ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΑΝΗΣΥΧΕΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ

Τι συμβαίνει και όλο και περισσότερα παιδιά και έφηβοι αποκτούν μια ψυχιατρική διάγνωση; Γιατί το άγχος, η κατάθλιψη και οι διάφορες αναπτυξιακές διαταραχές εμφανίζονται όλο και πιο συχνά σε ηλικίες που μέχρι πρότινος θεωρούσαμε «ανέμελες». Αν τα παιδιά καθρεφτίζουν τα προβλήματα της ενήλικης κοινότητας, μήπως πρέπει τώρα να λάβουμε τα μέτρα μας, για να θέσουμε τις βάσεις για ένα υγιέστερο μέλλον;

Δεν είναι πολλά τα χρόνια που προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, παρουσιάζονται πλέον σε εφήβους, ακόμη και σε μικρά παιδιά. Παράλληλα, μία σειρά άλλων προβλημάτων, όπως η ελλειμματική προσοχή, η υπερκινητικότητα, η επιθετικότητα, η παραβατικότητα και ο εκφοβισμός έχουν γίνει πιο έντονα από ποτέ.

Και όλα αυτά βγήκαν ακόμη περισσότερο στο προσκήνιο μετά την πανδημία της Covid-19. Από την άλλη, αν δεν υπάρξει σοβαρή πρόληψη και οργανωμένη υποστήριξη σε αυτές τις ηλικίες, είναι βέβαιο ότι σε λίγα χρόνια θα μιλάμε για μια κοινωνία ψυχικά νοσούντων ενηλίκων.

Άρα, η έγκαιρη παρέμβαση είναι τώρα πιο απαραίτητη από ποτέ. Όχι μόνο επειδή θα επιφέρει σημαντική βελτίωση στην ποιότητα ζωής των νέων, αλλά και επειδή θα αναχαιτίσει σε μεγάλο βαθμό τα μελλοντικά προβλήματα στους ενήλικες.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), υπό τη Διεθνή Πρωτοβουλία για την Υγεία (ΔΠΥ), συνεργάστηκε με το Child Mind Institute και ένα Δίκτυο επαγγελματιών και φορέων ψυχικής υγείας που δραστηριοποιούνται στον δημόσιο τομέα ανά την Ελλάδα, προκειμένου να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν την Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων.

«Η Πρωτοβουλία στοχεύει στην ενίσχυση της παρεχόμενης φροντίδας ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους καθώς και στη δημιουργία ενός Δικτύου Αναφοράς σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια», μας είπε η Γιούλη Μπαλίκου, ψυχολόγος, Ph.d. μέλος της ομάδας συντονισμού, η οποία απάντησε και σε μια σειρά ερωτήσεων.

– Έχει επιδεινωθεί η ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων τα τελευταία χρόνια και αν ναι, πού οφείλεται αυτό;

Η σημερινή γενιά παιδιών και εφήβων ζει πολύ μεγάλες αλλαγές σε διεθνές επίπεδο. Πανδημία, εμπόλεμες συγκρούσεις, οικονομική κρίση, περιβαλλοντική επιβάρυνση. Φαίνεται πως τα προβλήματα είναι πολλά, είτε γιατί αναδείχθηκαν μέσα από τις τόσες αλλαγές είτε γιατί πλέον αρχίζουμε και μιλάμε περισσότερο για την ψυχική υγεία. Ωστόσο το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία εξακολουθεί να υπάρχει και έχουμε ακόμη μεγάλο δρόμο να διανύσουμε.

– Από την εμπειρία σας ποιο είναι το πιο συχνό πρόβλημα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και ποιο οι έφηβοι;

Η εμπειρία μου συνάδει και με τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγε η Πρωτοβουλία. Εντοπίσαμε υψηλά ποσοστά για μια σειρά διαταραχών στην Ελλάδα, όπως διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, άγχος, διαταρακτική συμπεριφορά, κατάθλιψη. Επιπλέον, σημαντικό ζήτημα αναδείχθηκε και ο εκφοβισμός.

