ΒΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΕΡΩΤΙΚΩΝ ΣΥΝΤΡΟΦΩΝ: ΕΝΑ ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Η πρόσφατη δίκη του Johnny Depp εναντίον της πρώην συζύγου του, Amber Heard, έφερε στο προσκήνιο τις ανησυχητικές εκφάνσεις του φαινομένου που ορίζεται ως «βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων».

Εκατομμύρια άνθρωποι παρακολούθησαν καθημερινά τις εξελίξεις σε μία από τις πιο δημοφιλείς υποθέσεις της εποχής του #metoo που έφτασαν στις δικαστικές αίθουσες. Δηλαδή, αυτή της μήνυσης του Johnny Depp εναντίον της πρώην συζύγου του, Amber Heard, για συκοφαντική δυσφήμιση.

Τα ξημερώματα της Πέμπτης 2/6 (στην Ελλάδα) ο Depp δικαιώθηκε για τη συκοφαντική δυσφήμισή του σε άρθρο που έγραψε η Heard και δημοσίευσε η Washington Post, το 2018.

Δυο χρόνια νωρίτερα, η πρωταγωνίστρια του «Aquaman» είχε κατηγορήσει τον σούπερ σταρ των «Πειρατών της Καραϊβικής», για ενδοοικογενειακή βία, ενώ βρέθηκαν αντιμέτωποι και μια φορά σε βρετανική δικαστική αίθουσα – περί συκοφαντικής δυσφήμισης της Sun, που είχε χαρακτηρίσει τον Depp στο πρωτοσέλιδό της ως «wife beater». Εκεί είχε χάσει ο Depp, καθώς το νομικό καθεστώς είναι διαφορετικό.

Στις ΗΠΑ, όπου έκριναν ένορκοι –και όχι δικαστής, όπως έγινε στη Μεγάλη Βρετανία– δικαιώθηκε. Σε ό,τι αφορά τη μήνυση. Γιατί όσα ακούστηκαν έφεραν τεράστια πλήγματα και για τους δύο. Αποδείχθηκε ότι ήταν και οι δύο κακοποιητικοί.

Η βία στις σχέσεις

Έως τη σήμερον ημέρα, έχουν δημοσιευθεί 3.959 έρευνες που έχουν ως αντικείμενο τη βία – σε παιδιά, νέους, σχέσεις, εις βάρος ηλικιωμένων, τις δολοφονίες και τη σεξουαλική βία. Κάποιες ασχολήθηκαν με τη συχνότητα του φαινομένου, άλλες με τις συνέπειες, ορισμένες είχαν ως θέμα τους παράγοντες κινδύνου, ενώ υπήρχαν και αυτές για την πρόληψη και την ανταπόκριση.

Από τη δεκαετία του ’90 ερευνητές έχουν αποκαλύψει πως σε περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας θύμα μπορεί να είναι η γυναίκα, όπως μπορεί να είναι και ο άντρας. Είχε διευκρινιστεί ότι οι γυναίκες γίνονται κακοποιητικές στο πλαίσιο αντιποίνων ή αυτοάμυνας, ενώ τείνουν να επιδίδονται σε λιγότερο σοβαρής μορφής βία από ό,τι οι άντρες – οι οποίοι είναι πιο πιθανό να διαπράξουν μακροχρόνιους κύκλους κακοποίησης, από ό,τι οι γυναίκες.

Πιο πρόσφατες μελέτες γνωστοποίησαν πως οι άντρες συνήθως δεν καταγγέλλουν περιστατικά κακοποίησής τους από την σύντροφο τους, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με τεράστιο στίγμα, ενώ μεταξύ άλλων δεν έχουν τα ίδια βοηθήματα με τις γυναίκες που είναι θύματα.

