ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΗΤΕΡΑ ΣΗΜΕΡΑ;

Από την εποχή που μια γυναίκα δεν τολμούσε να φύγει από έναν κακοποιητικό ή και δυστυχισμένο γάμο, πολλά έχουν αλλάξει ευτυχώς και για τα δύο φύλα. Πώς διαμορφώνεται όμως η συνθήκη του χωρισμού για μια γυναίκα με παιδιά στις μέρες μας; Είναι πιο επιβαρυμένη εκείνη –πρακτικά και ψυχικά– σε σχέση με τον πρώην σύζυγό της;

Και μετά τη γυναικεία χειραφέτηση, ήρθε... το διαζύγιο. Διότι πριν από την επαγγελματική απελευθέρωση των γυναικών, ο γάμος –κατά βάση μια οικονομική συμφωνία– «έδενε» τους δύο συζύγους με τα δεσμά της οικονομικής εξάρτησης. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που η άνοδος του αριθμού των διαζυγίων συνέπεσε με την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών.

«Επειδή οι ρόλοι των φύλων περιπλέκονται καθώς οι γυναίκες αρχίζουν να αποκτούν οικονομική ανεξαρτησία, είναι φυσικό να ανακύπτουν περισσότερες συγκρούσεις στον γάμο» αναφέρει Heidi Kar, κλινική ψυχολόγος με ειδίκευση ειδική στην ενδοοικογενειακή βία στο Education Development Center των ΗΠΑ.

Φυσικά, το διαζύγιο από μόνο του απελευθέρωσε πολλές γυναίκες από τα δεσμά ενός κακοποιητικού ή καταπιεστικού γάμου, ενώ στην πορεία φάνηκε ότι ήταν κατ' ανάγκη η καλύτερη επιλογή και για τους δύο συζύγους, προκειμένου να διακοπεί ένας δυστυχισμένος γάμος που επιβάρυνε τη ζωή ολόκληρης της οικογένειας.

Τι συμβαίνει όμως στην παρούσα φάση με τον θεσμό του διαζυγίου; Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, αποφασίσαμε να ρίξουμε λίγο φως στο ερώτημα, από τη γυναικεία οπτική – ή καλύτερα από τη σκοπιά των γυναικών που χωρίζουν, ενώ έχουν αποκτήσει παιδιά.

Είναι απελευθερωτικό ένα διαζύγιο για τις μητέρες ή τελικά τις επιβαρύνει περισσότερο και, αν ναι, με ποιους τρόπους; Πώς επηρεάζεται η ψυχολογία τους στη μετά τον γάμο ζωή, έχοντας συνήθως τη βασική επιμέλεια των παιδιών;

Όταν οι γυναίκες ζητούν διαζύγιο

Θα ξεκινήσουμε από μια διαπίστωση που λίγο-πολύ όλοι θα μπορούσαμε να κάνουμε, κρίνοντας από τον κοινωνικό μας κύκλο και μόνο. Τα διαζύγια στην πλειονότητά τους είναι απόφαση των γυναικών. Πιο συγκεκριμένα, έρευνα της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας δείχνει ότι το 70% των διαζυγίων στις ΗΠΑ πραγματοποιείται με πρωτοβουλία των γυναικών.

Αλλά και στην Ελλάδα, ενώ τα στοιχεία είναι ανεπαρκή, ισχύει πάνω-κάτω το ίδιο. «Οι γυναίκες έχουν την τάση να είναι πιο κινητοποιημένες από τους άντρες ως προς την αίτηση διαζυγίου», λέει η Ειρήνη Δενέζη, δικηγόρος με μακρόχρονη εμπειρία στο οικογενειακό δίκαιο, στην Αθήνα.

Κάνοντας μια πρόχειρη αναζήτηση για τους λόγους που μπορεί να οδηγούν τις γυναίκες σε μια τέτοια απόφαση, τόσο στο διαδίκτυο, όσο και ανάμεσα σε διαζευγμένους αλλά και ψυχολόγους που διαχειρίζονται περιστατικά διαζυγίων, καταλήξαμε στο ότι οι γυναίκες νιώθουν πιο συχνά ότι οι ανάγκες τους μέσα σε έναν γάμο δεν ικανοποιούνται.

«ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΝΑ ΜΗΝ ΠΑΡΑΜΕΙΝΕΙ ΜΟΝΟ ΣΤΟΝ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ, ΝΑ ΜΗΝ ΞΕΧΑΣΕΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ, ΑΘΕΛΑ ΤΗΣ ΘΑ ΔΥΣΚΟΛΕΨΕΙ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΩΜΑ ΤΟΥΣ».

Ενώ οι άντρες διστάζουν να «ξεβολευτούν» από μια τακτοποιημένη καθημερινότητα, ανησυχώντας ταυτόχρονα μήπως χάσουν την επικοινωνία με τα παιδιά τους, οι γυναίκες  παίρνουν πιο εύκολα την απόφαση. Άλλοτε επειδή δίνουν περισσότερη σημασία στις συναισθηματικές τους ανάγκες, άλλοτε επειδή βιώνουν μια πολύ πιεστική καθημερινότητα, έχοντας επωμιστεί υπερβολικό φόρτο τόσο μέσα όσο και έξω από το σπίτι.

Αυτά βέβαια είναι γενικές διαπιστώσεις που φυσικά δεν ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις. «Είναι πολύ δύσκολο να καταλήξεις σε ένα γενικό συμπέρασμα, όταν υπάρχουν τόσες πολλές και διαφορετικές περιπτώσεις. Άλλωστε, βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό στάδιο ως κοινωνία και απέναντι στον θεσμό της οικογένειας. Η επικρατούσα αντίληψη γενικά είναι ότι ο άντρας έχει έναν επιβοηθητικό ρόλο στα θέματα του σπιτιού και της οικογένειας, αλλά πρωταρχικό όσον αφορά τα οικονομικά βάρη. Από την άλλη, η γυναίκα θεωρείται περισσότερο υπεύθυνη για το μεγάλωμα των παιδιών και τις δουλειές του σπιτιού. Αυτό όμως αλλάζει σταδιακά τώρα που μιλάμε», αναφέρει η κ. Δενέζη.

«Επειδή η μητέρα είναι ο πρώτος φροντιστής του παιδιού, ναι, σε σχέση με αυτό έχει μια μεγαλύτερη επιβάρυνση. Δεν είμαστε όμοιοι, πάντα θα έχουμε διαφορετικούς ρόλους, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν να μοιραστούν εξίσου οι ευθύνες», αναφέρει η Αγγελική Σουμάνη, ψυχολόγος MSc-ψυχοθεραπεύτρια και ειδική εκπαιδευτικός.

Συνεπιμέλεια: Αλλάζει κάτι;

Τόσο εκείνη όσο και η κ. Δενέζη διαπιστώνουν ότι προς το παρόν στην Ελλάδα, παρόλο που ισχύει ο νόμος της συνεπιμέλειας, δεν εφαρμόζεται κατά γράμμα. Τα παιδιά δεν μοιράζουν εξίσου τη διαμονή τους ανάμεσα στους δύο γονείς –είναι δύσκολο, όταν πρέπει να πάνε στο σχολείο– και η μητέρα, στις περισσότερες περιπτώσεις, επωμίζεται το μεγαλύτερο μέρος της φροντίδας τους.

«Εκείνη θα δώσει τις εξηγήσεις στον κοινωνικό περίγυρο, θα αναλάβει συνήθως φροντιστήρια και δραστηριότητες, και θα τα πλαισιώσει στην καθημερινότητα, πράγμα που έχει μια λειτουργικότητα, μπορεί να είναι για το καλό της οικογένειας», λέει η κ. Σουμάνη.

