ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΗΤΡΙΚΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ (ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΡΕΣ); 

Μητρικό ένστικτο έχουν και οι γυναίκες και οι άντρες. Τι είναι και πώς λειτουργεί, ώστε να προσφέρει στο παιδί ψυχική ανθεκτικότητα; 

Το μητρικό ένστικτο ή αλλιώς η μητρική λειτουργία μπορούμε να πούμε ότι είναι η βάση στην οποία στηρίζεται το αίσθημα ότι υπάρχουμε, τα όνειρα και οι σκέψεις μας. Μια «οθόνη» στην οποία προβάλλουμε τις φαντασιώσεις μας. Η τέλεια μητέρα (πράγμα μη εφικτό) είναι πάντα παρούσα άνευ όρων, σημείο αναφοράς και καταφύγιο. Είναι το θεμέλιο του Ναρκισσισμού και το στήριγμα του Εγώ μας.

Η μητρική λειτουργία είναι ένα σύνολο που περιλαμβάνει τόσο τη φυσική όσο και την ψυχική φροντίδα του παιδιού. Χάρη σε αυτήν, εκπληρώνονται πρωταρχικές λειτουργίες σε ό,τι αφορά την ψυχική οργάνωση του παιδιού. Αλλά αφορά και στη δυνατότητα αντρών και γυναικών να αναπτύξουν την ικανότητα να φροντίζουν. 

Το μητρικό ένστικτο και ο ψυχισμός του βρέφους

Τώρα, χάρη στα ερευνητικά δεδομένα από τις νευροεπιστήμες, γνωρίζουμε πλέον ότι αυτό που ονομάζαμε μητρικό ένστικτο, αυτό το πανίσχυρο πάθος επένδυσης του μωρού και των αναγκών του, είναι γενετικά προγραμματισμένο. Υπάρχουν γονίδια υπεύθυνα για τις εκδηλώσεις αυτής της πρωταρχικής σωματικής και ψυχικής φροντίδας, τα οποία ενεργοποιούνται ήδη από το τέλος του τρίτου τριμήνου της εγκυμοσύνης.

Μάλιστα, οι πρώτες αυτές εμπειρίες, λόγω του ότι συμβάλλουν στη δόμηση της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου, μεταφέρονται διαγενεαλογικά. Με δυο λόγια: ό,τι λάβαμε ως παιδιά θα δώσουμε ως γονείς στα δικά μας παιδιά. 

Πώς, όμως, στην αρχή της ζωής συνδέονται η ανωριμότητα του παιδικού ψυχισμού με την πολυπλοκότητα των επιθυμιών της μητέρας; Μέσα από ποιες διαδικασίες, θα εκφραστούν και θα συναντηθούν οι πρώιμες ικανότητες του παιδιού και οι δυνατότητες/ικανότητες της μητέρας; 

Το μωρό –προκειμένου να επεξεργασθεί και να μετασχηματίσει όσα δέχεται και προσλαμβάνει από το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον– έχει ανάγκη από τη «μητρική διαχείριση». Χάρη σε αυτήν, η μητέρα φιλτράρει τις τοξικές και ανυπόφορες για το παιδί της διεγέρσεις και τις μετασχηματίζει σε μια εμπειρία που θα έχει νόημα, τόσο για εκείνη όσο και για το μωρό.

Ελένη Καστρινογιάννη

Σε τι συνίσταται η μητρική λειτουργία;

Οι λειτουργίες που επιτελεί η μητέρα είναι οι εξής:

–Αγαπά

Προστατεύει το μωρό από τις διεγέρσεις. Του αφιερώνεται με τρυφερότητα. Το σαγηνεύει και σαγηνεύεται από αυτό τόσο, ώστε να μην το διεγείρει υπερβολικά. Θα λέγαμε ότι, αν η μητέρα δεν έχει με το μωρό της μια μορφή αισθησιακής σχέσης και απόλαυσης, αυτό θα νιώθει εξαπατημένο.

–Φροντίζει

Στηρίζει το μωρό σε φυσικό και ψυχικό επίπεδο, παραμένοντας διαθέσιμη όταν χρειαστεί. Είναι δηλαδή αξιόπιστη. 

–Θρέφει

Ξέρει να δίνει αλλά και να στερεί, έτσι ώστε να μην είναι αναντικατάστατη, και να δημιουργηθεί ένας ασφαλής χώρος που θα επιτρέπει βαθμιαία την απουσία της.

