ΣΥΝΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΟΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΙΩΝ

Πώς μπορούν οι γονείς να χωρίζουν ανθρώπινα, χωρίς να κάνουν συνειδητά ή ασυνείδητα το παιδί τους «εργαλείο»; Η συζήτηση για τη συνεπιμέλεια προκάλεσε απορίες και αντιδράσεις που μπορεί να μας απομακρύνουν από την ουσία του ζητήματος. Δυο ειδικοί ψυχικής υγείας επισημαίνουν τι πρέπει να συνοδεύει το γράμμα του νόμου.

Ποιες είναι οι ανάγκες ενός παιδιού που βλέπει τους γονείς του να χωρίζουν; Πώς θα μπορούσε να προστατευθεί, όταν οι ενήλικες κυριεύονται από θύελλες θυμού και πάθη; Κατά πόσο είναι εφικτό να θωρακίσουμε τα οικογενειακά συστήματα, ώστε να απορροφήσουν το τραύμα ενός χωρισμού; Τέτοια ερωτήματα ήρθαν πρόσφατα στο προσκήνιο, με αφορμή το νομοσχέδιο για την υποχρεωτική συνεπιμέλεια.

Φυσικά, σε έναν χωρισμό προέχει να μην πληγεί η εν εξελίξει συγκρότηση του παιδιού. Οπότε, δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε: Τι είδους νομοσχέδια σχεδιάζονται «για το καλό» των παιδιών; Πού εντάσσεται η πρόσφατη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου;

Η υποχρεωτική συνεπιμέλεια και οι αντιδράσεις

Το νομοσχέδιο για την υποχρεωτική συνεπιμέλεια, μια πρακτική που ισχύει σε διάφορες χώρες, δίχασε την ελληνική κοινή γνώμη. Ίσως γιατί κανένας δεν είχε προετοιμάσει την ελληνική κοινωνία –σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο– για μια τέτοια αλλαγή.

Ή, ίσως, γιατί «η ματιά του νομοθέτη δεν ήταν προσανατολισμένη στα συμφέροντα του παιδιού», όπως αναφέρει ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος, διευθυντής της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού.

Να αναφέρουμε πως το σχέδιο νόμου με τίτλο «Mεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων και άλλα ζητήματα οικογενειακού δικαίου» αφορά το σύνθετο θέμα της ρύθμισης των σχέσεων των γονέων με τα παιδιά τους μετά το τέλος της έγγαμης συμβίωσης.

Η ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΤΑΙ ΣΑΝ ΕΝΑ ΚΟΙΝΟ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ.

Η τροποποίηση του οικογενειακού δικαίου, έπειτα από σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, επανέφερε θεμελιώδη ζητήματα σε σχέση με τη λειτουργική σύσταση μιας οικογένειας. Από τη μία προωθώντας τη δίκαιη αντιμετώπιση των πατέρων μέσα στις νέες κοινωνικές πραγματικότητες. Από την άλλη προκαλώντας μεγάλη κοινωνική ένταση, καθώς ο όρος «εξίσου» και το οριζόντιο τεκμήριο της ισοκατανομής στην επιμέλεια τέκνων δεν εξασφαλίζει επαρκή προστασία για τα θύματα ενδοοικογενειακής κακοποίησης και τα παιδιά τους.

iStock

Το θέμα της εναλλασσόμενης κατοικίας

Ο όρος «εξίσου» στην άσκηση γονικής μέριμνας και ο χρόνος επικοινωνίας που προβλέπεται να περνά το παιδί με τον γονέα με τον οποίο δεν διαμένει (το 1/3 του συνολικού χρόνου) μπορεί να οδηγήσουν στην εναλλασσόμενη κατοικία, κάτι που δεν υπηρετεί το συμφέρον του παιδιού σύμφωνα με τους ειδικούς.

