ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΝΟΣΑ: ΠΟΣΟ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ Η ΨΥΧΗ ΤΟ ΣΩΜΑ

Η σχέση ανάμεσα στις ασθένειες και τον ψυχισμό φαίνεται να είναι μεγάλη. Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα και τα αυτοάνοσα νοσήματα είναι οι δύο κατεξοχήν περιοχές που αυτό γίνεται φανερό. Σε τι βαθμό επηρεάζει τελικά η ψυχή το σώμα μας; 

Το ζήτημα για το πού αρχίζουν και πού τελειώνουν τα όρια σώματος και ψυχής, και κατά πόσον ένα σύμπτωμα θεωρείται αποκλειστικά σωματικό ή ψυχικό, είναι τεράστιο. Αδύνατον να αναπτυχθεί σε ένα μόνο κείμενο. Αυτό όμως που μπορούμε να εξετάσουμε εδώ, έστω και επιγραμματικά, είναι το πλαίσιο των όρων «ψυχοσωματικά συμπτώματα» και «αυτοάνοσα νοσήματα». Τι σηματοδοτούν; Πού αρχίζει και πού τελειώνει το καθένα; Σε τι βαθμό η ψυχολογική μας κατάσταση επηρεάζει τη σωματική μας υγεία; Πώς αντιμετωπίζει η σύγχρονη επιστήμη το ενδεχόμενο να «μιλάει» το σώμα μας, εκφράζοντας την ψυχή μας; 

Αν το καλοσκεφτεί κανείς, ψυχή και σώμα ανέκαθεν ήταν ένα. Συναποτελούσαν τον άνθρωπο. Αν δεν είχαν χωριστεί ποτέ, μπορεί τώρα να μη μιλούσαμε για ψυχοσωματικές ασθένειες, παρά μόνο για ασθένειες. Πλην όμως ο διαχωρισμός έγινε και αυτό οδήγησε σε δύο, ας το πούμε χοντρικά, σχολές: εκείνη που από αρχαιοτάτων χρόνων διέβλεπε την άρρηκτη σχέση τους, και εκείνη που επιμένει να τα αντιμετωπίζει ως ξεχωριστές οντότητες.

Ψυχοσωματικά συμπτώματα: από την ψυχή στο σώμα

Ίσως έχετε εμφανίσει σωματικά συμπτώματα άγνωστης αιτιολογίας, όπως πονοκεφάλους ή ταχυκαρδίες. Το πόρισμα των γιατρών, μετά την αξιολόγηση των εξετάσεων, ήταν «Δεν βλέπω τίποτε, ίσως φταίει το στρες»; Τότε μάλλον ξέρετε τι σημαίνει ψυχοσωματικά συμπτώματα. 

Ψυχοσωματικά ονομάζονται τα σωματικά συμπτώματα που δεν οφείλονται σε κάποια οργανική ή παθολογική αιτία. Ο τρόπος όμως που εκδηλώνονται και η ένταση που έχουν είναι παρόμοια με τα συμπτώματα μιας βιολογικής ασθένειας. Τα πιο συνηθισμένα ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι: ταχυκαρδία, δύσπνοια και ταχύπνοια, κόμπος στο λαιμό, τσιμπήματα και πόνος στο στήθος, σφίξιμο και πόνος στο στομάχι, ημικρανίες, ζαλάδες, καούρες, διαταραχές στον ύπνο, δυσκοιλιότητα, έλκος κ.ά. 

Πίσω από αυτά μερικές φορές κρύβεται μια ψυχική νόσος, όπως η κατάθλιψη. Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, η κληρονομικότητα, η γενετική προδιάθεση, η ιδιοσυγκρασία και ο βαθμός ευαισθησίας του κάθε ατόμου, παίζουν ρόλο ως προς το ποιο ψυχοσωματικό σύμπτωμα θα εμφανίσει. 

