ΞΕΡΕΙΣ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΟΥ ΣΚΑΝΤΖΟΧΟΙΡΟΥ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΜΕ ΟΛΟΙ;

Το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου έχει να κάνει με τις προκλήσεις της ανθρώπινης οικειότητας. Πώς το αντιλαμβάνεται καθένας και πώς καθορίζει τις σχέσεις μας;

«Μια ομάδα σκαντζόχοιρων προσπαθούν να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο για να ζεσταθούν μια κρύα μέρα… Ωστόσο, όταν το πραγματοποιήσουν, αναπόφευκτα τραυματίζουν ο ένας τον άλλο με τα αιχμηρά τους αγκάθια και απομακρύνονται. Κάθε φορά που έχουν ανάγκη να ζεσταθούν, συμβαίνει το ίδιο. Έτσι, πηγαίνουν πίσω-μπρος από το ένα βάσανο στο άλλο (από το κρύο στον τραυματισμό), μέχρι που βρίσκουν μεταξύ των δύο κακών μια λογική απόσταση, από την οποία μπορούν να τα αντέξουν. Κι αυτή την απόσταση την ονόμασαν ευγένεια και καλούς τρόπους». Αυτή είναι μια πιο σύντομη εκδοχή της συμβολικής ιστορίας, την οποία παραθέτει ο Γερμανός φιλόσοφος Αρθούρος Σοπενχάουερ στο κείμενο «Οι σκαντζόχοιροι», του βιβλίου Πάρεργα και Παραλειπόμενα (1851).

Η σημασία του συμβολισμού είναι ξεκάθαρη: Όλοι οι άνθρωποι χρειαζόμαστε τις σχέσεις και την επικοινωνία με τους άλλους. Γνωρίζουμε όμως ταυτόχρονα πως η οικειότητα μπορεί να μας πληγώσει. Κι αυτό επειδή μέσα σε μια σχέση ένας άνθρωπος, εκφράζοντας τη δική του βούληση, συχνά «αρνείται» ή εμποδίζει τη βούληση του άλλου. Έτσι, όσο πιο κοντά βρίσκεται με τον άλλο, τόσο πιο επώδυνο μπορεί να γίνει και για τους δύο. Τι πρέπει να κάνουν λοιπόν; Να απομακρυνθούν παρόλο που μοιράζονται την επιθυμία για αμφίδρομη επικοινωνία;

Αυτό είναι το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου, με το οποίο βρισκόμαστε αντιμέτωποι όλοι στις περισσότερες σχέσεις που συνάπτουμε. Πρόκειται για ένα δίλημμα που έχει να κάνει με τις προκλήσεις της ανθρώπινης οικειότητας, το οποίο δανείστηκε από τον τομέα της Φιλοσοφίας ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ, για να το αναδείξει στο επιστημονικό πεδίο της Ψυχολογίας.

Σοπενχάουερ και Φρόιντ: Οι δύο μορφές πίσω από το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου

Η διαφορά είναι ότι ο Σοπενχάουερ εκφράζει μια πιο απαισιόδοξη στάση. Όσο πιο περιορισμένος είναι ο κύκλος των επαφών, τόσο πιο ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος. Γιατί με το άνοιγμα του ορίζοντα πολλαπλασιάζονται και μεγεθύνονται οι επιθυμίες. «Εντελώς ο εαυτός σου μπορείς να είσαι μόνο μόνος», λέει χαρακτηριστικά.

Unsplash Fuu-j

Για τον Γερμανό φιλόσοφο, ακόμα κι αν υπάρχει ανάγκη για επαφή, όπως γίνεται με τους σκαντζόχοιρους, η έκβαση θα είναι επώδυνη, μιας και τα αγκάθια είναι εκεί και αναπόφευκτα πληγώνουν. Στο έργο του, οι σκαντζόχοιροι καταλήγουν να διατηρούν μεταξύ τους ευγενικές αποστάσεις. Κι αν αυτό είναι μια βιώσιμη λύση για περιβάλλοντα όπως το εργασιακό, για παράδειγμα, δεν μπορεί να αποτελέσει το θεμέλιο για τις πιο ουσιαστικές σχέσεις της ζωής, αυτές που συνάπτουμε με την οικογένεια ή τους φίλους μας.

Είναι φανερό ότι η ανθρώπινη οικειότητα φέρει πολλές προκλήσεις και, παρά την καλή θέληση, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς αμφίδρομη βλάβη. Για τον Φρόιντ, η εγγύτητα προκαλεί δύο συναισθήματα: απέχθεια και ανακούφιση. Χρειαζόμαστε την ανθρώπινη «ζεστασιά», ακόμη και για λόγους επιβίωσης. Γι' αυτό άλλωστε οι άνθρωποι συστήσαμε κοινωνίες.

