ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΜΑΘΕΙ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΝΑ ΖΗΤΑΕΙ ΣΥΓΓΝΩΜΗ;

Είναι απαραίτητο να μάθουμε σε ένα παιδί να ζητάει συγγνώμη; Πότε και με ποιον τρόπο; Προτού απαντήσουμε, ας σκεφτούμε τι σημαίνει αυτή η λέξη για εκείνο και τι για εμάς. 

«Ζήτα συγγνώμη από το παιδάκι που κλώτσησες, τώρα!» Το μικρό θα ’ναι δεν θα ’ναι 3 ετών. Στην προτροπή της μαμάς του, χαμηλώνει το κεφάλι και τα μάγουλά του φουσκώνουν από θυμό και ντροπή. Ντροπή νιώθει και η μαμά, επειδή το δικό της παιδί έγινε επιθετικό. Ίσως και επειδή η άλλη μαμά θα υποθέσει ότι δεν του έχει διδάξει όσα πρέπει. Το πιέζει ξανά και ξανά να πει τη λέξη «συγγνώμη». Το παιδί δεν το κάνει. Το άλλο παιδί κλαίει. Τώρα, όλοι –μαμάδες και παιδιά– νιώθουν εξαιρετικά άβολα. 

Όσες φορές έτυχε να βρεθώ μπροστά σε τέτοια περιστατικά, αναρωτήθηκα αν τελικά η συγγνώμη έχει κάποιο νόημα για ένα μικρό παιδί και γιατί του ζητάμε να την πει. Μήπως απλώς είναι μια λέξη που του επιβάλλουμε να «παπαγαλίσει», χωρίς να κατανοεί την ουσία της; Προτού βιαστούμε να απαντήσουμε ή να απαιτήσουμε μια παιδική συγγνώμη, έχει νόημα να δούμε πώς την αντιλαμβάνονται τα παιδιά, αλλά και τι πιστεύουν οι γονείς σχετικά με το πότε πρέπει να τα κάνουν να ζητήσουν συγγνώμη; 

Τι σημαίνει η συγγνώμη για τους γονείς

Για τους περισσότερους γονείς, το να συνηθίσει το παιδί να ζητάει συγγνώμη είναι κάτι σημαντικό. Είναι ένα εφόδιο για να μάθουν τα παιδιά να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους. Είναι ένας τρόπος να μπαίνουν στη θέση του άλλου, να αναπτύξουν δηλαδή ενσυναίσθηση, και να τον βοηθούν να νιώσει καλύτερα. Θέλουν με αυτόν τον τρόπο να καλλιεργήσουν στα παιδιά τους ηθικές αξίες, αλλά και να τα μάθουν να διαχειρίζονται δύσκολες καταστάσεις.

Σε αυτά τα συμπεράσματα κατέληξε μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, στην οποία πήραν μέρος γονείς παιδιών 3-10 ετών. Σύμφωνα με αυτή:

• Το 96% υποστήριξε ότι είναι σημαντικό για τα παιδιά να ζητούν συγγνώμη αμέσως μετά από ένα περιστατικό κατά το οποίο έβλαψαν κάποιον από πρόθεση. 
• Το 88% ανέφερε ότι η συγγνώμη είναι απαραίτητη και έπειτα από κάποια πράξη που προκλήθηκε κατά λάθος. 
• Μόνο το ένα 5% απάντησε πως η λέξη «συγγνώμη» είναι μια κούφια λέξη. 

Δεν υπάρχει ομοφωνία για το αν η παιδική συγγνώμη είναι απαραίτητη. Έντονα ακούγεται και η άποψη ότι κάτι τέτοιο δεν έχει κανένα νόημα, ειδικά όσον αφορά τα πιο μικρά παιδιά, επειδή δεν έχουν καλή αντίληψη των κοινωνικών αξιών. Ας προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα με τα δικά τους μάτια.

Unsplash Jordan Whitt

Τι σημαίνει η συγγνώμη για τα παιδιά

Έρευνες δείχνουν ότι από την ηλικία των 4 ετών τα παιδιά κατανοούν τις συναισθηματικές συνέπειες της συγγνώμης. Καταλαβαίνουν ότι η εκφορά της μπορεί να βελτιώσει τα συναισθήματα κάποιου που έχει αναστατωθεί.

Επίσης, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας καταλαβαίνουν ότι οι παραβάτες που ζητούν συγγνώμη γίνονται πιο συμπαθείς και συνεπώς πιο επιθυμητοί για παρέα. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι τα παιδιά αισθάνονται εξίσου ικανοποιημένα, αν ο παραβάτης προσφερθεί να επανορθώσει έμπρακτα, αν για παράδειγμα τα βοηθήσει να ξαναφτιάξουν τον πύργο που τους χάλασε. 