Ορισμένα από τα σημαντικά ποσοστά που προέκυψαν ήταν:

• 8% των παιδιών που προέκυψε από αναφορές παιδιών, και 16% των παιδιών, από αναφορές γονέων, βιώνουν συμπτώματα που απαιτούν εκτίμηση από ειδικό
• 5 & 13% αντίστοιχα από αναφορές παιδιών και γονέων, εμφανίζουν υψηλά ποσοστά σε συμπτώματα διαταραχών συμπεριφοράς όπως επιθετικότητα και εναντιωματική συμπεριφορά
• 5 & 12% αντίστοιχα από αναφορές παιδιών και γονέων, εμφανίζουν υψηλά σκορ σε συμπτώματα διαταραχών εσωτερίκευσης όπως το άγχος και η κατάθλιψη
• Έως και 13% βιώνουν προβλήματα σε σχέση με τους συνομήλικους όπως εκφοβισμό
• 43% έχουν βιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής τους μια τουλάχιστον στρεσογόνο εμπειρία που χαρακτηρίζεται ως τραυματική
• 14% των εφήβων ηλικίας 12 -17 ετών παρουσίασαν μία τουλάχιστον αυτοτραυματική συμπεριφορά στο διάστημα των τελευταίων 6 μηνών πριν από την έρευνα, σύμφωνα με τους ίδιους

Η έρευνα υλοποιήθηκε σε 5 πόλεις με συμμετέχοντες που επιλέχθηκαν ακολουθώντας τη μέση κατανομή του πληθυσμού στην Ελλάδα με βάση την εθνική απογραφή ως προς διάφορες μεταβλητές, όπως την ηλικία και το εισόδημα.

Η έρευνα δεν βασίστηκε σε πιθανολογικό δείγμα, επομένως τα αποτελέσματα για τις συχνότητες των ψυχικών παθήσεων δεν θα πρέπει να ερμηνευτούν ως ποσοστά γενικού επιπολασμού. Είναι μια έρευνα που έδωσε ωστόσο αρκετά ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

«ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΟΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΦΡΟΝΤΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΝΑ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙ Ή ΤΟΝ ΕΦΗΒΟ, ΑΝ ΔΕΝ ΦΡΟΝΤΙΣΕΙΣ ΠΡΩΤΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΟΥ».

– Είναι πράγματι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα smartphones επικίνδυνα για την ψυχική υγεία των εφήβων;

Φαίνεται από διάφορες έρευνες ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η χρήση των smartphones μπορεί να αυξήσουν την ψυχική δυσφορία, ενώ φαίνεται ότι συνδέονται και με αυτοτραυματική συμπεριφορά και αυτοκτονικότητα. Επηρεάζουν αρνητικά την αυτοαντίληψη και την αυτοεικόνα, ενώ έχουν και αρνητικές επιπτώσεις στον ύπνο και στη γνωστική και κοινωνικοσυναισθηματική λειτουργία.

Ωστόσο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα smartphones ήρθαν για να μείνουν και αυτό που χρειαζόμαστε είναι η συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας και γονείς, ώστε να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των παιδιών και των εφήβων και τα μέσα αυτά να γίνουν αρωγοί στην καθημερινότητά μας, όπως χρειάστηκε να γίνουν σε περίοδο πανδημίας ενισχύοντας τη δικτύωση και την επικοινωνία.

– Μιλήσατε για ανθεκτικότητα. Υπάρχει άραγε ένα βασικό στοιχείο, ένα «όπλο», που μπορούν να δώσουν οι γονείς στα παιδιά για να έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν ψυχικό σθένος;

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι δεν μπορείς να φροντίσεις και να ενισχύσεις το παιδί ή τον έφηβο, αν εσύ ο ίδιος δεν φροντιστείς πρώτα. Οι γονείς πρέπει να είναι ενήμεροι για θέματα ψυχικής υγείας και να είναι κοντά στα παιδιά τους.

Επιπλέον, η συνεργασία των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, των γονέων και των παιδιών αποτελεί επίσης ένα από τα ισχυρά «όπλα» με τα οποία θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε τη φαρέτρα μας ώστε να υποστηρίξουμε την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας και της συνολικής ψυχικής ευημερίας των παιδιών. Κάθε μέρος αυτής της συνεργασίας διαδραματίζει μοναδικό και κρίσιμο ρόλο και δεν θα μπορούσαμε να το δούμε μεμονωμένα.

– Αν όλα αυτά έπαιξαν ρόλο για την ανάληψη μιας τέτοιας πρωτοβουλίας σχετικά με την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, φαντάζομαι ότι άλλο τόσο έπαιξαν ρόλο και οι ελλείψεις που παρατηρούνται στον τόπο μας στο κομμάτι αυτό. Αν σας ζητούσα να τις αναφέρετε, ποιες θα λέγατε ότι είναι;

Προκειμένου να κατανοήσουμε τις ελλείψεις και τις ανάγκες της χώρας μας η Πρωτοβουλία αναζήτησε επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες κι εφάρμοσε πολλαπλές στρατηγικές όπως είναι η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, η ανάλυση πεδίου, η ποιοτική έρευνα, καθώς και η συμμετοχική έρευνα με βάση την κοινότητα.