«Το σύνολο ενδυναμώνει το άτομο, το άτομο νιώθει πιο δυνατό σαν συστατικό μιας μάζας, ταυτόχρονα όμως νιώθει και απέχθεια γιατί παραβιάζεται ο απαραίτητος ζωτικός του χώρος, απειλείται δηλαδή η ατομικότητα του», λέει ο Φρόιντ. Ωστόσο, συνήθως βρίσκει τρόπους να ισορροπήσει.

Pexels Tomas Anunziata

Η μοναξιά στο μικροσκόπιο

Με το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου ασχολήθηκαν ερευνητικά διάφοροι σύγχρονοι επιστήμονες. Η μελέτη των Αμερικανών Jon Maner, Nathan DeWall, Roy Baumeister και Mark Schaller έδειξε ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να οδηγήσει στην επιδίωξη νέων σχέσεων: Οι συμμετέχοντες που είχαν βιώσει κοινωνικό αποκλεισμό ήταν πιο πιθανό να αποζητήσουν νέους κοινωνικούς δεσμούς, παρακάμπτοντας τις αντιστάσεις που δημιουργεί το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου.

Η μοναξιά αποτελεί μια πτυχή της κοινωνικής μας φύσης. Η απουσία θετικών κοινωνικών σχέσεων μπορεί να είναι εξίσου επιζήμια με τις αρνητικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Η μοναξιά σχετίζεται με μια σειρά από αρνητικές συνέπειες για την υγεία.

Επιστήμονες του εργαστηρίου Deep Longevity του Stanford University και του University of Hong Kong κατέληξαν μετά από μελέτη στο συμπέρασμα ότι η δυστυχία, η κατάθλιψη και η μοναξιά επιταχύνουν τις διαδικασίες γήρανσης. Στο ίδιο συμπέρασμα είχε καταλήξει και παλιότερη έρευνα που συνέδεε τη μοναξιά με μικρότερη διάρκεια ζωής και την παρομοίαζε με το κάπνισμα 15 τσιγάρων την ημέρα όσον αφορά τη βλαπτικότητά της στην υγεία.

Ποιοι άνθρωποι τείνουν στην απομόνωση;

Οι άνθρωποι με συγκεκριμένα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως το κοινωνικό άγχος, η κατάθλιψη, η αγχώδης διαταραχή και η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας, όσοι βιώνουν περιόδους έξαρσης σε κάποιο από αυτά ή κι εκείνοι που έχουν παιδικά ψυχικά τραύματα είναι πιο επιρρεπείς στην κοινωνική απομόνωση και επιλέγουν να κρατάνε αποστάσεις, όταν έρχονται αντιμέτωποι με το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου. Γι' αυτό και τις περισσότερες φορές το κοινωνικό τους «άνοιγμα» υποδεικνύει την αίσια έκβαση της θεραπείας τους.

Pexels Anastasia Shuraeva

Από την άλλη, άνθρωποι και σχέσεις είναι μοναδικά. «Είναι δύσκολο να γενικεύσουμε και να δώσουμε απαντήσεις που να διεκδικούν μια καθολικότητα. Οι σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους είναι τόσες πολλές όσες και οι άνθρωποι που σχετίζονται, άρα και τόσες πολλές οι προκλήσεις. Το ζήτημα είναι πώς στέκεται καθένας απέναντι στην προσωπική του πρόκληση, πόσο εύκολα μπορεί να σπάσει το μπαλόνι των επιθυμιών  και των προσδοκιών του, και να τα κάνει μέρος ενός συστήματος συνύπαρξης», έχει αναφέρει η ψυχοθεραπεύτρια Αριστέα Κοντραφούρη σε συνέντευξή της.

Η αναζήτηση του εαυτού προηγείται

Το ερώτημα είναι αν η απομόνωση και η απόλυτη εσωστρέφεια δίνουν λύση σε κάποιο πρόβλημα. Είναι βέβαιο πως κάθε κοινωνική συναναστροφή απαιτεί αμοιβαία προσαρμογή και διάθεση. Αν λοιπόν αποδεχτούμε ότι όλα τα μέλη μιας σχέσης έχουν τη δεδομένη στιγμή την ανάγκη της συνύπαρξης, ίσως τα όρια είναι ένας τρόπος για να μην έχουμε έντονους «τραυματισμούς» από αυτή.

«Καθένας εξάλλου έχει τον ψυχολογικό του χώρο, τον οποίο οριοθετεί. Ίσως πρέπει μέσα στην εγγύτητα να μάθουμε να βάζουμε τα όριά μας και να διατηρούμε την ταυτότητά μας χωρίς να αφομοιωνόμαστε. Άραγε, πώς να αντέξει κανείς την κοντινότητα ή να παίζει υγιείς ρόλους, αν δεν βρει πρώτα τον εαυτό του;» αναρωτιέται η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Έλενα Λεβαντάκη. Κι ίσως αυτή η ερώτηση πρέπει να απαντηθεί πριν από το έμφυτο δίλημμα που φωλιάζει στην ψυχή μας.