Για την παιδοψυχολόγο και συγγραφέα Laura Markham, «η αναγκαστική συγνώμη κάνει περισσότερο κακό παρά καλό στα παιδιά». Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας δεν έχουν ακόμη χτίσει ένα σύστημα ηθικών αξιών. Κατανοούν το καλό και το κακό μέσα από την αποδοχή των ανθρώπων που θεωρούν σημαντικούς.

Η λέξη «συγγνώμη» δεν έχει νόημα για εκείνα. Το παιδί κάνει στο μυαλό του συναισθηματικές συνδέσεις. Αυτόματα η «συγγνώμη» συνδέεται με ένα άσχημο συναίσθημα, τον φόβο της απόρριψης ή τις τύψεις, και αποκτά αρνητική χροιά. Υπό την πίεση των αρνητικών συναισθημάτων το παιδί είναι πολύ δύσκολο να καταλάβει το λάθος του, πόσο μάλλον να το παραδεχτεί και να διδαχτεί κάτι από αυτό. 

Επανόρθωση και μεταμέλεια

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την παιδική ψυχολογία και να γνωρίσουμε τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους να διδάξουμε στα παιδιά τις έννοιες της επανόρθωσης και της μεταμέλειας, που είναι και οι πιο σημαντικές, μιλήσαμε με την παιδοψυχολόγο Έλλη Γιαννοπούλου. 

Η ηλικία παίζει ρόλο: η σκάλα της συγγνώμης

– Έως 4 ετών

Το κάθε παιδί έχει τον δικό του ρυθμό γνωστικής και συναισθηματικής εξέλιξης. Αυτό που μέχρι τώρα γνωρίζουμε είναι ότι μέχρι τα 4 έτη το παιδί κατανοεί πως, όταν λέει συγγνώμη, ο άλλος νιώθει καλύτερα. Επίσης, πιστεύει ότι μια άσχημη ή μη επιτρεπτή συμπεριφορά που εκδήλωσε το ίδιο (π.χ. μια ζημιά, μια άσχημη λέξη κ.λπ.) είναι σαν να μην έγινε, αν ζητήσει συγγνώμη. 

Για να κατανοήσει το παιδί ότι μια συμπεριφορά του είναι λανθασμένη, θα πρέπει να έχει οριστεί από εμάς τους ενήλικες τι του επιτρέπεται και τι όχι. Για παράδειγμα, «μπορείς να παίζεις με την άμμο, αλλά δεν μπορείς να την πετάς στα άλλα παιδιά». Ή «μπορείς να ζωγραφίζεις στο χαρτί, αλλά όχι στους τοίχους». 

Ακόμη όμως κι όταν έχουμε πληροφορήσει το παιδί για την επιτρεπόμενη συμπεριφορά, αυτό δεν εξασφαλίζει ότι την κατανοεί επαρκώς ή ότι θέλει και μπορεί να εφαρμόσει αυτό που του λέμε. Ας μην ξεχνάμε ότι, ως τα 3, τα παιδιά αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν τον κόσμο με το συναισθηματικό τμήμα του εγκεφάλου τους, οπότε οι δικές μας «λογικές» συνέπειες δεν είναι πάντα κατανοητές. 

Στις πολύ μικρές ηλικίες, μπορούμε να δείξουμε στα παιδιά τι σημαίνει επανόρθωση με βιωματικούς τρόπους. Για παράδειγμα «έριξες το χυμό σου, πάρε ένα μαντιλάκι και σκούπισέ το», ή «φώναξες πολύ δυνατά και πόνεσαν τα αυτιά μου, μιλά τώρα πολύ σιγανά για να ηρεμήσουν τα αυτιά μου και να ξεκουραστεί και η φωνούλα σου».

Είναι ευρέως γνωστό ότι τα παιδιά μαθαίνουν περισσότερο από αυτά που βλέπουν και βιώνουν παρά από αυτά που τους λέμε. Είναι λοιπόν βοηθητικό να ακούνε εμάς να λέμε «συγγνώμη» και να τους ζητάμε συγγνώμη εξηγώντας τον λόγο από τη βρεφική ακόμη ηλικία. Για παράδειγμα, το μωρό ή το νήπιο μπορεί να δείξει δυσφορία καθώς του φοράμε την μπλούζα. Εμείς τότε μπορούμε να πούμε «συγγνώμη αν σε πόνεσα τώρα που σου βάζω την μπλούζα». Αυτή είναι η πρώτη τους επαφή με τη λέξη.