Υποστηρικτές του Johhny Depp παρακολουθούν την ανακοίνωση της απόφασης υπέρ του ηθοποιού, στη δίκη στις ΗΠΑ, 1 Ιουνίου 2022. © 2022 Craig Hudson / AP Photo

Τι γίνεται όταν και οι δυο στο ζευγάρι είναι βίαιοι

Η δίκη του Johnny Depp εναντίον της Amber Heard επανέφερε στο προσκήνιο το φαινόμενο της βίας μεταξύ ερωτικών συντρόφων (Ιntimate Partner Violence - IPV). Παρεμπιπτόντως, οι συνέπειές του επιδεινώθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ως συνέπεια της απομόνωσης και της οικονομικής ανασφάλειας.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μία στις 3 γυναίκες έχει υποστεί βία από σύντροφο κατά τη διάρκεια της ζωής της. Στην Ευρώπη, μιλάμε για το το 25,4%. Το ρεκόρ έχει η Νοτιοανατολική Ασία με 37,7%, ακολουθεί η ανατολική Μεσόγειος με 37% και το Τop 3 συμπληρώνει η Αφρική με 36,6%.

Πάντα κατά τον ΠΟΥ, η βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων είναι «μία από τις πιο κοινές μορφές βίας εναντίον των γυναικών, που περιλαμβάνει σωματική, σεξουαλική, οικονομική και συναισθηματική βία, μαζί με έλεγχο συμπεριφορών από ερωτικό σύντροφο».

Κάποιες φορές ο θύτης χρησιμοποιεί το παιδί ως εργαλείο για να πάρει ό,τι θέλει. Έχει εκτιμηθεί πως 3 έως 30 εκατομμύρια παιδιά έχουν γίνει μάρτυρες βίας μεταξύ ερωτικών συντρόφων.

Η Amber Heard αποχωρεί από δικαστήριο του Λος Άντζελες στις 27 Μαΐου 2016, αφού κατέθεσε ενόρκως ότι ο Johhny Depp την είχε χτυπήσει στο πρόσωπο εκτοξεύοντας εναντίον της κινητό τηλέφωνο στη διάρκεια καυγά. © 2016 Richard Vogel / AP Photo

«Οποιαδήποτε συμπεριφορά, μέσα σε μια στενή σχέση, που προκαλεί σωματικό, ψυχολογικό ή σεξουαλικό κακό σε όσους είναι σε σχέση (συμπεριλαμβανομένων πράξεων σωματικής επιθετικότητας, σεξουαλικού εξαναγκασμού, ψυχολογικής κακοποίησης και συμπεριφορών ελέγχου) συνιστά IPV.

»Η πιο ακραία μορφή είναι οι ερωτική τρομοκρατία που αφορά τον καταναγκαστικό έλεγχο. Σε αυτές τις καταστάσεις, ένας σύντροφος είναι συστηματικά βίαιος και ελεγκτικός. Έχει διαπιστωθεί πως αυτό πράττεται κυρίως από άντρες εναντίον των γυναικών.

»Συμβαίνει σε όλα τα περιβάλλοντα και μεταξύ όλων των κοινωνικοοικονομικών, θρησκευτικών και πολιτιστικών ομάδων.

»Μολονότι οι γυναίκες μπορεί να είναι βίαιες στις σχέσεις με τους άντρες, συχνά βρίσκονται σε αυτοάμυνα. Η βία κάποιες φορές συμβαίνει μεταξύ ερωτικών συντρόφων ίδιου φίλου».

Η διαφορά ανάμεσα στη βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων και την ενδοοικογενειακή βία

Η διαφορά της ενδοοικογενειακής βίας με τη βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων είναι ότι η πρώτη περιλαμβάνει κακοποίηση ηλικιωμένων, κακοποίηση αδελφών, παιδιών, ερωτικού συντρόφου και γονέων. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει άτομα που δεν ζουν απαραίτητα μαζί, αλλά έχουν στενή σχέση. Αντίθετα, η βία από ερωτικούς συντρόφους είναι πιο συγκεκριμένη. Ουσιαστικά, είναι μια ορισμένη μορφή ενδοοικογενειακής βίας.

Μελέτες σχετικές με την ενδοοικογενειακή βία κατά των αντρών δείχνουν ότι οι άντρες είναι λιγότερο πιθανό να αναφέρουν περιστατικά που διαπράττουν οι γυναίκες σύντροφοί τους.

