ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΤΑΙ ΕΝΑ ΘΥΜΑ ΒΙΑΣΜΟΥ;

Η σεξουαλική βία είναι μία από τις πιο τραυματικές εμπειρίες που μπορεί να υποστεί ένα παιδί στην εφηβεία, πόσο μάλλον στο πλαίσιο του σχολείου. Μόνο ασφάλεια και εμπιστοσύνη πρέπει να νιώθει ένα θύμα βιασμού ή απόπειρας, ώστε να μιλήσει και να υποστηριχθεί να καταγγείλει. Αυτά πρέπει να διασφαλίζει κάθε εμπλεκόμενος φορέας. Ένας παιδοψυχίατρος με ειδίκευση στην παιδική και εφηβική κακοποίηση αναλύει όσα πρέπει και όσα δεν πρέπει να γίνονται σε τέτοια περίσταση.

Πόσο συχνά φαινόμενα είναι στη σημερινή κοινωνία η σεξουαλική παρενοχλήση, η σεξουαλική κακοποίηση, ακόμα και η σεξουαλική βία; Πολύ, είναι η απάντηση, όπως άλλωστε αποδεικνύουν περίτρανα τα στοιχεία που έρχονται στο φως κάθε τρεις και λίγο. 

Το θέμα είναι σαφώς πιο ευαίσθητο, πιο λεπτό, όταν τέτοιου είδους επιθετικές συμπεριφορές αφορούν άτομα στην εφηβεία και μπορεί να διαπραχθούν μέσα σε ένα σχολείο. Μάλιστα, από τη στιγμή που ένα μεγάλο σχολείο –και συγκεκριμένα το σχολείο της ελληνικής ελίτ, όπως θα μπορούσαμε χαρακτηρίσουμε το Κολλέγιο Αθηνών– εκδίδει Κανονισμό υπό τον τίτλο Κανονισμός πρόληψης και αντιμετώπισης περιστατικών παρενόχλησης και σεξουαλικής παρενόχλησης, γίνεται κατανοητό ότι περιστατικά βίας συμβαίνουν ουκ ολίγες φορές ακόμη και σε ένα υποτίθεται ασφαλές ή περιφρουρούμενο πλαίσιο όπως οφείλει να είναι κάθε εκπαιδευτικό ίδρυμα. 

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι τόσο η υγεία όσο και τα δικαιώματα των εφήβων έναντι κακοποιητικών συμπεριφορών πρέπει να περιφρουρηθούν. Αναρωτιόμαστε όμως ποιος είναι ο σωστός τρόπος. Δεν έχει προνοήσει η Πολιτεία ικανοποιητικά, ώστε να χρειάζεται ένας επιπλέον κανονισμός; Καθώς ο κανονισμός αυτός έχει προκαλέσει αντιδράσεις και έχει κατατεθεί ερώτηση στη Βουλή σχετικά, αναζητήσαμε τη γνώμη των ειδικών αναφορικά με τις ψυχολογικές προεκτάσεις που μπορεί να έχει η αποκάλυψη ενός τέτοιου τραυματικού γεγονότος στην ψυχή ενός εφήβου. 

Ο Γιώργος Ξυλούρης, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, επιστημονικός υπεύθυνος στο Σπίτι του Παιδιού, που δραστηριοποιείται σε θέματα παιδικής και εφηβικής κακοποίησης, είναι ο πλέον αρμόδιος για να εξηγήσει πώς πρέπει να γίνεται η αποκάλυψη και η κατάθεση, ώστε να υπάρχει το ελάχιστο ψυχικό κόστος για το παιδί. 

