SPEAK OUT! ΕΙΝΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΝΑ ΜΙΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ

Η δύναμη που χρειάζεται για να σηκώσεις το σεντόνι και να ξεσκεπάσεις τη βία της σεξουαλικής παρενόχλησης είναι η αρχή του τέλους της. 

Πόση βία χωράει στη στιγμή που γίνεσαι αποδέκτης μιας απρόσμενης, προσβλητικής συμπεριφοράς; Και πώς αυτή φωλιάζει μέσα στην ψυχή σου; Μπορεί η σεξουαλική παρενόχληση να γίνει τραύμα; Ένας κόμπος μέσα στον ψυχισμό των θυμάτων που, όσο προσπαθούν να τον αγνοήσουν, να προσποιηθούν ότι δεν είναι εκεί, σφίγγει όλο και περισσότερο προκαλώντας πόνο και φόβο.

Μοιάζει άλυτος ο κόμπος αυτός. Τον κουβαλούν μέσα τους οι άνθρωποι που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση όσα χρόνια κι αν περάσουν. Γιατί προσπαθούν να τον αγνοήσουν; Ίσως δεν ξέρουν πως θα λυθεί αμέσως μόλις αρχίσουν να μιλάνε για την εμπειρία τους. 

Όπως ο βουβός κόμπος του τραύματος στην ψυχή του θύματος, έτσι μοιάζει και η σεξουαλική παρενόχληση μέσα στον κοινωνικό ιστό. Ένα θέμα που όλοι ξέραμε ότι υπήρχε –σε κάποιους από εμάς είχε τύχει, σε αρκετές φίλες, φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους είχε συμβεί– μα κανείς δεν μιλούσε ανοιχτά γι’ αυτό. Ή, έστω, δεν μιλούσε συντονισμένα.

Κανείς όμως δεν έπεσε από τα σύννεφα, όταν έγινε το μεγάλο μπαμ του #MeToo στην ελληνική κοινωνία. Μαζί με τα «γιατί τώρα;» έπεσαν στο τραπέζι και πολλά «επειδή». Μαζί με τις καταγγελίες, ακούστηκαν και μικρότερες φωνές. Ο κόμπος χαλάρωσε. Τι γίνεται, όμως, με τους πολλούς εκείνους κόμπους στις ψυχές των θυμάτων; 

Το ψυχικό τραύμα από τη σεξουαλική παρενόχληση

«Η σεξουαλική παρενόχληση αποτελεί σημαντικό κοινωνικό και προσωπικό πρόβλημα», σχολιάζει ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος. «Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι η σεξουαλική παρενόχληση μπορεί να οδηγήσει σε τραυματικές καταστάσεις (Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες – ΔΜΣ), οι οποίες επιφέρουν μακροπρόθεσμες ψυχικές διαταραχές και όχι μόνο. Το τραύμα συμβαίνει λόγω της διάρρηξης του ψυχικού ιστού, ο οποίος κατακλύζεται από υπερβολικές διεγέρσεις που προκαλεί ένας εξωτερικός παράγοντας (π.χ. σεξουαλική επίθεση) και τις οποίες αδυνατεί να διαχειριστεί.

»Η εμφάνιση και η σοβαρότητα του τραύματος εξαρτώνται από το σθένος και την αντοχή του ψυχισμού του θύματος, την ιστορία του, την υποστήριξη που έχει ή όχι από το οικογενειακό, επαγγελματικό, κοινωνικό περιβάλλον, και την οικονομική του ανεξαρτησία. Όσο περισσότερο ευάλωτο είναι ένα άτομο στους παραπάνω παράγοντες, τόσο πιο πιθανό είναι να εμφανίσει ένα ψυχικό τραύμα με σοβαρές επιπτώσεις (μειωμένη παραγωγικότητα, απώλεια θέσης εργασίας, άγχος, κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών ή αλκοόλ, σωματοποιήσεις, αυτοκαταστροφικότητα κ.λπ.)».

Όπως επισημαίνει ο ειδικός, ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα άτομα που έχουν νιώσει απόρριψη από τους γονείς τους, ή έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ή εφηβική ηλικία τους. Σημαντικό ρόλο παίζει και η ένταση της σεξουαλικής παρενόχλησης, η επαναληπτικότητα, η διάρκεια μέσα στον χρόνο και η απουσία ενός αποτρεπτικού θεσμικού πλαισίου που προστατεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια στον τόπο εργασίας, σπουδών, στην κοινότητα κ.ο.κ.