«Η συνεπιμέλεια θεωρητικά λειτουργεί προς όφελος όλων των μελών. Θεσμικά επιμερίζεται η ευθύνη, στην πράξη όμως έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβάνεται την πατρότητα και τη μητρότητα ο καθένας αντίστοιχα. Το βασικό σημείο για να εφαρμοστεί προς όφελος όλων είναι η ωριμότητα των συζύγων. Αν η σχέση είναι συγκρουσιακή, θα υπάρχουν προβλήματα σε κάθε συνθήκη», εξηγεί η κ. Δενέζη.

«Οι γυναίκες συχνά δεν θέλουν να αφήσουν τα παιδιά. Αισθάνονται θιγμένες, όταν ο σύζυγος ζητάει συνεπιμέλεια. Νιώθουν σα να τους λέει ότι δεν είναι καλές μητέρες. Διότι και οι γυναίκες έχουν βαθιά ριζωμένο μέσα τους ότι πρέπει να προπορεύονται στο θέμα των παιδιών. Δεν θα έπρεπε όμως να βλέπουν τον ρόλο του πατέρα ως επιβοηθητικό, θα έπρεπε να αξιώνουν ίση συμμετοχή, διότι αυτό είναι προς όφελος των παιδιών», αναφέρει.

Καθημερινότητα και οικονομικές δυσκολίες

Μακριά από τις θεωρίες υπάρχει η πραγματικότητα, ο καθημερινός αγώνας για την επιβίωση. Τα χρήματα γίνονται το Νο 1 ζητούμενο όταν πρέπει να στηθούν με το ίδιο ποσό δύο νοικοκυριά, γεγονός που φέρνει εντάσεις και συγκρούσεις.

Είναι γεγονός ότι οι γυναίκες συχνά υπαμείβονται στην εργασία τους, ή μπορεί να εργάζονται λιγότερες ώρες ή και καθόλου προκειμένου να αναλάβουν το μεγάλωμα των παιδιών τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια. Τι γίνεται λοιπόν όταν προκύπτει ένα διαζύγιο;

Για τη Μαίρη Μπάτη, μητέρα διδύμων που χώρισε πριν από 9 χρόνια, όταν τα παιδιά ήταν μωρά, τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα. «Το θέμα είναι πάνω απ' όλα οικονομικό. Θεωρώ ότι οι γυναίκες που δεν έχουν οικονομική άνεση και επιβιώνουν ενός διαζυγίου με παιδιά είναι πραγματικές survivors. Όταν χώρισα, ήμουν άνεργη, έπρεπε να πληρώνω ενοίκιο και να συντηρήσω δύο παιδιά, το ένα εκ των οποίων χρειαζόταν τότε ειδικές θεραπείες, ενώ οι γονείς μου έμεναν και παραμένουν σε επαρχιακή πόλη. Ο πρώην σύζυγος ήταν τυπικός στη διατροφή και έπαιρνε τα παιδιά τις μέρες που είχαμε συμφωνήσει, παρ' όλα αυτά το βάρος που έπρεπε να σηκώσω ήταν τεράστιο. Πού θα άφηνα τα παιδιά για να βρω δουλειά; Και ποιος θα τα κρατούσε όταν αρρώσταιναν;» μου λέει.

«ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ, ΦΛΕΡΤΑΡΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΓΙΑ ΝΑ ΞΕΦΥΓΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΡΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΖΕΥΓΑΡΙΟΥ ΜΕ ΠΑΙΔΙΑ».

Η ίδια θεωρεί ότι θα έπρεπε να υπάρχει κάποιου είδους πρόβλεψη από το κράτος και περισσότερες παροχές. Να μπορεί να αφήσει τα παιδιά της σε κάποια δομή, ώστε να αναζητήσει δουλειά, ή να μπορεί να έχει τα παιδιά σε ένα σχολείο κοντά της από τη στιγμή που θα έβρισκε δουλειά.