–Εμπεριέχει

Αντέχει την ένταση του άγχους που μπορεί να γίνει και αγωνία μπροστά στο χάος και το άγνωστο. Αντέχει να μην καταλαβαίνει και μετασχηματίζει τα ακατανόητα και ακατανόμαστα του παιδιού, ώστε να το ηρεμήσει.

–Εισάγει στη συμβολική τάξη

Ευνοεί την απομάκρυνση από την αρχική συγχώνευση μαζί της. Εισάγει τη θέση του πατέρα και αντιμετωπίζει στη σκέψη της την εξέλιξη του μωρού και τον αποχωρισμό του από αυτήν.

Η μαμά στη θέση του παιδιού

Η ψυχική ευελιξία της μητέρας θα της επιτρέψει να παλινδρομεί και να μπαίνει στη θέση του παιδιού της, προκειμένου να προσαρμόσει τις φροντίδες της στις ανάγκες του. Αυτό σημαίνει ότι ενεργοποιούνται δικές της παιδικές εμπειρίες: Τι προσλαμβάνουσες είχε ως βρέφος όσον αφορά την ικανοποίηση, τη δυσαρέσκεια, τη στέρηση και τη ματαίωση;

Ποιες είναι οι δικές της εσωτερικές εικόνες για τη δική της μητέρα; Μια μητέρα που την αγάπησε ή την απείλησε; Έργο ομολογουμένως δύσκολο, διότι η μητέρα πρέπει να βρει το σωστό μέτρο μεταξύ των παροχών προς το παιδί της και των στερήσεων-ματαιώσεων που θα του επιβάλει. 

Η διάδραση ανάμεσα στο σώμα της μητέρας και του βρέφους, η οποία αρχίζει από την ενδομήτρια ζωή, θα προσδιορίσει τις μελλοντικές ικανότητες του νέου οργανισμού να διαχειρίζεται στρεσογόνες καταστάσεις.

Κάθε φορά που η μητέρα αδυνατεί να «ρυθμίσει» τις εσωτερικές και εξωτερικές διεγέρσεις που δέχεται το παιδί, δημιουργείται σε αυτό μια κατάσταση αποστέρησης ή έλλειψης ή υπερδιέγερσης. Σε αυτές τις καταστάσεις, το παιδί απαντά εμφανίζοντας λειτουργικές-σωματικές διαταραχές. 

Συνηθισμένο παράδειγμα είναι η τροφή. Όλοι τρώμε, πολύ ή λίγο. Όμως, το αν απολαμβάνουμε την τροφή μας φωλιάζει σε αυτές τις πρώιμες εμπειρίες. Εκτός από την τροφή, αυτό που κυρίως και πρωτίστως διοχετεύει η μητέρα είναι ένα μήνυμα στο μωρό της: ότι απολαμβάνει αυτό που είναι εν εξελίξει μεταξύ τους. 

Ο πρώτος αποχωρισμός

Φθάνει η στιγμή της πρώτης θεμελιώδους απογοήτευσης για τον άνθρωπο. Το μωρό, καρπός –καλώς εχόντων των πραγμάτων– της ερωτικής επιθυμίας των γονέων του, μετά από ένα διάστημα κατά το οποίο συγκέντρωσε πάνω του όλη την ενέργειά τους, έρχεται αντιμέτωπο με την πραγματικότητα. Το περιβάλλον δεν θα απαντά διαρκώς και άμεσα στις ανάγκες του, πρέπει να «απομακρυνθεί».  

Μια πολύ σταδιακή και προοδευτική αποδέσμευση θα ακολουθήσει. Το μωρό πάντα μέσα στην αγκαλιά της μαμάς του θα την αισθανθεί πιο απούσα ψυχικά, διότι αυτή θα έχει και άλλες ενασχολήσεις και επιθυμίες. Στις πιο ευτυχείς περιπτώσεις, αυτές θα αφορούν και την επιστροφή της ερωτικής επιθυμίας για τον σύντροφό της. 

Αντιμέτωπο με αυτή την ημιπαρούσα μητέρα, το βρέφος βιώνει μια έλλειψη. Αυτό του προκαλεί μια διέγερση, την οποία μπορεί να αντιμετωπίσει με το να θέσει σε λειτουργία αυτοπαρηγορητικούς μηχανισμούς, όπως το πιπίλισμα ή το αυτονανούρισμα, όταν έχουν προηγηθεί επαρκείς εμπειρίες ικανοποίησής του στη σχέση μαζί της.