Γιατί το θύμα δεν μιλάει;

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, τόσο ψυχολογικοί-εσωτερικοί όσο και εξωτερικοί, που σχετίζονται με το περιβάλλον. 

Εσωτερικοί λόγοι: Ο Φρόιντ και οι επίγονοί του διαπίστωσαν δύο αμφίρροπες δυνάμεις όσον αφορά το τραύμα: Η μία έχει να κάνει με επαναληπτικές διαδικασίες που τείνουν να επαναφέρουν τις επώδυνες συνθήκες. Για να μπορέσει ο ψυχισμός εκ των υστέρων να τις επεξεργαστεί. Επιδιώκουμε, δηλαδή, να θυμόμαστε, για να καταφέρουμε να διαχειριστούμε και να ξεπεράσουμε.

«Υπάρχουν, όμως, και διαδικασίες που σκοπό έχουν να εξαλειφθεί από τη μνήμη οτιδήποτε ανυπόφορο και επώδυνο για τον ψυχισμό. Η προσπάθεια του ψυχισμού να εξαφανίσει από τη μνήμη καθετί που παραπέμπει στο τραύμα, ενδέχεται να οδηγήσει σε αναστολές, φοβίες, διαταραχές χαρακτήρα και συμπεριφοράς, κατάθλιψη, ψύχωση, εθισμούς κ.ά.», υπογραμμίζει ο κ. Σαββόπουλος. 

Εξωτερικοί λόγοι: Σύμφωνα με πανελλαδική έρευνα της ActionAid για τη σεξουαλική παρενόχληση των γυναικών στον χώρο εργασίας, μόνο ένα 6% των θυμάτων έκαναν επίσημη καταγγελία. «Τα χαμηλά αυτά ποσοστά απεύθυνσης σε θεσμικούς φορείς και συλλογικά όργανα πιθανότατα είναι δηλωτικά όχι τόσο της άγνοιας των γυναικών για τους υπάρχοντες μηχανισμούς αντιμετώπισης. Αλλά κυρίως της δυσπιστίας τους απέναντί τους, ή/και της απογοήτευσης ότι δεν θα βρουν υποστήριξη και λύση σε όσα αντιμετωπίζουν», σχολιάζει η Μάττα Σαμίου, Υπεύθυνη Θεμάτων Ισότητας Φύλων της ActionAid. Σύμφωνα με την έρευνα, ως αιτίες του φαινομένου αυτού αναφέρονται: 

• Η ντροπή 
• Η αντίληψη των θυμάτων ότι το συμβάν δεν ήταν αρκούντως σημαντικό για να αναφερθεί, αλλά ήταν διαχειρίσιμο προσωπικά από τις ίδιες 
• Ο φόβος ότι θα χάσουν τη δουλειά τους (σε ποσοστό 86% των ερωτηθέντων)

Ο φόβος της απώλειας

«Ο φόβος αυτός δεν είναι πάντα αβάσιμος. Από διεθνείς έρευνες προκύπτει ότι εργαζόμενες που προχώρησαν σε αναφορά βρέθηκαν συχνά κατηγορούμενες οι ίδιες για το γεγονός. Αναγκάστηκαν να υποστούν μετακίνηση σε άλλο τμήμα του οργανισμού ή περιθωριοποιήθηκαν. Με σοβαρές συνέπειες για την ψυχική κατάσταση ή ακόμα και την επαγγελματική τους ανεξαρτησία», σχολιάζει η κ. Σαμίου. 

Ο κ. Σαββόπουλος θεωρεί ότι σημαντικότερη ίσως παράμετρος που αποτρέπει ένα θύμα από την καταγγελία είναι η δυσπιστία για το πώς θα αντιμετωπιστεί από τους αρμόδιους (την αστυνομία, τους δικαστές, την εργοδοσία, τις πανεπιστημιακές αρχές, την οικογένεια κ.λπ.).

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ACTIONAID ΓΙΑ ΤΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΜΟΝΟ ΕΝΑ 6% ΕΚΑΝΕ ΕΠΙΣΗΜΗ ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ. 