Ακόμη κι αν χρειαζόταν μεγαλύτερη διατροφή, το δικαστήριο που θα έπρεπε να κάνει για να τη διεκδικήσει θα της στοίχιζε. Τελικά, με μια μικρή οικονομική στήριξη από τους γονείς της, η κ. Μπάτη βρήκε δουλειά, παρόλο που όποιος εργοδότης άκουγε ότι ήταν χωρισμένη με παιδιά τρόμαζε. Αναγκάστηκε βέβαια πολλές φορές να τα αφήσει εδώ κι εκεί άρρωστα για να πάει, αλλά το έκανε.

'Υστερα είναι και το ωράριο εργασίας. Πότε τελειώνει ένας εργαζόμενος στον ιδιωτικό τομέα τη δουλειά του και πότε ένα παιδί το σχολείο του; «Κάθε χρόνο το άγχος μου ήταν ποιος θα πάρει τα παιδιά από το σχολείο. Αναγκάστηκα και τους άλλαξα σχολείο, επειδή υπήρχε κοντά κάποιος δικός μου άνθρωπος που ανέλαβε να τα παίρνει καθημερινά», συμπληρώνει.

Κατάθλιψη πριν ή μετά τον χωρισμό;

«Το μεγαλύτερο στρες των μητέρων μετά το διαζύγιο προέρχεται από τα οικονομικά. Αν μία γυναίκα έχει οικονομική άνεση και και δεν χρειάζεται να εξαρτηθεί, τα πράγματα είναι απλούστερα. Το οικονομικό μπορεί να γίνει δυσβάσταχτο και να προκαλέσει ακόμη και κατάθλιψη», αναφέρει η Ευαγγελία Ανδριτσάνου, ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας.

Βέβαια, τόσο εκείνη όσο και η κ. Σουμάνη ισχυρίζονται ότι πολλά ζευγάρια εμφανίζουν κατάθλιψη ή άλλα προβλήματα πριν από το διαζύγιο, όσο βρίσκονται σε έναν δυστυχισμένο γάμο. Συνήθως το διαζύγιο έρχεται σαν λύση και σαν ελπίδα για μια καινούργια, καλύτερη ζωή.

«Τα ζευγάρια συχνά χρειάζονται στήριξη για να ισορροπήσουν ανάμεσα στους πολλούς τους ρόλους. Έχουν μεγάλη έγνοια να τα καταφέρουν ως γονείς, με αποτέλεσμα να ξεχνάνε τον παράγοντα χαρά. Μερικές φορές μάλιστα, φλερτάρει κανείς με την ιδέα του διαζυγίου για να ξεφύγει από το στρες που προκαλούν οι πολλαπλές υποχρεώσεις του ζευγαριού με παιδιά», αναφέρει η κ. Ανδριτσάνου.

Υπάρχει όμως κι ένας ακόμη παράγοντας που επιβαρύνει τις γυναίκες ψυχικά και δεν είναι τόσο εμφανής: Πρόκειται για τη διαχείριση του συναισθήματος. Είναι στον κοινωνικό ρόλο των γυναικών να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τη συναισθηματική υποστήριξη όλης της οικογένειας.

«Έτσι, όταν έρχεται η ώρα του χωρισμού, οι γυναίκες συνήθως ανησυχούν και προτάσσουν τα συναισθήματα των άλλων. Πώς θα το πάρουν τα παιδιά, οι γονείς και των δύο συζύγων, ο ίδιος ο σύζυγος, και αποφεύγουν να δημιουργήσουν εντάσεις. Αυτό όμως δημιουργεί πρόβλημα και στην εκδήλωση του πένθους του χωρισμού, καθώς δεν του επιτρέπουν να εκφραστεί» συμπληρώνει η ίδια.

Πού πήγε ο προσωπικός χώρος και χρόνος;

Αν οι γυναίκες κάνουν πέρα το συναίσθημά τους για να ζυγίσουν τι επίπτωση θα έχει ένας χωρισμός στα συναισθήματα των άλλων, τι γίνεται με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση; Μάλλον κουκουλώνεται κάτω από την πίεση της καθημερινότητας.