O Johnny Depp στο Φεστιβάλ Βερολίνου, το 2020. © 2020 Markus Schreiber / AP Photo

Στοιχεία του National Intimate Partner and Sexual Violence Survey, του αμερικανικού Centers for Disease Control and Prevention (CDC) αναφέρουν πως 1 στις τέσσερις γυναίκες και 1 στους δέκα άντρες βιώνουν σεξουαλική βία, σωματική βία ή/και stalking στη διάρκεια της ζωής τους. Περισσότερες από 43 εκατομμύρια γυναίκες και περισσότεροι από 38 εκατομμύρια άντρες βιώνουν ψυχολογική επιθετικότητα από ερωτικό σύντροφο κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Το CDC χαρακτηρίζει αυτή τη μορφή έμφυλης βίας ως «σημαντικό θέμα δημόσιας υγείας που έχει μεγάλο κόστος σε ανθρώπους και την κοινωνία. Μεταξύ των συνεπειών μπορεί να είναι και ο θάνατος, με στοιχεία να δείχνουν ότι η μία στις 5 δολοφονίες γίνεται από σύντροφο».

Το οικονομικό κόστος περιλαμβάνει ιατρικές υπηρεσίες για την φροντίδα των τραυμάτων, μειωμένη παραγωγικότητα και δικαστήρια, και εκτιμάται πως φτάνει στα 3,6 τρισεκατομμύρια δολάρια.

Αμφίδρομη βία και όχι «αμοιβαία κακοποίηση»

Η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Ποινικής Δικαιοσύνης στο University of Texas, Kellie Lynch, έγραψε στο Conversation λεπτομέρειες για την βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων.

«Ενώ ορισμένα περιστατικά IPV είναι μονής κατεύθυνσης, που σημαίνει ότι μόνο ο ένας σύντροφος ασκεί βία στον άλλο, οι ένορκοι της δίκης Depp εναντίον Heard άκουσαν στοιχεία που έκαναν γνωστά πως και οι δύο ήταν βίαιοι κατά τη διάρκεια της σχέσης τους.

»Αυτό το είδος περιγράφεται από τους ειδικούς ως αμφίδρομη βία (ορίζεται ως περίπτωση κατά την οποία ένα άτομο αναφέρει πως έχει υπάρξει θύμα αλλά και θύτης) και είναι αρκετά συνηθισμένο σε ορισμένες περιπτώσεις IPV.

»Ανασκόπηση του 2012 σε δημοσιευμένες μελέτες που ερευνούν την αμφίδρομη βία, σε σύγκριση με εκείνη της μονής κατεύθυνσης, διαπίστωσε ότι κατά μέσο όρο, σχεδόν 3 στα πέντε περιστατικά IPV ήταν αμφίδρομης φύσης. Που δεν έχει σχέση με την αμοιβαία κακοποίηση, όρος που προέκυψε στις καταθέσεις της δίκης Depp εναντίον Heard, αλλά είναι αμφιλεγόμενος.

»Ο όρος “κακοποίηση” υποδηλώνει μια ανισορροπία ισχύος μεταξύ των εταίρων. Άρα, ο ένας εταίρος χρησιμοποιεί τη διαφορά στην εξουσία για να ελέγχει, να απειλεί και να εκφοβίζει τον άλλο εταίρο. Ως εκ τούτου, η ιδέα της «αμοιβαίας κακοποίησης» δεν έχει νόημα, καθώς είναι απίθανο να υπάρχει μια αμοιβαία ανισορροπία εξουσίας. Ενώ η IPV μπορεί –και συχνά συνεπάγεται– καταχρηστική συμπεριφορά, δεν είναι ορθό να χαρακτηρίσουμε μια σχέση ως “αμοιβαία κακοποιητική”, ακόμη κι αν και οι δύο σύντροφοι είναι βίαιοι ο ένας προς τον άλλον – καθώς ο ένας σύντροφος μπορεί να είναι βίαιος, ως απάντηση στην κακοποίηση του άλλου συντρόφου».

Η βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων δεν είναι μοναδικό φαινόμενο

Οι ισχυρισμοί για βία και χρήση ουσιών και από τις δύο πλευρές κατά τη διάρκεια της δίκης Depp εναντίον Heard δημιούργησαν μια ανησυχητική εικόνα για το τι συνέβη στη σχέση τους.