Σεξουαλική παρενόχληση: η παθολογία της

Το βασικό εύρημα της έρευνας της ActionAid είναι η έκταση του φαινομένου: Στην Ελλάδα, 9 στις 10 γυναίκες έχουν δεχτεί σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία τους. Μία στις 10 έχει υποστεί σεξουαλική επίθεση. 

«Όταν είδα στα αποτελέσματα της έρευνας, αρχικά μου κόπηκε η ανάσα», λέει η κ. Σαμίου. «Όταν το σκέφτηκα πιο ήρεμα και άρχισα να μετράω πόσες γυναίκες που είχαν παρόμοιες εμπειρίες γνωρίζω από το περιβάλλον μου, μου φάνηκαν απόλυτα λογικά και αναμενόμενα αυτά τα ποσοστά. Αυτό που σκέφτομαι συχνά είναι οι ιστορίες πίσω από τα νούμερα. Τα ποσοστά που αποκαλύπτει η έρευνα υποδηλώνουν ότι αυτή που έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση είναι σίγουρα μια γυναίκα που ξέρω. Είναι μια από τις γυναίκες που έχω μιλήσει και έχει μια αντίστοιχη ιστορία».

Το προφίλ του βίαιου άντρα

Στοιχείο και δείγμα του πολιτισμού είναι –ανάμεσα σε άλλα– το ότι περιορίζει τις ενστικτώδεις εκφράσεις των ατόμων, ώστε να διατηρηθεί η ασφάλεια και η συνοχή του κοινωνικού συνόλου. Κατά τη σεξουαλική παρενόχληση, που είναι μια μορφή λεκτικής ή έμπρακτης σεξουαλικής βίας, ο αυτουργός απελευθερώνει πρωτόγονα επιθετικά και σεξουαλικά ένστικτα παραβιάζοντας τις πολιτισμικές επιταγές. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Ποιο προφίλ έχει ένας άνθρωπος που εκδηλώνει τέτοια βία και γιατί συνήθως είναι άντρας; 

Ο κ. Σαββόπουλος εξηγεί: «Οι βίαιοι άντρες στερούνται συγκεκριμένων κοινωνικών χαρακτηριστικών και έχουν κάποια κοινά ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Είναι άτομα εγωκεντρικά, εγωιστικά και δειλά, που φοβούνται ότι δεν θα αναγνωριστούν, δεν θα αγαπηθούν και θα εγκαταλειφθούν. Ουσιαστικά, οι βίαιοι άνδρες δεν έχουν εγγράψει στον ψυχισμό τους τις αλλαγές που έχει επιβάλει ο σύγχρονος πολιτισμός στις σχέσεις, όχι μόνο των δύο φύλων, αλλά και με τα άτομα της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ+. Έτσι, όταν οι γυναίκες διεκδικούν την αυτονομία τους, οι άντρες που εξιδανικεύουν την αρσενική πρωτοκαθεδρία του πατριαρχικού συστήματος τις κατηγορούν ότι είναι κυριαρχικές, βίαιες, εγωίστριες και θα τις αντιμετωπίσουν ανάλογα.

»Οι μεγάλες επιτυχίες των γυναικών σε διάφορους τομείς ενίσχυσαν μια προϋπάρχουσα κρίση στις σχέσεις των δύο φύλων. Αυτή η κρίση σχετίζεται και με την ισορροπία μεταξύ του αντρικού και του θηλυκού κομματιού στον ψυχισμό του άντρα. Η παλιά ισορροπία απειλείται, γιατί η γυναικεία κατωτερότητα και υποταγή στο κοινωνικό επίπεδο έχουν υποχωρήσει. Αυτό επιβάλλει αλλαγές στην έκφραση της αρρενωπότητας: Πρέπει, δηλαδή, ο άνδρας να βρει μια νέα ανδρική ταυτότητα που να ανταποκρίνεται στα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα».

ΤΟ ΝΑ ΒΑΛΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΣΕ ΛΕΞΕΙΣ ΤΑ ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΕΖΗΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΑΝ ΝΑ ΤΑ ΞΑΝΑΖΕΙ. ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΟΜΩΣ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ. 