Δώσαμε βήμα και ακούσαμε τα παιδιά και τους εφήβους, τους γονείς και τους φροντιστές τους, υποεκπροσωπούμενες ομάδες αλλά και επαγγελματίες στον ευρύτερο χώρο παροχής υπηρεσιών σε παιδιά και εφήβους όπως ψυχίατροι παιδιών και εφήβων, ψυχολόγοι, εκπαιδευτικοί, γενικοί γιατροί κ.ά.

Ορισμένες από τις βασικές ανάγκες που καταγράφηκαν είναι:

• η έλλειψη αρχικά αντιπροσωπευτικών δεδομένων για ζητήματα ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων,
• η έλλειψη σαφών διαδικασιών παραπομπής των ασθενών μεταξύ των υπηρεσιών,
• η υποστελέχωση των υπηρεσιών και η έλλειψη δομών στην Περιφέρεια,
• ελλείψεις σε εκπαιδεύσεις και εργαλεία ψυχοεκπαίδευσης για γονείς, φροντιστές, εκπαιδευτικούς και ειδικούς ψυχικής υγείας.

Επίσης η έρευνα έδειξε ότι το σημερινό σύστημα παιδικής προστασίας και φροντίδας της ψυχικής υγείας είναι κατακερματισμένο και χρειάζεται ανασυγκρότηση, καθώς βασίζεται σε μια κατά περίπτωση (ad hoc) εφαρμογή διαφορετικών πολιτικών και νομικών διατάξεων που αφορούν τους τομείς της υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας, της εκπαίδευσης και της δικαιοσύνης.

Σημαντικές νομικές διατάξεις που αποσκοπούν στην εξασφάλιση των δικαιωμάτων των παιδιών παραμένουν ανενεργές και δεν έχουν ενσωματωθεί στην επαγγελματική πρακτική.

Τέλος, σημαντική είναι η ανάγκη εξάλειψης του στίγματος. Να μπορούμε να μιλάμε πλέον ανοιχτά για τα ζητήματα ψυχικής υγείας και να αντιμετωπίσουμε τον αποκλεισμό και τις διακρίσεις.

– Στις παραπάνω ελλείψεις φαίνεται ότι οφείλεται και το γεγονός ότι ένα κακοποιημένο παιδί δεν υποστηρίζεται ψυχολογικά από την πολιτεία στην πράξη, σωστά;

Πράγματι. Η έλλειψη ενιαίου συστήματος παιδικής προστασίας και υπηρεσιών ψυχικής υγείας οδηγεί συχνά σε διαφοροποιημένη μεταχείριση των παιδιών από περιοχή σε περιοχή και πολλές φορές σε έλλειψη υποστήριξης. Η υποστήριξη πρέπει να είναι άμεση και σε όλα τα μέρη του ευρύτερου συστήματος του θύματος (αδέλφια, γονείς κ.ά.).

Το ζήτημα προκύπτει σε πολλαπλά επίπεδα. Χρειάζονται αλλαγές στο νομικό πλαίσιο, χρειάζεται ενδυνάμωση των επαγγελματιών των δημοσίων δομών με «εργαλεία» υποστήριξης, χρειάζονται περισσότεροι επαγγελματίες και εξειδικευμένες δομές.

Ελπίζουμε να ξεκινήσει σύντομα και η λειτουργία των «σπιτιών του παιδιού» και να βελτιωθεί και ο χρόνος αλλά και η διαδικασία στην περίπτωση των παιδιών θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης. Εκείνο όμως που χρειάζεται επίσης είναι η ενημέρωση και η πρόληψη, ώστε να μειωθούν τα περιστατικά κακοποίησης στο μέλλον.

– Γιατί είναι τόσο δύσκολο να κλείσει κανείς ραντεβού με έναν ειδικό σε κρατικές δομές;

Η κοινοτική προσέγγιση των τελευταίων δεκαετιών του συστήματος ψυχικής υγείας βελτίωσε τις υπηρεσίες προς τα παιδιά και τους εφήβους. Ωστόσο, απαιτούνται περισσότερες πρακτικές και περισσότεροι πόροι.

Υπάρχει, όπως ήδη ανέφερα, έλλειψη προσωπικού αλλά και δομών κυρίως σε απομακρυσμένες περιοχές. Επιπλέον, χρειαζόμαστε επαγγελματίες ψυχικής υγείας που να είναι πιστοποιημένοι σε ειδικά θεραπευτικά πρωτόκολλα καθώς και στη χρήση εργαλείων, κάτι που θα διευκόλυνε τους χρόνους και επομένως την εξυπηρέτηση περισσοτέρων παιδιών.