– Από 4 ετών και πάνω

Στα παιδιά από 4 ετών και πάνω, που αρχίζουν σταδιακά να κατανοούν τη θέση του άλλου, μπορούμε να εξηγήσουμε ότι η συγγνώμη βοηθάει πολύ τις σχέσεις μας. Όταν λέμε «συγγνώμη» εφόσον έχουμε κάνει κάτι λάθος, ο άλλος νιώθει καλύτερα. Αλλά κι εμείς νιώθουμε καλύτερα, όταν μας ζητούν συγγνώμη. 

Καθώς μεγαλώνουν, ανεβαίνουμε ακόμη ένα σκαλοπάτι στη «σκάλα της συγγνώμης». Πληροφορούμε τα παιδιά πως, όταν κάνουμε κάτι που δεν επιτρέπεται ή που είναι ενοχλητικό, κάποιες φορές δεν φτάνει μόνο να ζητάμε συγγνώμη, αλλά πρέπει να εξηγούμε και τον λόγο. Για παράδειγμα, «συγγνώμη που πήρα το παιχνίδι σου χωρίς να σε ρωτήσω». 

Unsplash Annie Spratt

Χρειάζεται τότε να ανεβούμε το πιο ψηλό σκαλοπάτι στη σκάλα της συγγνώμης που είναι το «θυμάμαι ότι αυτό είναι άσχημο ή ενοχλητικό ή επικίνδυνο και προσπαθώ να μην το κάνω». 

Τα παιδιά προσεγγίζουν και κατανοούν πιο εύκολα αυτό που τους λέμε, όταν εφαρμόζεται σε πραγματικό χρόνο, δηλαδή όταν το παιδί εκδηλώνει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά και εφόσον έχουμε ηρεμήσει όλοι και μπορούμε να εξηγήσουμε ή να δώσουμε παραδείγματα μέσα από το συμβολικό παιχνίδι.

Πότε η συγγνώμη πιέζει;  

Συχνά ακούμε τους γονείς να λένε στο παιδί τους «ζήτα συγγνώμη» ή «ζήτα συγγνώμη, τώρα». Αν αυτό γίνεται έντονα ή επαναλαμβανόμενα, το παιδί μπορεί να αρχίζει να αμφιβάλλει για το αν καθετί που κάνει είναι λάθος ή σωστό, και αυτό να επηρεάσει την αυτοπεποίθησή του, τη συμμετοχή του στις δραστηριότητες αλλά και τις επιδόσεις του.

Επιπλέον, όταν ένα παιδί πιέζεται να ζητήσει συγγνώμη, αρχίζει να νιώθει ενοχές και να σκέφτεται ότι ευθύνεται το ίδιο για τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των άλλων. Αν παρατηρήσουμε ότι το παιδί λέει πολύ συχνά «εγώ φταίω», ή ότι μιλάει αρνητικά για τον εαυτό του, «είμαι κακό παιδί, είμαι άχρηστος» κ.λπ., πρέπει να επανεξετάσουμε τη δική μας συμπεριφορά.

Γονείς και κοινωνικά στερεότυπα

Πώς μπορούμε να διαχωρίσουμε τις δικές μας προκαταλήψεις από τις αληθινές ανάγκες της κοινωνικοποίησης των παιδιών, ώστε να μην έχουμε τις αρνητικές επιπτώσεις μιας βεβιασμένης συγγνώμης; Η Έλλη Γιαννοπούλου εξηγεί: «Όταν έρχεται ένα παιδί στο γραφείο μου, στο τέλος της συνεδρίας τού δίνω ένα παιχνιδάκι ή κάποια αυτοκόλλητα. Οι γονείς αμέσως το προτρέπουν να πει “ευχαριστώ”. Συμβουλεύω τους γονείς ότι, αν θέλουν να του μάθουν το “ευχαριστώ”, μπορούν να μου πούνε οι ίδιοι “ευχαριστώ” στη συγκεκριμένη περίσταση, μπορούν να το λένε μεταξύ τους στην καθημερινότητά τους, ή να το συζητήσουν εκ των υστέρων με το παιδί και όχι μπροστά σε τρίτους».

»Για να κατανοήσουμε τις αληθινές ανάγκες κοινωνικοποίησης του παιδιού μας πρέπει να “ακούσουμε” το παιδί και να κατανοήσουμε όσα μας δείχνει με τη συμπεριφορά του. Ένα παιδί που έχει μια ηγετική φυσιογνωμία ίσως δυσκολευτεί να μάθει να ζητάει συγγνώμη. Ένα παιδί που είναι ντροπαλό ίσως δυσκολεύεται να προσεγγίσει καινούργια παιδιά στην παιδική χαρά. Αν έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας, αλλά κυρίως την καρδιά μας, ανοιχτά, μπορούμε να ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας να προσεγγίσουν βήμα βήμα την επιθυμητή συμπεριφορά».

Η Έλλη Γιαννοπούλου είναι παιδοψυχολόγος.