Η έκφραση είναι θεραπεία

Υπάρχει μία στιγμή που είναι ικανή να αλλάξει τα πάντα. Δεν έρχεται ξαφνικά, αλλά είναι αποτέλεσμα ωρίμανσης πολλών παραγόντων. Δεν είναι θέμα απόφασης, αλλά απόφαση που κρύβει μέσα της δύναμη, ωριμότητα και συνειδητοποίηση. Είναι η στιγμή που το θύμα αποφασίζει να μιλήσει για την εμπειρία του. Ίσως τότε συμπαρασύρει και άλλα θύματα να το κάνουν, όπως είδαμε να συμβαίνει, με ευεργετικές συνέπειες για το σύνολο της κοινωνίας και την πρόοδό της. 

To 2013, o δήμαρχος του Παρισιού είχε γεμίσει την πόλη με αφίσες στο πλαίσιο μιας καμπάνιας εναντίον της βίας κατά των γυναικών. Το κεντρικό μήνυμα ήταν: «Το να μιλάς για μορφές βίας, σημαίνει ότι ήδη τις καταπολεμάς». Στόχος της εκστρατείας ήταν να παρακινήσει τα θύματα να σπάσουν τη σιωπή τους. 

«Το να βάλει κάποιος σε λέξεις τα τραυματικά γεγονότα που έζησε, είναι αρχικά επώδυνο, είναι σαν να τα ξαναζεί. Όμως, το να ξεστομίσει αυτό που συνέβη, είναι προϋπόθεση για να “λύσει τα μάγια” του τραύματος που τον στοιχειώνει. Και να μπορέσει να το εντάξει στην προσωπική του ιστορία. Το να μιλήσει δηλαδή κάποιος για το τραύμα του, αποτελεί και την πρώτη φάση της θεραπευτικής του προσέγγισης», εξηγεί ο κ. Σαββόπουλος.

Νιώθεις ασφαλής να μιλήσεις για τη σεξουαλική παρενόχληση;

Για να μπορέσει να μιλήσει ένα θύμα, μεγάλο ρόλο παίζει το αίσθημα ασφάλειας. Το πλαίσιο της ασφάλειας είναι κάτι που προέρχεται από τους «άλλους». Ή από την αντίληψη που έχει το θύμα για τους άλλους. Είναι αξιόπιστοι; Θα το στηρίξουν ή θα το «αδειάσουν»; 

Έχει ειπωθεί ότι το θύμα είναι έτοιμο να μιλήσει όταν δεν το νοιάζει η γνώμη των άλλων. Το πώς θα σχολιάσουν την εμπειρία του. Ισχύει κάτι τέτοιο; Στο επίπεδο της εσωτερικής ετοιμότητας, ισχύει σε έναν βαθμό. Σε έναν άλλο βαθμό, χρειάζεται τη στήριξή τους. 

Τι πρέπει να γίνει;

Σύμφωνα με τον ειδικό, για να καταγγείλει το θύμα την πράξη της σεξουαλικής παρενόχλησης πρέπει:

• Να έχει πειστεί για την ακεραιότητα και την αίσθηση δικαίου των αρμόδιων φορέων. Επειδή οι αυτουργοί σεξουαλικής παρενόχλησης στερούνται εσωτερικής ηθικής, θα πρέπει ο νόμος να επιβληθεί από τους αρμόδιους κοινωνικούς θεσμούς. Κανένας συγγενής, εργοδότης, φίλος, δάσκαλος, ιερέας κ.λπ. δεν πρέπει να είναι υπεράνω υποψίας, υπεράνω του νόμου.
• Να το συντροφέψουν κάποια άτομα ή μια ομάδα υποστήριξης στη διαδικασία αποκάλυψης και θεραπείας του τραύματος. Το θύμα δεν χρειάζεται μόνο την ενσυναίσθηση αυτών που θα το πλαισιώσουν. Χρειάζεται και την ενθάρρυνση και υποστήριξή τους σε όλη αυτή την πορεία. Χρειάζεται να δει στα μάτια των γύρω του ότι το αποδέχονται ως αξιοσέβαστο, αξιαγάπητο πρόσωπο, και όχι ως αντικείμενο βίας και εξευτελισμού. Να αντικρίσει την αλληλεγγύη τους, ότι το «πονάνε» σαν το τραύμα να συνέβη στους ίδιους ή στα παιδιά τους. Να δει στο βλέμμα τους ότι η συμπεριφορά του θύτη είναι ύβρις για τον ίδιο, για την κοινότητα. Ότι είναι χτύπημα στη συνοχή της κοινωνίας.