Θα λέγαμε ότι πρόκειται τότε για την αρχή της ψυχικής του δραστηριότητας: «Πού να είναι αυτή που γνωρίζω και με φροντίζει; Τι να κάνει όταν απουσιάζει;» 

Η καθησυχαστική μητέρα ησυχάζει το μωρό, ώστε χορτάτο και ευχαριστημένο να αποκοιμηθεί και έτσι εκείνη να πάει να ξαναβρεί τον πατέρα. Αυτή η στιγμή, αποτελεί την πρώτη απογοήτευση για τον άνθρωπο. Ο πρώτος αυτός διαχωρισμός από τη μητέρα, είναι για το παιδί ριζικός. Είναι ανέτοιμο, αιφνιδιάζεται. Όμως, με την απομάκρυνσή της, η μητέρα αφήνει χώρο στο αναπτυσσόμενο Εγώ του παιδιού να διαφοροποιηθεί και να αναπτυχθεί. 

ΓΙΑ ΝΑ ΜΕΓΑΛΩΣΕΙ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ, ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ ΝΑ ΑΝΤΕΞΟΥΝ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΝ ΤΗ ΖΩΗ ΝΑ ΞΕΤΥΛΙΧΘΕΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΡΥΘΜΟΥΣ. 

Γιατί είναι σημαντικό το παιχνίδι του «κου-κου!»

Το παιχνίδι του «κου-κου!» ανάμεσα στη μητέρα και το μωρό της είναι η εγκατάστασης μιας σχέσης αγάπης και «μίσους». Και έχει να κάνει με τη σιγουριά που αισθάνονται και οι δύο ότι αυτός που κρύβεται θα εμφανιστεί ξανά.

Όταν η μητέρα εξαφανίζεται προσωρινά, επιτρέπει και στους δύο παρτενέρ αυτής της σχέσης να αντέξουν την οδύνη αλλά και το «μίσος», που προκαλεί ο αποχωρισμός. Κατά την περίοδο της «εξαφάνισης», ο καθένας μπορεί να έχει ως σημείο αναφοράς τα ίχνη των αναμνήσεων από τη μέχρι τότε σχέση τους. 

Το άνοιγμα του παιδιού στη ζωή

Τι γίνεται όμως όταν το παιδί αρχίζει να διαφοροποιείται; Η μητέρα κάποιες φορές φοβάται να αφεθεί, να συγκλονιστεί από το καινούριο που αποκαλύπτεται ενώπιόν της από το παιδί, όταν αυτό αρχίζει να διαφοροποιείται. Όταν παύει να ανακαλύπτει πλέον με κλειστά μάτια αυτό και τις ανάγκες του. 

Τι γίνεται όταν η μητέρα δεν αντέχει να είναι το παιδί της διαφορετικό από αυτήν; Διαφορετικό από όσα εκείνη είχε προβλέψει γι’ αυτό; Τι γίνεται, όταν το παιδί, τον δεύτερο χρόνο της ζωής, με την αντίδρασή του, τα συνεχή του «όχι», της δείχνει ότι «είμαι διαφορετικός/ή, δεν είμαι όπως παλιά» κι εκείνη κάνει ότι δεν ακούει και δεν βλέπει; Συνεχίζει όπως πριν να του δανείζει το σώμα της, τον χρόνο της, τον ψυχικό της χώρο σαν να είναι πιπίλα…

Για να μεγαλώσει ένα παιδί χρειάζεται οι γονείς του να αντέξουν να περιμένουν. Να περιμένουν τον χρόνο, τη ζωή να ξετυλιχθεί σε όλες της τις εκφάνσεις και με τους δικούς της ρυθμούς. Αλλά και να επιτρέψουν το άνοιγμα στη ζωή. Το άνοιγμα είναι γένους θηλυκού και στα δύο φύλλα. Ξεκινά από το θηλυκό στοιχείο μας, από το πάθος που διαθέτει το στοιχείο αυτό και το οποίο σε σπρώχνει να αποδεχθείς τον άλλον, το «έτερο». Ακόμη και όταν σε ξαφνιάζει.

Η Δρ Μερόπη Μιχαλέλη είναι ψυχαναλύτρια, Ιδρύτρια και Επιστημονικά Υπεύθυνη της Κοιτίδας, μιας οργάνωσης για τη στήριξη των βρεφών και των οικογενειών τους και για την προαγωγή της ψυχικής υγείας τα πρώτα χρόνια της ζωής μέσα από την εκπαίδευση και υποστήριξη επαγγελματιών.