«Θα σας άρεσε κάθε μήνα ή κάθε εβδομάδα να αλλάζετε δωμάτιο; Γιατί να αρέσει σε ένα παιδί; Οι φόβοι που είχαμε, πως τα παιδιά θα γίνουν μπαλάκια, ήταν βάσιμοι. Έχουμε δει αρκετές περιπτώσεις στις οποίες η διατήρηση του κανόνα “2/3 και 1/3 του χρόνου” στο κείμενο του νόμου οδήγησε σε εναλλασσόμενη κατοικία, κάτι που είναι πολύ ταλαιπωρητικό για το παιδί», εξηγεί ο κ. Νικολαΐδης.

ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΙΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΕΝΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΩΣΤΕ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΟΥΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ «ΤΙ ΕΦΤΑΙΞΕ».

Ο ίδιος αναγνωρίζει μεν την ανάγκη αναμόρφωσης του οικογενειακού δικαίου, ώστε να συμβαδίζει με τις ανάγκες της νέας ελληνικής πραγματικότητας, αλλά θέτει και μια άλλη σημαντική διάσταση. «Την ανάγκη δημιουργίας υποστηρικτών υπηρεσιών, που θα βοηθούν τους γονείς να χωρίζουν ανθρώπινα και να μην κάνουν το παιδί τους “εργαλείο”».

Η βοήθεια προς τους γονείς

Το θέμα δεν είναι εάν θα έπρεπε να αλλάξει ο νόμος για την επιμέλεια των παιδιών, στην περίπτωση διακοπής της έγγαμης συμβίωσης των γονέων. Το θέμα είναι κατά πόσο οι νομοθετικές αλλαγές συνοδεύονται από ένα υποστηρικτικό πλαίσιο, που θα βοηθά τους γονείς να δουν «τι έφταιξε». Έτσι, θα είναι σε θέση να επιστρατεύσουν πιο ώριμους μηχανισμούς για να διαχειριστούν τυχόν συναισθήματα ματαίωσης και να μην εργαλειοποιήσουν το παιδί.

Για να το πούμε απλά, οι γονείς που χωρίζουν βιώνουν συχνά μια εκδικητική οργή. Αν δεν έχουν τα ψυχοκοινωνικά εφόδια να διαχειριστούν ό,τι τους απασχολεί σε προσωπικό επίπεδο, στρέφουν την οργή τους στα νομικά ζητήματα. Το θέμα της επιμέλειας και ο «διαμοιρασμός του χρόνου των παιδιών» αντιμετωπίζονται σαν ένα κοινό περιουσιακό στοιχείο.

ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΝΑ ΜΗΝ ΓΙΝΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ «ΕΡΓΑΛΕΙΟ» ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ.

Οι γονείς κανονικά καλούνται να νοηματοδοτήσουν αυτή την αλλαγή στη ζωή του παιδιού. Ανεξάρτητα από το διαζύγιο, πρέπει να δημιουργήσουν ένα συνεργατικό γονεϊκό μοντέλο για το παιδί, ώστε να μην «διασπαστεί» μόλις «διασπαστούν» τα δυο όντα που συγκρότησαν το κόσμο του. Διαφορετικά, το παιδί κινδυνεύει να χάσει τη δημιουργική ονειροπόληση της παιδικής ηλικίας και να ζήσει ως ενήλικας, με τον μόνιμο φόβο πως θα πλανηθεί, θα ματαιωθεί και θα προδοθεί. Κάτι τέτοιο θα το έκανε ανήμπορο να οικοδομήσει ένα στέρεο σύμπαν με τον Άλλον, και δύσπιστο στις σχέσεις του με τον κοινωνικό Άλλον.