Πότε αρχίζει η θεραπεία;

«Αυτή η πλαισίωση, αυτή η ενσυναίσθηση δίνει στο θύμα τη δύναμη να προχωρήσει σε καταγγελία αυτού που του συνέβη», εξηγεί ο κ. Σαββόπουλος. Στη συνέχεια θα βρει τη δύναμη για να αρχίσει μια θεραπευτική διαδικασία. Αυτή θα το οδηγήσει στην ανεύρεση του αληθινού εαυτού του.

Σύμφωνα με τον ίδιο, η ψυχοθεραπευτική βοήθεια είναι καταλυτικής σημασίας: «Το θύμα θα επιστρέφει αδιάκοπα στο τραυματικό παρελθόν για όσο χρόνο το Εγώ αδυνατεί να το επεξεργαστεί. Αυτό θα μπορέσει να συμβεί μόνον όταν το θύμα υποστηριχθεί από έναν θεραπευτή, από έναν “τρίτο”, με τον οποίο θα αναπτύξει μια σχέση εμπιστοσύνης. Χάρη στη στήριξη του θεραπευτή, η προσωπικότητα του θύματος ισχυροποιείται. Μπορεί να αναβιώσει την τραυματική κατάσταση με περισσότερη ασφάλεια, ώστε να την κατανοήσει και να την ερμηνεύσει διαφορετικά από το παρελθόν. Τότε μόνο μπορεί να ξεπεραστεί η εξαρτητική ανάγκη προσκόλλησης στο τραύμα. Αυτό να παύσει να βιώνεται ως διαρκής απειλή. Να αποτελέσει ευκαιρία ανασυγκρότησης και ωρίμανσης της ψυχοσωματικής οντότητας του ατόμου».

Η δύναμη του «εμείς»

Έχει δρόμο να διανύσει η κοινωνία για να πατάξει τη σεξουαλική παρενόχληση και να σπάσει τα δεσμά της. Έχει δρόμο και το θύμα για να θεραπευτεί ολοσχερώς και να λύσει την αλυσίδα που το κρατάει δεμένο στο τραύμα. Ίσως, όμως, δεν χρειάζεται να γίνουν όλα όπως ακριβώς «πρέπει». Η ζωή μέσα στην κοινότητα διαθέτει και θεραπευτικές εφεδρίες που πυροδοτούνται απρόσμενα. Κάποιες φορές, είναι αρκετή μια καταγγελία για να ξεκινήσει μια χιονοστιβάδα και να κινητοποιηθεί ο κοινωνικός ιστός. Άλλοτε, όταν το κοινωνικό κράτος αποδεικνύεται δύσκαμπτο, μια υποστηρικτική ομάδα μπορεί να κάνει τη διαφορά. 

Σε αυτό το πλαίσιο, η ActionAid Ελλάδος σε συνεργασία με τον οργανισμό Women On Top, προσφέρουν το Speak Out. Είναι ένα πρόγραμμα δωρεάν νομικής συμβουλευτικής για Ελληνίδες άνω των 18 ετών που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία. Στόχος τους είναι να δημιουργήσουν έναν ασφαλή και εχέμυθο χώρο να μιλήσουν τα θύματα για τα βιώματά τους και να λάβουν εξειδικευμένη γνώση και συμβουλευτική για τα δικαιώματα και τις νομικές επιλογές τους. Τους ευχαριστούμε. 

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι ψυχίατρος - ψυχαναλυτής και συγγραφέας.

Αν έχετε βιώσει σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία και είστε γυναίκα άνω των 18 ετών, κάτοικος Ελλάδας, στο speakout.actionaid.gr μπορείτε να συμπληρώσετε μια αίτηση για δωρεάν νομική υποστήριξη. Σύντομα κάποιος θα επικοινωνήσει μαζί σας με τον τρόπο που θα έχετε επιλέξει. 

Αν είστε θύμα έμφυλης ή ενδοοικογενειακής βίας, μπορείτε να καλέσετε στην τηλεφωνική γραμμή SOS 15900. Τη γραμμή στελεχώνουν ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι που παρέχουν άμεση βοήθεια σε έκτακτα και επείγοντα περιστατικά βίας σε 24ωρη βάση, 365 µέρες το χρόνο. Μπορείτε επίσης να στείλετε e-mail στο: [email protected]