Unsplash Hannah Busing

Τι είναι τα αυτοάνοσα νοσήματα;

Τα αυτοάνοσα, παρότι δεν έχουν ξεκάθαρη αιτιολογία, είναι σαφέστατα βιολογικά νοσήματα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ονομάζονται έτσι επειδή το ανοσοποιητικό σύστημα, αυτό δηλαδή που μας προφυλάσσει από ξένους εισβολείς (μικρόβια και ιούς), μπερδεύεται. Αντιμετωπίζει ως εχθρικά τα στοιχεία του ίδιου του οργανισμού, με αποτέλεσμα να τους επιτίθεται. Τα αυτοάνοσα είναι χρόνια νοσήματα, με περιόδους έξαρσης και ύφεσης. Αυτό σημαίνει πως ένας ασθενής με αυτοάνοσο δεν απαλλάσσεται ποτέ από αυτό. Μπορεί όμως να ζει εντελώς φυσιολογικά τις περιόδους που το νόσημά του «κοιμάται», βρίσκεται δηλαδή σε ύφεση. 

Τα αυτοάνοσα πλήττουν το 7% του πληθυσμού. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: εκείνα που προσβάλλουν μόνο ένα όργανο, όπως είναι η θυρεοειδίτιδα Hashimoto, και εκείνα που προσβάλλουν περισσότερα, όπως ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος και η ρευματοειδής αρθρίτιδα. Πολλοί ασθενείς μπορεί να έχουν περισσότερα από ένα αυτοάνοσα. 

Οι αιτίες που οδηγούν σε εκδήλωση αυτοάνοσου νοσήματος αποτελούν ακόμη αίνιγμα για την επιστημονική κοινότητα. «Συμπαράγοντας, εκτός από το γενετικό υπόστρωμα, θεωρείται και η ψυχική καταπόνηση. Οι ασθενείς με αυτοάνοσο νόσημα αναφέρουν σε πολύ υψηλό ποσοστό σοβαρό ψυχοτραυματικό γεγονός τους προηγούμενους μήνες από την εμφάνισή του. Αναφερόμαστε σε βαθιά στενοχώρια την οποία μπορεί να προκαλέσουν ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, μια οικονομική καταστροφή, ένας χωρισμός». Αυτό αναφέρει σε παλιότερη συνέντευξή του ο Αθανάσιος Τζιούφας, καθηγητής Παθολογίας–Ανοσολογίας ΕΚΠΑ και διευθυντής της Κλινικής Παθολογικής Φυσιολογίας του Λαϊκού Nοσοκομείου Αθηνών.

ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΕ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΑΥΤΟΑΝΟΣΟΥ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΑΙΝΙΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. ΣΥΜΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΚΑΙ Η ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΝΗΣΗ.

Τι είναι το ψυχόσωμα;

Εκ πρώτης όψεως τα ψυχοσωματικά και τα αυτοάνοσα δεν έχουν κοινά. Τα πρώτα είναι συμπτώματα και τα δεύτερα νοσήματα. Φαίνεται όμως ότι για την εμφάνιση και των δύο σημαντικό ρόλο παίζει ο ψυχισμός. 

Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο αποδεικνύεται ότι οι ψυχικές καταστάσεις μπορούν να επηρεάσουν το σώμα. Αλλά και ότι το σώμα επηρεάζει τον ψυχισμό. Η θεώρηση ψυχής και σώματος ως ενιαίας οντότητας αγκαλιάζεται όλο και περισσότερο από την επιστημονική κοινότητα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να εμφανίζονται όροι, όπως η Ψυχοσωματική Ιατρική και το Ψυχόσωμα. 

«Ο όρος ψυχόσωμα είναι δόκιμος και έχει χρησιμοποιηθεί από σπουδαίους ψυχαναλυτές (Ψυχοσωματική Σχολή των Παρισίων, Joyce Mc Dougal κ.ά.), αλλά και από την ολιστική ιατρική. Εκφράζει τη μονιστική αντίληψη της ψυχοσωματικής οντότητας. Ωστόσο η κλασική ιατρική, η οποία επικεντρώνεται αποκλειστικά στον βιολογικό οργανισμό ή και σε μεμονωμένα όργανα, συνήθως, δεν τον χρησιμοποιεί. Και αυτό γιατί δεν διακρίνει το ερωτικό σώμα που απολαμβάνει, από ένα σώμα που δεν μπορεί να απολαύσει και γίνεται ένα μηχανιστικό σώμα», αναφέρει ο ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής Σάββας Σαββόπουλος.