Η δυσκολία ωστόσο του να κλείσει κάποιος ραντεβού με ειδικό σε κρατικές δομές έρχεται πολλές φορές και από τον ίδιο τον γονέα ή φροντιστή του παιδιού και όχι μόνο από το σύστημα. Κι αυτό αναδείχθηκε και στην έρευνά μας.

Στην περίπτωση που ένα παιδί ή έφηβος χρειάζεται περαιτέρω υποστήριξη, μπορεί να μην αναγνωριστεί η δυσκολία του από τον γονέα και να καθυστερήσει η αναζήτηση θεραπείας. Σημαντικό επίσης το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία που ενισχύει την καθυστέρηση ή την μη αναζήτηση βοήθειας.

«ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥΣ ΣΕ ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ. ΑΥΤΟ ΘΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΕ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΚΑΙ ΘΑ ΒΟΗΘΟΥΣΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΑΙΔΙΑ».

– Πώς θα βοηθήσετε να λυθούν τέτοια πρακτικά, αλλά πρωταρχικής σημασίας προβλήματα;

Η Πρωτοβουλία αναπτύσσει θεραπευτικά πρωτόκολλα για επαγγελματίες ψυχικής υγείας καθώς και εργαλεία τα οποία θα ενδυναμώσουν επιστημονικά νέους επαγγελματίες και θα μειώσουν το χρόνο παρέμβασης στα παιδιά και τους εφήβους.

Παράλληλα, στοχεύουμε να ενισχύσουμε τη συνεργασία μεταξύ γονέων και επαγγελματιών, καθώς οι πρώτοι πρέπει να εμπλέκονται σε θεραπευτικές συνεδρίες για την ενίσχυση των παιδιών.

Οι εκπαιδευτικοί και οι επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά και εφήβους θα ενισχυθούν με δεξιότητες αναγνώρισης ζητημάτων ψυχικής υγείας και παιδικής προστασίας μέσα από προγράμματα επιμόρφωσης.

Τέλος, με την αποτύπωση του νομικού πλαισίου που εκπονήσαμε διευκολύνουμε το γενικό πληθυσμό και τους επαγγελματίες να κατανοήσουν καλύτερα τα νομικά ζητήματα και τα εμπόδια κατά την παροχή φροντίδας ψυχικής υγείας στα παιδιά και τους εφήβους στην Ελλάδα.

Η συλλογή αυτή χρησιμεύει ως οδηγός για τους επαγγελματίες που αναζητούν τις νομικές υποχρεώσεις τους και υπερασπίζονται τα δικαιώματα των ασθενών τους.

– Τι θα δούμε με απλά λόγια σε πρακτικό επίπεδο να αλλάζει με την πρωτοβουλία αυτή; Θα δούμε ψυχολόγους στα σχολεία; Μαθήματα;

Η Πρωτοβουλία δεν μπορεί να φέρει ψυχολόγους στα σχολεία, στοχεύει όμως να ενδυναμώσει τους ψυχολόγους που ήδη εργάζονται στα σχολεία, όπως και άλλους εργαζόμενους στην εκπαίδευση, ώστε να είναι έγκαιρη η παρέμβαση σε παιδιά και εφήβους που αντιμετωπίζουν ζητήματα ψυχικής υγείας.

Η παράλληλη ενδυνάμωση των υπολοίπων επαγγελματιών που εργάζονται με παιδιά και εφήβους, θα ενισχύσει τη συνέχεια της φροντίδας των παιδιών και των εφήβων.

Η Πρωτοβουλία βασιζόμενη στην έρευνα που διεξήγαγε προκειμένου να αντλήσει επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες, σχεδιάζει προγράμματα επιμόρφωσης, εξειδικευμένα και πιο γενικά, σχεδιασμένα για ειδικούς ψυχικής υγείας, επαγγελματίες υγείας, εκπαιδευτικούς και άλλους επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά και εφήβους. Απώτερος στόχος είναι να ενδυναμωθούν οι επαγγελματίες και να ενισχυθούν ποιοτικά οι υπηρεσίες.

Παράλληλα, ενισχύει την εδραίωση ενός πανελλαδικού δικτύου συνεργαζόμενων επαγγελματιών που θα συμβάλουν παρέχοντας φροντίδα και εποπτεία, ενισχύοντας τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας καθώς προσφέρουν υπηρεσίες σε παιδιά και εφήβους σε όλη τη χώρα.

Τέλος, αναπτύσσει διαδικτυακούς πόρους, ανοιχτά διαθέσιμους στην κοινότητα, με σκοπό την προαγωγή της ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων μέσω της ενημέρωσης, της ευαισθητοποίησης και της ενίσχυσης του γραμματισμού σε θέματα ψυχικής υγείας.