ΘΑ ΣΚΟΤΩΝΕΣ ΕΝΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΓΙΑ ΝΑ ΣΩΣΕΙΣ ΠΕΝΤΕ; ΤΙ ΘΑ ΑΠΑΝΤΟΥΣΕΣ ΣΤΟ ΗΘΙΚΟ ΔΙΛΗΜΜΑ;

Το λεγόμενο «Trolley Problem» θέτει διλήμματα που δοκιμάζουν την ηθική μας, την ανθρωπιά μας και όσα μάθαμε ως παιδιά.

Ένα τρόλεϊ ή ένα τραμ εκτροχιάζεται και κατευθύνεται προς πέντε ανθρώπους που κάνουν έργα στη γραμμή. Η ζωή τους απειλείται. Ο οδηγός ή ένας περαστικός μπορεί να παρέμβει, ώστε να αλλάξει την πορεία και να σκοτωθεί ο ένας άνθρωπος που εργάζεται στην απέναντι γραμμή. Πρέπει να παρέμβει; Είναι ηθικό να θυσιάζεις ένα άτομο, για να σωθούν περισσότεροι;

Ένας δικαστής έρχεται αντιμέτωπος με ταραξίες που κρατούν πέντε ομήρους. Απαιτούν να βρεθεί ο ένοχος ενός συγκεκριμένου εγκλήματος. Απειλούν πως αν δεν συμβεί αυτό, θα πάρουν τη δική τους αιματηρή εκδίκηση εις βάρος ενός συγκεκριμένου τμήματος της κοινότητας. Ο πραγματικός ένοχος είναι άγνωστος. Ο δικαστής πιστεύει πως είναι ο μόνος που μπορεί να αποτρέψει την αιματοχυσία. Αρκεί να χρεώσει το έγκλημα σε κάποιον αθώο και να τον οδηγήσει στην εκτέλεση. Έτσι θα σωθούν περισσότεροι. Είναι ηθική υποχρέωσή του να κατασκευάσει τον ένοχο;

Μια στρατιωτική ομάδα εντοπίζει έναν τρομοκρατικό πυρήνα που προετοιμάζει μια επίθεση, η οποία αναμένεται να σκοτώσει εκατοντάδες. Χειρίζεται ένα drone που μπορεί να ρίξει μια βόμβα στους τρομοκράτες, αποτρέποντας την επίθεσή τους. Καθώς η ομάδα ετοιμάζει τη βόμβα, οι κάμερες κατασκοπίας εντοπίζουν ένα κοριτσάκι που πουλάει ψωμί στην ακτίνα της έκρηξης. Οφείλουν να ολοκληρώσουν την αποστολή τους; Να σκοτώσουν το κοριτσάκι, για να σώσουν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες άλλους;

Όλα αυτά είναι παραδείγματα του φαινομένου που λέγεται «trolley problem». Πρόκειται για σειρά πειραμάτων σκέψης που εξετάζουν την ηθική και την ψυχολογία ως προς το αν πρέπει να θυσιάζεται ένα άτομο προκειμένου να σωθούν περισσότεροι. Εσύ τι λες;

Τι προστάζει η ηθική υποχρέωση;

Εφόσον κάνουμε κάτι και σκοτώσουμε κάποιον αθώο, είμαστε υπεύθυνοι για τον θάνατό του. Εάν δεν κάνουμε κάτι, αφήνουμε τη μοίρα να αποφασίσει. Δεν υπάρχει κάποιος άνθρωπος υπεύθυνος. Σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες της ηθικής υποχρέωσης, η απλή παρουσία στην όποια κατάσταση και η δυνατότητα επηρεασμού της έκβασής της συνιστούν υποχρέωση συμμετοχής. Το να μην κάνουμε τίποτα μπορεί να θεωρηθεί ανήθικη πράξη. Ή μήπως όχι;

Illustration: Χριστίνα Αβδίκου

Το δίλημμα του «trolley problem» εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1967, σε φιλοσοφική εργασία της Philippa Foot, Βρετανίδας φιλοσόφου και εκ των ιδρυτών της σύγχρονης ηθικής αρετής (βασίστηκε στην ηθική του Αριστοτέλη). Ζητούμενο ήταν να γίνει αντιληπτό τι χωρίζει το σωστό από το λάθος. Για την ακρίβεια, ήθελε να αναδείξει την ουσία της έντασης που υπάρχει διαχρονικά μεταξύ δύο σχολών ηθικής σκέψης:

• Η ωφελιμιστική προοπτική υπαγορεύει ότι η πιο κατάλληλη δράση είναι αυτή που επιτυγχάνει το μεγαλύτερο καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό.
• Η δεοντολογική προοπτική υποστηρίζει πως ορισμένες ενέργειες –όπως η δολοφονία ενός αθώου ανθρώπου– είναι απλώς λανθασμένες, ακόμα κι αν έχουν καλές συνέπειες.