Η συνεπιμέλεια δεν είναι μονοδιάστατη υπόθεση

Συνεπώς, η μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου δεν έχει καμία σχέση με την προστασία και με την προαγωγή των δικαιωμάτων το παιδιού, αν δεν συνοδεύεται με μηχανισμούς στήριξης των οικογενειών. Όπως επισημαίνει ο κ. Νικολαΐδης, «δεν υπηρετεί ούτε τα συμφέροντα του παιδιού, ούτε τα συμφέροντα των γονέων. Διότι, και οι γονείς είναι τελικά χαμένοι από αυτή τη νομοθετική αλλαγή. Για παράδειγμα, βλέπουμε τέως συζύγους να μένουν κολλημένοι σε μια διαμάχη δίχως τέλος, που τους έχει απομυζήσει κάθε ενέργεια, και χάνουν τη ζωή τους. Αυτό το είδος νομοθετικής διαχείρισης μπορεί να παγιδεύσει και τους πατέρες, αντίθετα με ό,τι νομίζουν, πως λειτουργεί δηλαδή προς όφελός τους».

Δεν αρκεί η αναθεώρηση νομοθεσιών προκειμένου το παιδί να μην τραυματιστεί ψυχικά, να μην μονοπωληθεί, να μην γίνει εργαλείο. Πρέπει να υπάρχει πρόβλεψη για υποστηρικτικές υπηρεσίες, ώστε το οικογενειακό σύστημα να είναι σε θέση να απορροφήσει το τραύμα του χωρισμού.

iStock

Η άποψη μιας παιδοψυχίατρου

Η Έλφη Κιλλαχίδου Λεφέβρ, ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος και ψυχαναλύτρια στο Παρίσι, θέτει μια διάσταση που αφορά τα παιδιά ακόμα κι όταν οι γονείς τους δεν είναι χωρισμένοι: «Το σημαντικό της υπόθεσης είναι να δίνεται η δυνατότητα έκφρασης στο παιδί, το οποίο είναι το μόνο που μπορεί να μιλήσει για όσα βιώνει. Κατά συνέπεια, η δυσφορία και τα συμπτώματα του παιδιού έρχονται είτε ως απάντηση στη δυσφορία, τις συγκρούσεις, τα συμπτώματα του γονεϊκού ζεύγους, είτε ως απόρροια της ωσμωτικής σχέσης μητέρας παιδιού, όταν υπάρχει.

»Συχνά, οι γονείς, το σχολείο, ο νομοθέτης περιμένουν από το παιδί μια απάντηση. Μια συμπεριφορά που θα το εντάσσει στη νόρμα, σ᾽ ένα προκαθορισμένο κοινωνικό πρότυπο. Αντίθετα, το επιθυμητό θα ήταν το περιβάλλον –γονείς, σχολείο, θεσμοί– να έχει την προνοητικότητα ώστε να μην συρρικνώνεται το παιδί σε έναν τύπο συμπεριφοράς (ντροπαλό, υπερκινητικό, υπερευαίσθητο, φοβικό, ψυχαναγκαστικό, υποχονδριακό). Πρέπει να του δίνεται η δυνατότητα να διαρθρώσει και να εκφράσει τον δικό του λόγο για όσα συμβαίνουν γύρω του και για όσα το ίδιο επιθυμεί.

»Άρα, το διακύβευμα έγκειται στο να ακουστεί το παιδί μέσα από τον δικό του λόγο. Μέσα από το χαμόγελο, αλλά και τις φωνές του, μέσα από το βλέμμα του ή μια ζωγραφιά του, μέσα από κάτι που συνιστά τη δική του έκφραση».

Ένα ενδεικτικό παράδειγμα

Η κ. Κιλλαχίδου Λεφέβρ αναφέρει κάποια στιγμιότυπα ως παράδειγμα: Γονείς σε διαδικασία διαζυγίου πηγαίνουν να ζητήσουν συμβουλή για τον πεντάχρονο γιο τους, που δείχνει ανήσυχος, αφηρημένος και παρουσιάζει κάποιες δυσκολίες στον ύπνο. Πιστεύουν ότι αυτό οφείλεται στο επικείμενο διαζύγιό τους.