Το Σπίτι του Παιδιού στο Χαμόγελο του Παιδιού είναι ένα κέντρο ημέρας εξατομικευμένης παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους, θύματα κακοποίησης, παραμέλησης, ενδοοικογενειακής βίας, παιδιά θυματοποιημένα, εμπλεκόμενα σε περιστατικά bullying και γενικά παιδιά που έχουν εκτεθεί πρόσφατα ή παλαιότερα σε έντονες ψυχοτραυματικές εμπειρίες και ως εκ τούτου αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, προσαρμογής ή συμπεριφοράς. Παρέχει τις υπηρεσίες του δωρεάν, καθημερινά εκτός από τα Σαββατοκύριακα, τόσο σε παιδιά και οικογένειες της κοινότητας, όσο και σε παιδιά τα οποία φιλοξενούνται σε δομές παιδικής προστασίας, έχοντας μία πλήρως στελεχωμένη διεπιστημονική ομάδα.

Unsplash Philipp Wüthrich

– Πόσο απαραίτητη είναι η εμπιστοσύνη στην όποια μαρτυρία ή καταγγελία ενός εφήβου;

Ειδικά στην πρώτη μαρτυρία ή καταγγελία ενός εφήβου, η εμπιστοσύνη είναι απολύτως απαραίτητη. Είναι σημαντικό να αισθανθεί ο έφηβος ότι δεν αμφισβητούνται οι δηλώσεις του. Είναι σημαντικό ο έφηβος να αισθανθεί ότι ακούμε αυτό που μας λέει και να του προσφέρουμε την ασφάλεια που χρειάζεται. Είναι σημαντικό να νιώσει ο έφηβος ότι δεν ασκούμε κριτική στα λεγόμενά του. Είναι σημαντικό να μην του κάνουμε ερωτήσεις για την κακοποίηση ή για την αλήθεια των ισχυρισμών του.

Η διαδικασία της αποκάλυψης είναι εξαιρετικά δύσκολη και επώδυνη για τον έφηβο-θύμα και χρειάζεται να νιώθει εμπιστοσύνη ότι υπάρχει κάποιος μεγάλος που τον πιστεύει και μπορεί να τον βοηθήσει. Στην πρώτη μαρτυρία είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί και να διαβεβαιωθεί ότι είναι ασφαλής, να μην κριθεί για τους ισχυρισμούς του και να προετοιμαστεί για το τι πρόκειται να συμβεί στη συνέχεια, καθώς θα εμπλακούν και άλλοι άνθρωποι αλλά και θεσμικοί φορείς.

ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΓΓΕΛΟΥΝ ΠΕΡΝΟΥΝ ΕΝΑΝ ΚΥΚΕΩΝΑ ΤΑΛΑΙΠΩΡΙΑΣ ΜΕ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΕΣ ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ, ΚΑΤΑ ΜΕΣΟ ΟΡΟ 14.   

Επειδή η αποκάλυψη των γεγονότων αυτών από τα θύματα μπορεί να διακινεί επώδυνα συναισθήματα, είναι συχνά σημαντικό να αναζητείται και προσωπική υποστήριξη από τον μάρτυρα ή τον άνθρωπο στον οποίο ο έφηβος απευθύνεται.

– Είναι πιο δύσκολο από ψυχικής άποψης για ένα παιδί σε αυτή την ηλικία να μιλήσει, να καταγγείλει τον βιασμό;

Ένας έφηβος που κακοποιείται σεξουαλικά, λόγω των σωματικών και ψυχικών διεργασιών από τις οποίες διέρχεται, μπορεί να έχει συναισθήματα που εμποδίζουν την καταγγελία. Μπορεί το άτομο να νιώθει ενοχή ότι το προκάλεσε, μπορεί να φοβάται ότι θα καταστραφεί το περιβάλλον γύρω του, ότι θα εγκαταλειφθεί από τους γονείς και το υποστηρικτικό του δίκτυο, μπορεί να ντρέπεται γι’ αυτό που έχει γίνει και να νιώθει τόσο μόνο και απροστάτευτο, ώστε, ακόμα και όταν εκβιάζεται να μην αισθάνεται ότι μπορεί κάπου να αποταθεί. 

Ένα άτομο στην εφηβεία μπορεί να φοβάται ότι δεν θα γίνει πιστευτό, γιατί έχει βιώσει ότι το ενήλικο περιβάλλον είτε είναι αυτό που το κακοποίησε, είτε αυτό που δεν το προστάτευσε όταν έπρεπε. Οπότε, ναι, θύμα κακοποίησης στην εφηβεία δυσκολεύεται ιδιαίτερα να αποκαλύψει τα συμβάντα της κακοποίησης.

