εαυτού. Το mindfulness έκανε τα άτομα πιο εγωκεντρικά και λιγότερο πρόθυμα να βοηθήσουν. Συνολικά, γέμισαν περίπου 15% λιγότερους φακέλους από την ομάδα ελέγχου.

Η ΕΝΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑ ΜΕΙΩΝΕΙ ΤΟ ΑΓΧΟΣ, ΤΗΝ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΡΕΣ, ΚΑΙ ΑΥΞΑΝΕΙ ΤΗΝ ΕΥΗΜΕΡΙΑ.

Η επαλήθευση

Για να βεβαιωθούν, οι επιστήμονες διεξήγαγαν και δεύτερο πείραμα. Σε 325 συμμετέχοντες δόθηκε ένα σύντομο κείμενο γραμμένο είτε σε πρώτο ενικό είτε σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο. Καθώς το διάβαζαν, έπρεπε να «κλικάρουν» στις αντωνυμίες, μια διαδικασία σχεδιασμένη να παρακινεί είτε την ανεξάρτητη είτε την αλληλοεξαρτώμενη σκέψη. Μόλις ολοκλήρωσαν τις παραπάνω συνεδρίες, ρωτήθηκαν αν ήθελαν να συνομιλήσουν διαδικτυακά με πιθανούς δωρητές της φιλανθρωπικής οργάνωσης.

«Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Η συμμετοχή σε μια σύντομη άσκηση ενσυνειδητότητας μείωσε κατά 33% την πιθανότητα να γίνουν εθελοντές εκείνοι που αναγνώρισαν τις λέξεις “εγώ/εμένα”. Από την άλλη, όσοι αναγνώρισαν τις λέξεις “εμείς/εμάς” ήταν 40% πιο πιθανό να γίνουν εθελοντές. Η αλλαγή του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονταν τον εαυτό τους εκείνη τη στιγμή, άλλαξε τις επιπτώσεις της ενσυνειδητότητας στη συμπεριφορά πολλών», έγραψε ο Poulin.

Σε κάθε πληθυσμό, υπάρχει συνδυασμός των δύο συμπεριφορών. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές η αλληλεξάρτηση είναι υψηλότερη στις χώρες όπου γεννήθηκαν οι πρακτικές ενσυνειδητότητας, όπως η Κίνα και η Ινδία. Στη Δύση, οι άνθρωποι τείνουν να είναι πιο ανεξάρτητοι. Πάντως, «παρά τις ατομικές και πολιτισμικές διαφορές, κάθε άτομο σε διαφορετικές χρονικές στιγμές μπορεί να σκεφτεί τον εαυτό του είτε με τον έναν είτε με τον άλλο τρόπο», αναφέρει.

Η κριτική στο κίνημα του mindfulness

Σύμφωνα με ανασκόπηση ερευνών από το Τμήμα Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, που δημοσιεύτηκε στο PLOS Medicine, «σε σύγκριση με το να μην κάνουμε τίποτα, η ενσυνειδητότητα μειώνει το άγχος, την κατάθλιψη και το στρες, και αυξάνει την ευημερία – αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αυτό θα συμβεί σε κάθε κοινοτικό περιβάλλον. Στις τυχαιοποιημένες ελεγχόµενες κλινικές δοκιμές, η ενσυνειδητότητα δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από άλλες πρακτικές ευεξίας, όπως η σωματική άσκηση».

Μάλιστα, επισημάνθηκε ότι τα μαθήματα ενσυνειδητότητας στην κοινότητα πρέπει να εφαρμόζονται με προσοχή. «Δεν μπορούμε να υποθέτουμε ότι λειτουργούν για όλους, παντού. Χρειαζόμαστε καλής ποιότητας έρευνα για να μάθουμε ποιοι τύποι κοινοτήτων ωφελούνται από τα διάφορα είδη μαθημάτων που είναι διαθέσιμα».

ΣΤΙΣ ΔΥΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ, Ο ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ ΕΧΕΙ ΚΑΝΕΙ ΤΟ MINDFULNESS ΑΓΑΘΟ, ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΑΡΧΙΚΑ.

Λίγα χρόνια νωρίτερα, ομάδα επιστημόνων που ασχολούνται με το mindfulness δημοσίευσε μια εργασία με τίτλο «Mind the Hype: A Critical Evaluation and Prescriptive Agenda for Research on Mindfulness and Meditation». Όπως αναφέρουν τα μέλη της, «πολλά δημοφιλή μέσα αποτυγχάνουν να παρουσιάσουν με ακρίβεια την επιστημονική έρευνα γύρω από την ενσυνειδητότητα, κάνοντας μάλλον υπερβολικούς ισχυρισμούς σχετικά με τα πιθανά οφέλη των πρακτικών της».

Το... παραστράτημα

Αρκετές είναι και οι αναφορές στο ότι η ενσυνειδητότητα απομακρύνθηκε από τις ρίζες της. Στις μορφές που επικρατούν στις δυτικές και ναρκισσιστικές κοινωνίες, το mindfulness «διδάσκεται και ασκείται με καθαρά κοσμικούς όρους. Συχνά προσφέρεται ως εργαλείο εστίασης της προσοχής και βελτίωσης της ευημερίας», γράφει σε άρθρο του ο Poulin. Ο καταναλωτικός και καπιταλιστικός τρόπος ζωής το έχει μετατρέψει σε αγαθό, από το οποίο λείπει η ηθική διάσταση που είχε αρχικά.

Στην απόσταση που χωρίζει το σύγχρονο mindfulness από τις αρχαίες διδασκαλίες αναφέρεται σε συνεντεύξεις του και ο Ronald Purser, καθηγητής Διοίκησης στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο: «Η πρακτική της ενσυνειδητότητας είχε σκοπό να οδηγήσει στην αντίληψη ότι όλα τα φαινόμενα είναι, στην πραγματική τους φύση, σχετικά και αλληλοεξαρτώμενα. Σε πολλές από τις νέες της ενσαρκώσεις της, ωστόσο, έχει γίνει μια DIY τεχνική αυτοβοήθειας».

Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι «οι εφαρμογές mindfulness ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να διαχειριστούν μόνοι τους την κοινωνία και να προσαρμοστούν σε αυτήν, παραβλέποντας πολιτικές, κοινωνικές ή οικονομικές αιτίες και συνθήκες που προκαλούν δυσφορία και άγχος».

Η μέση οδός

Παρά την κριτική, πολλοί ειδικοί παραμένουν αισιόδοξοι για τις δυνατότητες του mindfulness να βελτιώσει την ευημερία σε πολλούς τομείς της ζωής. Η αυξανόμενη ανησυχία εντοπίζεται στο ότι ορισμένα από τα οφέλη του έχουν υπερθεματιστεί, ενώ τα πιθανά της μειονεκτήματα δεν έχουν μελετηθεί αρκετά και δεν αναφέρονται.

Το συμπέρασμα δεν είναι ότι πρέπει να εγκαταλείψουν το mindfulness όσοι το εξασκούν και ωφελούνται από αυτό. «Αυτό θα ήταν μια υπεραπλούστευση. Η έρευνα δείχνει ότι η ενσυνειδητότητα λειτουργεί. Αυτό που διευκρινίζει η μελέτη είναι ότι πρόκειται για ένα εργαλείο, που απαιτεί κάτι περισσότερο από μια προσέγγιση plug-and-play», καταλήγει ο Poulin.