Στην πρώτη συνεδρία, όταν η παιδοψυχίατρος ρωτάει το παιδί γιατί έρχεται να τη δει, εκείνο απαντά ότι έρχεται επειδή «κάνει πιπί στον ύπνο του». Οι γονείς εκπλήσσονται από αυτήν την απάντηση γιατί θεωρούν ότι πρόκειται για σύμπτωμα που ο γιος τους έχει από καιρό. Μάλιστα, το χαρακτηρίζουν όχι ιδιαίτερα ενοχλητικό, ούτε ανησυχητικό, εφόσον έχουν την πεποίθηση ότι θα περάσει μεγαλώνοντας.

Η ΕΓΝΟΙΑ ΜΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΑΚΟΥΣΤΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΟΥΜΕ.

Το παιδί, λοιπόν, άρπαξε την ευκαιρία για να μιλήσει για το σύμπτωμά του, σύμπτωμα αποσιωπημένο από τους γονείς. Παραδόξως, το επικείμενο διαζύγιο δίνει στο παιδί την δυνατότητα να μιλήσει για τον εαυτό του επιφέροντας μια ασυνέχεια μέσα στον γονεϊκό λόγο. Και, ναι μεν οι γονείς μένουν έκπληκτοι, αλλά σε δεύτερο χρόνο θα πουν ότι αισθάνονται περήφανοι για το κουράγιο του γιου τους. Όπως αναγνωρίζουν εκ των υστέρων, οι ίδιοι ήταν αυτοί που αποσιωπούσαν το σύμπτωμα.

Σε τρίτο χρόνο, οι γονείς θα πουν ότι ο λόγος του παιδιού αποσυμπίεσε τις ενοχές τους. Και θα καταλήξουν λέγοντας ότι τώρα πλέον παίρνουν στα σοβαρά τον γιο τους, προσπαθώντας να μην τον παγιδεύουν στις δικές τους προκαταλήψεις.

«Με λίγα λόγια», συνοψίζει η κ. Κιλλαχίδου Λεφέβρ, «η έγνοια μας γύρω από τον σχετικό νόμο δεν είναι άλλη από το να μπορέσει να ακουστεί η γλώσσα του παιδιού, φροντίζοντας να την αναδείξουμε και να την υποστηρίξουμε».

iStock

Το παιδί σε ρόλο υποκειμένου

«Ο σχετικός νόμος, όπως και ο κοινωνικός και γονεϊκός λόγος, οφείλουν να αποσκοπούν στην απόδοση θέσης υποκειμένου στο παιδί, βγάζοντάς το από τη θέση αντικειμένου», συμπεραίνει η κ. Κιλλαχίδου Λεφέβρ.

«Το θέμα είναι η διαμόρφωση νόμων και συνθηκών προκειμένου να υποστηριχθεί το παιδί, ώστε να μη γίνει βορά των γονεϊκών επιθυμιών και προκαταλήψεων. Ταυτόχρονα, βέβαια, οι θεσμοί (ψυχοθεραπευτικά κέντρα, κοινωνικοί διαμεσολαβητές, παιδαγωγοί) θα πρέπει να προβλέπουν τόσο για την υποστήριξη των παιδιών, προκειμένου να αρθρώσουν δικό τους λόγο, όσο και για την υποστήριξη των γονιών.

»Το ζητούμενο είναι οι γονείς να μπορέσουν να αποποιηθούν τις φαντασιώσεις τους περί παντοδυναμίας, να αποδεχτούν τη μη ύπαρξη προκατασκευασμένων λύσεων, αλλά και τις εκπλήξεις που μπορεί να επιφυλάσσει η γλώσσα των παιδιών τους, όταν δίνεται στα παιδιά η δυνατότητα να αρθρώσουν δικό τους λόγο. Όταν, δηλαδή, μιλούν από θέση υποκειμένου.

»Ο νόμος περί συνεπιμέλειας και εναλλασσόμενης ή μη κατοικίας δεν οφείλει μόνο να μην θέτει εμπόδια στην δυνατότητα έκφρασης του παιδιού. Πρέπει και να υποστηρίζει αυτή τη δυνατότητα».