Unsplash Ben Tofan

Πόσο ευθύνεται ο ψυχισμός για την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων;

Αυτό που είναι δύσκολο να κατανοηθεί είναι το πώς συντελείται το «άλμα» από τις ψυχικές καταστάσεις στις σωματικές παθολογίες.

«Έχει αποδειχτεί ότι ο γενετικός και κυρίως ο περιβαλλοντικός παράγοντας και ο τρόπος ζωής συμβάλλουν στο να εκδηλωθεί μια νόσος. Επίσης, πολλές έρευνες επιβεβαιώνουν τις επιπτώσεις μιας επιβαρυμένης ψυχικής λειτουργίας πάνω στο σώμα. Καθοριστικός είναι ο ρόλος που παίζει η γενική κατάσταση του ψυχισμού, τον οποίο διαμόρφωσαν οι πρώιμες εμπειρίες. Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζει και η πρόσφατη ψυχολογική κατάσταση, η οποία ίσως και να πυροδότησε τη νόσο. Πολλές μελέτες π.χ. έδειξαν ότι αιφνίδιοι θάνατοι από καρδιακή ανακοπή συνέβησαν ύστερα από συναισθηματικές ρίξεις ή απώλειες. Η χρόνια κατάθλιψη και το διάχυτο άγχος λογίζονται ως επιβαρυντικοί παράγοντες. Το στρες ή η τραυματική σχέση του ατόμου με το περιβάλλον του, ιδιαίτερα αν διαρκούν μέσα στον χρόνο, μπορούν να θεωρηθούν εκλυτικοί παράγοντες για την εκδήλωση μιας σωματικής διαταραχής», σημειώνει ο κ. Σαββόπουλος.

Ποιο ρόλο παίζει το στρες;

Για τη σημασία του στρες στην εμφάνιση των χρόνιων και αυτοάνοσων νοσημάτων μιλάει και ο Δημήτρης Τσουκαλάς, οικογενειακός γιατρός με ειδίκευση στη Μεταβολομική Ιατρική: «Στρες είναι η απάντηση του οργανισμού σε μια δυσκολία. Αυτή η δυσκολία μπορεί να είναι ψυχολογική, όπως π.χ. το ότι χωρίζω ή τελειώνουν τα χρήματά μου. Αλλά μπορεί να είναι και ότι δεν ξεκουράζομαι καλά, μου λείπουν θρεπτικά συστατικά ή είμαι αφυδατωμένος. Οτιδήποτε με ζορίζει, είτε οργανικά είτε ψυχολογικά, οδηγεί τον οργανισμό να απελευθερώσει κάποιες ορμόνες που αυξάνουν τις πιθανότητές του να επιβιώσει σε αυτή τη δυσκολία. Η ορμονική απάντηση του οργανισμού σε μία οποιαδήποτε δυσκολία ονομάζεται στρες. Οι ορμόνες του στρες είναι οι εξής: ντοπαμίνη, αδρεναλίνη, κορτιζόλη». Πώς, όμως, το στρες μπορεί να οδηγήσει σε αυτοάνοσα νοσήματα; 

Το στρες προκαλεί ορμονικές αντιδράσεις που αλλάζουν την απάντηση του ανοσοποιητικού. Τι σημαίνει αυτό; «Το ανοσοποιητικό σύστημα πρέπει να απαντήσει σε κάποιους εχθρούς. Άλλες φορές πρέπει να είναι πιο έντονη η αντίδρασή του και άλλες φορές λιγότερο. Εάν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε συνεχόμενο στρες, το αμυντικό σύστημα αρχίζει και μπερδεύεται. Επειδή το σώμα του, μέσω των ορμονών που απελευθερώνει, του στέλνει το μήνυμα ότι συνεχώς απειλείται. Πρόκειται για τη γνωστή αντίδραση του fight or flight (μηχανισμός πάλης ή φυγής). Στον πρωτόγονο άνθρωπο διαρκούσε ένα ορισμένο διάστημα. Στη σύγχρονη ζωή, όμως, το στρες διαρκεί πολύ. Εφόσον το σώμα μας είναι σε διαρκή άμυνα, ενώ δεν υπάρχει φυσικός εχθρός, χάνει την αποτελεσματικότητά του και χτυπάει εσφαλμένα τα δικά του όργανα», εξηγεί ο Δρ. Τσουκαλάς. 