Για την κ. Μπάτη, η έλλειψη προσωπικού χρόνου είναι το μεγαλύτερο συναισθηματικό της πρόβλημα: «Όταν χωρίζεις και μένεις με δύο μικρά παιδιά, δεν υπάρχει χρόνος για τίποτε, ούτε καν για να μιλήσεις με τη μητέρα σου στο τηλέφωνο. Ξυπνάω στις 5 για να μαγειρέψω και να τα ετοιμάσω για το σχολείο και δεν παίρνω καμία ανάσα μέχρι να τα βάλω ξανά για ύπνο, να κάνω ένα μπάνιο και να κοιμηθώ κι εγώ. Ακόμη και τις ημέρες που παίρνει τα παιδιά ο πατέρας τους, οι υποχρεώσεις είναι τόσες που δεν μπορώ να κάνω τίποτε για μένα. Από τη μία θέλω, από την άλλη νιώθω ότι δεν έχω την ενέργεια. Είναι σα να με έχει ρουφήξει όλο αυτό. Ως χωρισμένη μητέρα βρίσκεσαι συχνά σε κοινωνικό αποκλεισμό, ενώ οι γύρω σού κάνουν και υποδείξεις για το πώς θα έπρεπε να συμπεριφέρεσαι».

Άντρες - γυναίκες, σημειώσατε τι;

Μια άλλη παράμετρο φωτίζει η κ. Σουμάνη, λέγοντας: «Όταν επιβαρύνεται με τα πρακτικά ζητήματα η μητέρα, είναι σίγουρα πιο επιβαρυμένη και ψυχοσυναισθηματικά, αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνει αυτό. Ήταν πάντα έτσι; Και πριν από το διαζύγιο; Ήταν δική της επιλογή;».

Οι έρευνες επιμένουν ότι οι γυναίκες σε έναν γάμο εξακολουθούν να επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος του νοικοκυριού, ακόμα κι όταν εργάζονται όσο και οι σύζυγοί τους. Αυτό το χάσμα στον καταμερισμό των οικιακών μπορεί να κάνει μια γυναίκα να καταρρεύσει από τα βάρη. Συγχρόνως, μπορεί να είναι και ο λόγος που ο άντρας θα προτιμήσει να μην αλλάξει τίποτα σε έναν δυστυχισμένο γάμο.

Το να μοιραστούν εξίσου οι ευθύνες στους δύο γονείς σε μια εποχή ρευστή, που το μοντέλο της οικογένειας και οι κοινωνικοί ρόλοι μεταβάλλονται, είναι ένα στοίχημα που συχνά πρέπει να κερδηθεί μέσα στον γάμο. Και αυτό το γνωρίζουν καλά οι σύγχρονες γυναίκες.

Ευτυχώς, όμως, και οι άντρες δείχνουν πλέον περισσότερο πρόθυμοι να είναι ενεργοί στο μεγάλωμα των παιδιών και να χτίσουν μια υγιή σχέση μαζί τους, γι' αυτό και αρκετοί από τους νέους μπαμπάδες δεν θέλουν να γίνουν οι γονείς του Σαββατοκύριακου.

«ΟΙ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΕΣ, ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΚΑΝΩ ΤΙΠΟΤΕ ΓΙΑ ΜΕΝΑ. ΘΕΛΩ, ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΕΧΩ ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑ. ΩΣ ΧΩΡΙΣΜΕΝΗ ΜΗΤΕΡΑ, ΒΡΙΣΚΕΣΑΙ ΣΥΧΝΑ ΣΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ».

Η μοναξιά και το αίσθημα απομάκρυνσης από την οικογένεια δεν είναι αμελητέα συναισθήματα για τους άντρες, και μάλιστα μπορεί να παραμείνουν για μεγάλο διάστημα μετά το διαζύγιο. «Υπάρχουν και οι περιπτώσεις, αν και δεν είναι ο κανόνας, που η μητέρα παίρνει τα παιδιά με το μέρος της, θυματοποιείται και άθελά της τα βάζει να την παρηγορούν. Με αυτόν τον τρόπο όμως τους στερεί και τον πατέρα», αναφέρει η κ. Σουμάνη.