Η Philippa Foot είχε αναφέρει το παράδειγμα με το τρόλεϊ και τους εργάτες, σε ανάλυση συζητήσεων για την άμβλωση (ένα δίλημμα που προβληματίζει μέχρι τις μέρες μας) και της αρχής του διπλού αποτελέσματος: πρόκειται για το σύνολο ηθικών κριτηρίων που έχουν υποστηρίξει οι Χριστιανοί φιλόσοφοι, για να αξιολογηθεί κατά πόσον είναι επιτρεπτή μια δράση όταν η κατά τα άλλα νόμιμη πράξη κάποιου μπορεί επίσης να προκαλέσει ένα αποτέλεσμα που διαφορετικά θα ήταν υποχρεωμένος να αποφύγει. Βάσει του διπλού αποτελέσματος, η όποια πράξη έχει προβλεπόμενες επιβλαβείς συνέπειες είναι δικαιολογημένη όταν ισχύουν τα ακόλουθα:

• Η φύση της πράξης είναι από μόνη της καλή ή τουλάχιστον ηθικά ουδέτερη.
• Το άτομο έχει ως στόχο το καλό αποτέλεσμα.
• Το καλό αποτέλεσμα αντισταθμίζει το κακό αποτέλεσμα, σε συνθήκες αρκετά σοβαρές ώστε να δικαιολογείται η πρόκληση του κακού αποτελέσματος. Επίσης, το άτομο κάνει τα δέοντα για να ελαχιστοποιήσει τη βλάβη.

Ο όρος «Trolley Problem» ανήκει στην Αμερικανίδα φιλόσοφο, μελετητή της ηθικής και της μεταφυσικής Judith Jarvis. Τον έγραψε σε άρθρο της το 1976.

Το πρώτο πείραμα, πάνω στο οποίο βασίζονται ακόμα

Το 2001 ο Joshua Greene, Αμερικανός πειραματικός ψυχολόγος, νευροεπιστήμονας και φιλόσοφος, καθηγητής ψυχολογίας στο Harvard, και η ομάδα του δημοσίευσαν τα αποτελέσματα της πρώτης σημαντικής εμπειρικής έρευνας για τις απαντήσεις των ανθρώπων σε «trolley problems».

Χρησιμοποιώντας λειτουργική μαγνητική τομογραφία, φάνηκε ότι τα «προσωπικά» διλήμματα (π.χ. το σπρώξιμο ενός άνδρα από μια πεζογέφυρα) εμπλέκουν τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναίσθημα. Τα «απρόσωπα» διλήμματα (όπως η εκτροπή του τρόλεϊ με το γύρισμα ενός διακόπτη) εμπλέκουν περιοχές που σχετίζονται με ελεγχόμενη συλλογιστική.

Για τους λόγους αυτούς, οι ερευνητές υποστήριξαν την «αιτιολόγηση διπλής διαδικασίας» της ηθικής λήψης αποφάσεων. Από τότε, πολλές άλλες μελέτες έχουν χρησιμοποιήσει «trolley problems» για τη μελέτη της ηθικής κρίσης, με τη διερεύνηση θεμάτων όπως

• ο ρόλος και η επίδραση του στρες
• η συναισθηματική κατάσταση
• η διαχείριση των εντυπώσεων
• τα επίπεδα ανωνυμίας
• οι διαφορετικοί τύποι εγκεφαλικής βλάβης
• η φυσιολογική διέγερση
• οι διαφορετικοί νευροδιαβιβαστές
• οι γενετικοί παράγοντες στις απαντήσεις του διλήμματος.