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΑΠΟΔΕΚΤΟ ΟΤΙ ΟΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΕ ΚΑΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ.

Ποιος τύπος ανθρώπου είναι πιο επιρρεπής στα νοσήματα;

Ψυχοσωματικά και αυτοάνοσα νοσήματα: Άραγε αγαπούν να εκδηλώνονται μετά από κάποια συγκεκριμένη πορεία ψυχολογικών διακυμάνσεων; Είναι ίδιο το προφίλ των ασθενών; Είναι ίδιες οι ψυχογενείς αιτίες; 

«Είναι φυσικό οι επανειλημμένοι ψυχικοί τραυματισμοί να οδηγήσουν σε μια ανεπαρκή ψυχική λειτουργία, η οποία έχει ενοχοποιηθεί για την εκδήλωση σωματικών νόσων. Αν αργότερα στη ζωή εμφανιστούν νέα τραύματα, αυτά ενδέχεται να αναζωπυρώσουν τα παλιά και να οδηγήσουν, μέσα από ψυχική αποδιοργάνωση, σε εξελικτικές νόσους διαφορετικής βαρύτητας, όπως τα αυτοάνοσα νοσήματα. Γενικά, πιο ευάλωτα είναι τα άτομα που έχουν αναπτύξει μηχανιστική σκέψη (δεν μπορούν να δώσουν συμβολικό νόημα σε αυτό που τους συμβαίνει).

Στις ΗΠΑ προτάθηκε από τον Έλληνα ψυχίατρο Πέτρο Σιφναίο, επίτιμο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ο όρος Αλεξιθυμία. Ο αλεξιθυμικός ασθενής αδυνατεί να αναγνωρίσει, να εκφράσει ή να περιγράψει τα συναισθήματά του. Όμως, δεν ασθενούν απαραίτητα μόνο όσοι έχουν ένα τραυματικό παρελθόν. Μπορεί να προσβληθεί από εξελικτική νόσο και ένα άτομο με οργανωμένο ψυχισμό, που ως ενήλικας δέχτηκε επανειλημμένα τραύματα, τα οποία αδυνατεί να διαχειριστεί ψυχικά. Επιπλέον δεν πρέπει να λησμονούμε ότι πέρα από τον ψυχικό παράγοντα υφίστανται και άλλοι παράμετροι που συντελούν στο να εκδηλωθεί μια νόσος του ανοσοποιητικού συστήματος», απαντά ο Σάββας Σαββόπουλος. 

Ψυχοσωματική Ιατρική: Ένας κλάδος με μέλλον

Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι οι ψυχολογικοί παράγοντες συμβάλλουν σε κάποιο βαθμό στην εξέλιξη όλων των ασθενειών. Το κατά πόσο αυτή η σχέση συνδέεται με την προδιάθεση, την έκλυση, την πορεία και την επιδείνωση της νόσου γίνεται θέμα επιστημονικού διαλόγου. Η Ψυχοσωματική Ιατρική αναδύεται ως νέος επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με την εξέλιξη όλων των σχετικών γνώσεων και σίγουρα θα μας απασχολήσει αρκετά στο μέλλον.

Σε αυτή την κατεύθυνση ρίχνει φως και ένα νέο επιστημονικό βιβλίο, γραμμένο ως επί το πλείστον από ειδικούς στην ψυχανάλυση, που βρίσκεται υπό έκδοση. Με τίτλο: «Applying Psychoanalysis in Medical Care», φιλοδοξεί να καταδείξει τη δυναμική σχέση σώματος και ψυχής στην υγεία, την ασθένεια και τον θάνατο, συστήνοντας εκ νέου τον πρωτοπόρο της Ψυχοσωματικής Ιατρικής, τον Αμερικανό ψυχίατρο George Engel.