Καλώς ή κακώς, το διαζύγιο είναι η καλύτερη επιλογή όταν τα πράγματα έχουν δυσκολέψει πολύ. Και ο κανόνας λέει ότι οι δύο σύντροφοι στρεσάρονται σημαντικά τόσο πριν όσο και αμέσως μετά από αυτό. Στη συνέχεια όμως, τα πράγματα βρίσκουν μια νέα ισορροπία και οι σχέσεις εξομαλύνονται. Μαλακώνουν οι καρδιές, βελτιώνεται και ο ψυχισμός.

Τι μπορεί να γίνει όμως μέχρι τότε, για να υποστηριχτεί το ζευγάρι αλλά και η γυναίκα που ζορίζεται από την πίεση της καθημερινότητας;

Στήριξη και ενδυνάμωση μετά το διαζύγιο

Η διαζευγμένη μητέρα που έχει βιώσει την εμπειρία ζητάει οικονομική ενίσχυση και υποστηρικτικές δομές από το κράτος. Η κ. Ανδριτσάνου μιλάει για υποστηρικτικά δίκτυα μέσα στα οποία βρίσκει κανείς αλληλοκατανόηση: «Αν και θα ήταν ιδανικό να υπάρχουν υποστηρικτικές ομάδες διαζευγμένων γονέων, πολύ σημαντικά είναι τα δίκτυα που φτιάχνουμε εμείς οι ίδιοι. Οι μητέρες με μικρά παιδιά πρέπει να απευθύνονται σε άλλες μητέρες, φίλες ή συγγενείς με μεγαλύτερα παιδιά, και να ζητούν τη βοήθεια και τη συντροφιά τους».

«Για τη γυναίκα είναι πολύ σημαντικό να μην παραμείνει μόνο στον ρόλο της μητέρας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα στηρίξει τα παιδιά της ή δεν θα προτάξει το συμφέρον τους. Δεν πρέπει όμως να ξεχάσει τον εαυτό της. Αν αφοσιωθεί με την αρνητική έννοια στα παιδιά, αν δεν παραμείνει ζωντανή, ίσως βουλιάξει. Και το χειρότερο είναι ότι θα δυσκολέψει και τα ίδια τα παιδιά καθώς θα μεγαλώνουν», αναφέρει η κ. Σουμάνη.

Τόσο εκείνη όσο και η κ. Ανδριτσάνου υπογραμμίζουν τη σημασία της ψυχοθεραπείας και για τους δύο συζύγους, ώστε να γίνει πιο ομαλή η μετάβαση για όλους στη νέα ζωή. Αναγνωρίζουν ωστόσο τις πρακτικές δυσκολίες που μπορεί να προκύπτουν από μια τέτοια δέσμευση.

Όσο η κοινωνία αλλάζει –προς το καλύτερο θέλουμε να πιστεύουμε–, οι ρόλοι διαφοροποιούνται και οι γονείς γίνονται όλο και πιο συνειδητοποιημένοι απέναντι στις ευθύνες τους. Θα κρατήσουμε τη συμβουλή της κ. Ανδριτσάνου για το τέλος ως ένα μικρό δώρο στις γυναίκες για τη γιορτή τους: «Θυμηθείτε αυτό που μας λένε στα αεροπλάνα. Αν συνοδεύετε μικρά παιδιά ή ηλικιωμένους, είναι σημαντικό να φορέσετε πρώτα τη δική σας μάσκα οξυγόνου και στη συνέχεια να βοηθήσετε εκείνους. Δεν είναι μια εγωιστική στάση. Για να μπορέσει η μητέρα να στηρίξει τους άλλους, πρέπει πρώτα να φροντίσει τις δικές της συναισθηματικές ανάγκες. Είναι ζήτημα επιβίωσης».