– Ποια είναι η τυπική διαδικασία που ακολουθείται σε μια καταγγελία εφηβικής σεξουαλικής κακοποίησης;

Αρχικά γίνεται μία επώνυμη ή ανώνυμη καταγγελία από το θύμα ή από κάποιον άλλον που έχει υποψίες στο 100, στα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα, στις αρμόδιες εισαγγελικές αρχές ή στην τηλεφωνική γραμμή του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης (197).

Με εντολή της εισαγγελικής αρχής, διατάσσεται κοινωνική έρευνα ή, σε επείγουσες περιπτώσεις –ειδικότερα στις περιπτώσεις εκείνες όπου ο θύτης είναι μέλος του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος, γεγονός διόλου ασύνηθες– κρίνεται αν είναι απαραίτητη η απομάκρυνση του ανήλικου θύματος, σε νοσοκομεία σε μια πρώτη φάση, ελλείψει κατάλληλων δομών αρχικής απομάκρυνσης ή δομές παιδικής προστασίας.

iStock

Ωστόσο, η πολυνομία, οι ψηφισμένες θεσμικές προβλέψεις που δεν εφαρμόζονται, ο κατακερματισμός των υπηρεσιών, ο νέος τρόπος καταγραφής και αντιμετώπισης των περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης και η έλλειψη συστηματικής εκπαίδευσης των ειδικών επαγγελματιών που εμπλέκονται αποτελούν μερικές από τις βασικές αιτίες που ένα μεγάλο μέρος των περιστατικών αυτών δεν γνωστοποιούνται. 

Τα θύματα που καταγγέλλουν περνούν έναν κυκεώνα ταλαιπωρίας με επαναλαμβανόμενες καταθέσεις –κατά μέσο όρο 14!– και επισκέψεις σε διάφορες υπηρεσίες, με αποτέλεσμα να επανατραυματίζονται και να αποθαρρύνονται, παρά να νιώθουν προστατευμένα.  

– Και δεν υπάρχει ένα θεσμικό πλαίσιο, μια δομή, ένας τρόπος με τον οποίο η πολιτεία να προστατεύει τα παιδιά από αυτή την ψυχοφθόρα διαδικασία;

Υπάρχει. Είναι τα Αυτοτελή Γραφεία Ανηλίκων Θυμάτων ή αλλιώς «Σπίτια του Παιδιού», ένας θεσμός διαδεδομένος στο εξωτερικό εδώ και δεκαετίες. Είχε θεσμοθετηθεί και στη χώρα μας το 2017 (Ν. 4478/2017), αλλά πολύ πρόσφατα άρχισε να λειτουργεί. Πρόκειται για ολοκληρωμένες εξειδικευμένες μονάδες, εκτός δικαστηρίων για τη δικανική συνέντευξη του παιδιού. Συνολικά, μιλάμε για 5 τέτοια κέντρα στην Ελλάδα.

Εκεί, με την υποστήριξη της τεχνολογίας και τη χρήση τεχνικών και πρωτοκόλλων από εκπαιδευμένους επαγγελματίες, συνεργάζονται οι αρμόδιοι θεσμικοί φορείς και υπηρεσίες (ανακριτικές, εισαγγελικές, δικαστικές, υποστηρικτικές) με στόχο τη μέγιστη εγκυρότητα της δικανικής κρίσης και την ελαχιστοποίηση του τραυματισμού και της πιθανής δευτερογενούς θυματοποίησης.

Καθώς μέχρι πρόσφατα ο θεσμός αυτός παρέμενε ανενεργός, ο φαύλος κύκλος της επαναθυματοποίησης και του επανατραυματισμού των θυμάτων και των οικογενειών διαιωνιζόταν, ενισχύοντας την έλλειψη εμπιστοσύνης των θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης στους θεσμούς δικαιοσύνης, κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής αλληλεγγύης. Ας ελπίσουμε ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν. 

– Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε εμείς (και όχι η πολιτεία) ώστε να μην επιβαρυνθεί επιπλέον ο έφηβος; Αν για παράδειγμα ένα παιδί πέσει θύμα βιασμού από συμμαθητή ή εκπαιδευτικό εντός σχολικού πλαισίου, τι είναι απαραίτητο να γίνει;

Ένας βιασμός στο περιβάλλον του σχολείου από μαθητή ή δάσκαλο δεν αποτελεί μόνο ένα εν δυνάμει βαρύ τραυματικό και εξαιρετικά δύσκολο γεγονός για το έφηβο θύμα. Αφορά και επηρεάζει αναπόφευκτα όλη τη σχολική ζωή. Αν λοιπόν δεν γίνουν οι κατάλληλοι χειρισμοί και ενέργειες, συνεχίζει ίσως να απειλεί και να τραυματίζει το θύμα, τον θύτη, τις οικογένειές τους αλλά και όλο το σχολικό σώμα και τον θεσμό.

Είναι, συνεπώς, σημαντικό το έφηβο θύμα να νιώσει ότι μπορεί να αποταθεί και να ζητήσει βοήθεια, να νιώσει ασφάλεια και εμπιστοσύνη για να μιλήσει για αυτό που του συνέβη. Να καθησυχαστεί ότι δεν θα τιμωρηθεί και ότι θα φροντίσει το σχολικό περιβάλλον να διαχειριστεί το θέμα με διακριτικότητα, εχεμύθεια αλλά και υπευθυνότητα. Σκοπός είναι να μην εκτεθεί το θύμα και το μυστικό του, να μην στιγματιστεί από το σχολικό περιβάλλον τόσο το ίδιο και ο φερόμενος ως θύτης, όσο και οι οικογένειές τους. 

Unsplash Jen Theodore

Η εμπλοκή των αρμόδιων υπηρεσιών μετά την αποκάλυψη πρέπει να γίνει άμεσα, οργανωμένα, διακριτικά και εχέμυθα. Το σχολείο χρειάζεται να εξασφαλίσει συνθήκες ασφαλείας τόσο για το θύμα όσο και για τον θύτη, αλλά και για όλα τα παιδιά στο σχολείο. 

Ο ρόλος του σχολικού ψυχολόγου και της σχολικής νοσοκόμας μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά βοηθητικός. Χρειάζεται το σχολείο να συμβουλευτεί ειδικούς για την υποστήριξη τόσο  του μαθητικού πληθυσμού και των οικογενειών τους, όσο και του εκπαιδευτικού προσωπικού, το οποίο με τη σειρά του θα έρθει αντιμέτωπο με έντονα συναισθήματα ενοχής, συμπόνιας προς το θύμα, θυμού και περιφρόνησης προς τον φερόμενο ως θύτη, ενδεχομένως προδοσίας, αβοηθησίας, φόβου και απόγνωσης.

Σε κάθε περίπτωση, η συγκάλυψη, η δευτερογενής θυματοποίηση, ο στιγματισμός θύματος, θύτη και οικογενειών πρέπει να αποφευχθούν. Χρειάζεται το σχολείο να διασφαλίσει συνθήκες προστασίας για όλους τους μαθητές και τις οικογένειές τους και να καθησυχάσει τις ανησυχίες τους.  

Χρειάζεται να υποστηριχθεί το εκπαιδευτικό προσωπικό για να μπορεί να υποστηρίξει και αυτό με τη σειρά του τους μαθητές. Χρειάζεται να τονισθεί από το σχολείο ότι είναι απόλυτο δικαίωμα κάθε μαθητή να νιώθει ασφάλεια στο περιβάλλον που βρίσκεται και να μπορεί να μιλά νιώθοντας εμπιστοσύνη γι’ αυτό που του συμβαίνει. Να γίνει, τέλος, σαφές πού μπορούν οι έφηβοι να αποταθούν για να μιλήσουν, αν το χρειαστούν. 