Μια ηχογράφηση που χρησιμοποιήθηκε στη δίκη κατέστησε σαφή την προφανή ανησυχία του Depp ότι δεν μπορεί να δεχτεί να κακοποιεί σωματικά ο ένας τον άλλον – αφότου η Heard παραδέχτηκε πως τον χτύπησε. Η ηθοποιός κατέθεσε ότι εκείνη χτύπησε τον Depp «αντιδραστικά», ενώ ο Depp τη χτύπησε «προληπτικά».

H Amber Heard προσέρχεται σε δικαστήριο του Λονδίνου για την εκδίκαση της υπόθεσης εναντίον της εφημερίδας The Sun, 13 Ιουλίου 2020. © 2020 Alastair Grant / AP Photo

Αυτό αναδεικνύει ένα άλλο σημαντικό σημείο: Για να καταγράψουμε και να κατανοήσουμε με ακρίβεια τις αποχρώσεις του IPV, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται η βία.

Αν, για παράδειγμα, και τα δύο μέρη υποκινούν τη βία, αν το ένα μέρος ενεργεί σε αυτοάμυνα, ή αν είναι η βία μέρος ενός επαναλαμβανόμενου μοτίβου άλλης καταχρηστικής συμπεριφοράς.

Οι ειδικοί περιγράφουν πολλούς τύπους IPV, που περιλαμβάνουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και πρότυπα σχετικά με το πόσο συχνά γυναίκες και άντρες διαπράττουν τέτοιου είδους βία.

Για παράδειγμα, η «καταναγκαστική ελεγκτική βία» (αναφέρεται και ως ενδόμυχη τρομοκρατία) είναι τύπος IPV που διαπράττεται πιο συχνά από άντρες από ό,τι από γυναίκες. Αφορά έναν σύντροφο (βλ. κύριος θύτης) που ασκεί καταναγκαστικό έλεγχο στον άλλο (το θύμα).

Ο στόχος του καταναγκαστικού ελέγχου είναι να «αφαιρέσει» την αυτονομία από το θύμα. Μπορεί να περιλαμβάνει τακτικές σωματικής και μη σωματικής κακοποίησης, που επικεντρώνονται στον φόβο, τον εκφοβισμό και την υποβάθμιση.

Παράδειγμα: Ένας θύτης μπορεί να περιορίσει την πρόσβαση του θύματος σε πιστωτικές και χρεωστικές κάρτες, για να ασκήσει οικονομικό έλεγχο. Ή μπορεί να περιορίσει την πρόσβαση του θύματος στον έξω κόσμο, μέσω παρακολούθησης ή αφαίρεσης του τηλεφώνου του.

Πρέπει να ξεκαθαριστεί πως ο καταναγκαστικός έλεγχος δεν υπάρχει σε όλους τους τύπους IPV. Η «περιστασιακή βία στα ζευγάρια» είναι μια άλλη μορφή IPV, που χαρακτηρίζεται ως σύγκρουση που κλιμακώνεται σε σωματική βία. Η βία μπορεί να κυμαίνεται από αυτά που χαρακτηρίζονται ως ήσσονος σημασίας περιστατικά (π.χ. ένα χαστούκι), έως σοβαρά (π.χ. πνιγμό). Βάσει έρευνας, αυτός ο τύπος IPV διαπράττεται από γυναίκες και άντρες σε παρόμοια ποσοστά.

Μεγάλο μέρος της έρευνας γύρω από τη βία μεταξύ ερωτικών συντρόφων περιορίζεται σε ετεροφυλόφιλα ζευγάρια.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο καταναγκαστικός έλεγχος και η περιστασιακή βία σε ζευγάρια βρίσκονται και σε περιστατικά IPV μεταξύ συντρόφων του ίδιου φύλου. Δεν είναι σαφές από την τρέχουσα έρευνα πώς τα ζητήματα της εξουσίας, του ελέγχου και της περιστασιακής βίας που διαδραματίζονται στις σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου συμμορφώνονται και αποκλίνουν από τις ετεροφυλικές σχέσεις.