Το 2017, μια ομάδα με επικεφαλής τον εκπαιδευτικό Michael Stevens πραγματοποίησε το πρώτο ρεαλιστικό πείραμα «trolley problem»: οι μετέχοντες βρέθηκαν σε αυτό που νόμιζαν ότι ήταν σταθμός μεταγωγής τρένου. Παρακολούθησαν πλάνα που πίστευαν ότι ήταν αληθινά (αλλά στην πραγματικότητα ήταν βιντεοσκοπημένα) με ένα τρένο που διέρχεται από μια γραμμή, έτοιμο να πέσει πάνω σε πέντε άτομα που εργάζονταν σε αυτήν. Στη δευτερεύουσα γραμμή δούλευε ένας άνθρωπος. Οι συμμετέχοντες είχαν την επιλογή να τραβήξουν τον μοχλό, για να εκτρέψουν το τρένο προς τη δευτερεύουσα γραμμή. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν το έκαναν. 

Η τελευταία μελέτη επί του θέματος αφορούσε 27.502 συμμετέχοντες από 45 χώρες και δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2022. Είχε τίτλο «Οι καταστασιακοί παράγοντες διαμορφώνουν ηθικές κρίσεις στο trolley problem, στις ανατολικές, νότιες και δυτικές χώρες, σε ένα πολιτισμικά ποικίλο δείγμα».

Στην περίληψη αναφέρθηκε πως «η μελέτη των ηθικών κρίσεων επικεντρώνεται συχνά σε ηθικά διλήμματα στα οποία οι επιλογές που συνάδουν με δεοντολογικές προοπτικές (δηλαδή, η έμφαση σε κανόνες, ατομικά δικαιώματα και καθήκοντα) έρχονται σε σύγκρουση με επιλογές που συνάδουν με χρηστικές κρίσεις (δηλαδή, ακολουθώντας το ευρύτερο καλό με βάση τις συνέπειες). Παλαιότερες έρευνες έδειξαν ότι οι ψυχολογικοί και περιστασιακοί παράγοντες (για παράδειγμα, η πρόθεση του ατόμου που πράττει ή η παρουσία σωματικής επαφής μεταξύ του ατόμου που πράττει και του θύματος) μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στις κρίσεις ηθικών διλημμάτων (για παράδειγμα, το trolley problem).

»Οι γνώσεις μας είναι περιορισμένες όσον αφορά την καθολικότητα αυτών των επιπτώσεων εκτός των ΗΠΑ, αλλά και την επίδραση της κουλτούρας στους παράγοντες που επηρεάζουν τις ηθικές κρίσεις. Έτσι, δοκιμάσαμε εμπειρικά την καθολικότητα των επιδράσεων της πρόθεσης και της προσωπικής δύναμης στις κρίσεις ηθικού διλήμματος αναπαράγοντας τα πειράματα των παλαιοτέρων σε 45 χώρες από όλες τις κατοικημένες ηπείρους.

»Διαπιστώσαμε ότι η προσωπική δύναμη και η αλληλεπίδρασή της με την πρόθεση ασκούν επιρροή στις ηθικές κρίσεις στις ΗΠΑ και στις δυτικές πολιτιστικές ομάδες, αναπαράγοντας και επεκτείνοντας τα αρχικά ευρήματα. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της προσωπικής δύναμης ήταν παρόντα σε όλα τα πολιτισμικά συμπλέγματα, υποδηλώνοντας ότι είναι πολιτισμικά καθολική. Τα στοιχεία για την πολιτιστική καθολικότητα του φαινομένου της αλληλεπίδρασης ήταν ασαφή στα ανατολικά και νότια πολιτισμικά συμπλέγματα. Δεν βρήκαμε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ συλλογικότητας/ατομικισμού και κρίσεων ηθικού διλήμματος».

Σχετικό κείμενο της Guardian είχε καταλήξει ότι «καθώς οι τεχνολογίες μας γίνονται όλο και πιο ικανές να παίρνουν ηθικές αποφάσεις, η κατανόηση των δικών μας ηθικών διαισθήσεων γίνεται όλο και πιο κρίσιμη». Είναι, άλλωστε, αυτές που μας κάνουν καλούς κοινωνικούς εταίρους – αν ενδιαφέρει κάποιους αυτό ακόμα.

YΓ.: Αφορμή για το κείμενο στάθηκε η πρεμιέρα της τηλεοπτικής σειράς με τίτλο «Trolley» στο Netflix, που πραγματεύεται το πρόβλημα.