– Ποιες δεξιότητες και ειδικές γνώσεις απαιτεί η λήψη ιστορικού σε περιστατικά πιθανής σεξουαλικής κακοποίησης σε αυτές τις ηλικίες;

Οι επαγγελματίες από διάφορες θέσεις που θα κληθούν να συνοδεύσουν και να φροντίσουν τον έφηβο ή την έφηβη στη διαδικασία της αποκάλυψης αλλά και στην πορεία που θα ακολουθήσει, χρειάζεται απαραιτήτως να είναι ειδικά εκπαιδευμένοι όχι μόνο σε θέματα διάγνωσης και θεραπείας ανηλίκων θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης, αλλά και στη χρήση μοντέλων και πρωτοκόλλων αποκάλυψης της κακοποίησης, καθώς και εξειδικευμένων εργαλείων τα οποία θα τους βοηθήσουν να διαχειριστούν και να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα. 

Όπως, για παράδειγμα, ποια είναι εκείνα τα σημάδια που δείχνουν σοβαρή παραβίαση, ποια είναι τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της αποκάλυψης στις διάφορες ηλικίες, πώς επηρεάζονται τα θύματα όταν ο δράστης είναι μέλος του στενού συγγενικού περιβάλλοντος, ποιοι θα επιλεγούν να κληθούν στη διαδικασία και ποιοι όχι, πώς θα προετοιμαστούν οι γονείς και το περιβάλλον, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τη δυσάρεστη αποκάλυψη του παιδιού τους, τι γίνεται με τη ροή των πληροφοριών μετά την πρώτη φάση της αποκάλυψης.

ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΤΟΝΙΣΘΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΚΑΘΕ ΜΑΘΗΤΗ ΝΑ ΝΙΩΘΕΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΝΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΙΛΑ ΓΙ’ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΤΟΥ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ. 

Η αποκάλυψη είναι μια ενεργητική διαδικασία, χρονοβόρα και ψυχοφθόρα για το θύμα, περνά από διάφορα στάδια και δεν είναι γραμμική. Ένας εξειδικευμένος παιδοψυχολόγος θα μπορούσε να συνοδεύσει, να προετοιμάσει το έφηβο θύμα να κατανοήσει τις συνέπειες και απώλειες που θα έχει στο άμεσο περιβάλλον της γνωστοποίησης της κακοποίησης του, να το βοηθήσει έτσι ώστε να ανακτήσει τον χαμένο του αυτοέλεγχο και να νιώσει ασφάλεια και εμπιστοσύνη. 

Αντίστοιχα, ένας εκπαιδευμένος δικαστής θα είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει με αποτελεσματικό τρόπο μεθοδολογικά εργαλεία δημιουργώντας παράλληλα κλίμα εμπιστοσύνης. 

– Θα λέγατε ότι η αποκάλυψη μιας σεξουαλικής κακοποίησης αποτελεί το πρώτο βήμα για τη θεραπεία του ψυχικού τραύματος;

Σε κάποιες περιπτώσεις, όσο ιδανικές κι αν είναι οι εξωτερικές συνθήκες και η ακολουθούμενη διαδικασία, το γεγονός της αποκάλυψης μπορεί να είναι από μόνο του τραυματικό λόγω της συναισθηματικής διέγερσης που το συνοδεύει. Κατά κανόνα, αν το θύμα υποστηριχθεί κατάλληλα και αισθανθεί ασφαλές, μπορεί κατά την αποκάλυψη να προχωρήσει στη θεραπευτική επεξεργασία του ψυχικού τραύματος. 

Κρίσιμο ερώτημα αποτελεί το τι θα γίνει μετά την αποκάλυψη, καθώς υπό κατάλληλες συνθήκες η επεξεργασία του τραύματος μπορεί να συνεχιστεί. Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις το θύμα επανατραυματίζεται λόγω της ελλιπούς υποστήριξης, της συστημικής και υπηρεσιακής κακοποίησης.