ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ: ΠΩΣ ΑΠΟ ΤΑ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ ΦΤΑΣΑΜΕ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΑ

Μια δημοσιογράφος που υποδύθηκε την ψυχικά άρρωστη 137 χρόνια πριν, ώστε να καταγράψει τις συνθήκες διαβίωσης σε ψυχιατρείο της Νεας Υόρκης, γίνεται αφορμή να μιλήσουμε για τις δομές της Ψυχικής Υγείας σήμερα, αλλά και για τη στάση της κοινωνίας απέναντι στις ψυχικές διαταραχές.

Η πρωτοπόρος στην ερευνητική δημοσιογραφία Elizabeth Cochrane Seaman (1864-1922), γνωστή και ως Nellie Bly, κατάφερε το 1887 να εκθέσει στην κοινή γνώμη το ζήτημα της ψυχικής υγείας μέσα απο την έρευνα της. Υποδύθηκε την ψυχικά άρρωστη, προκειμένου να ερευνήσει τις συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά ασθενών στο ψυχιατρείο θηλέων που λειτουργούσε στο νησί Blackwell (σημερινό Roosevelt) της Νέας Υόρκης.

Λίγους μήνες μετά τη 10ήμερη παραμονή της στο Φρενοκομείο Θηλέων, δημοσίευσε στην εφημερίδα «New York World» το ρεπορτάζ της, με τίτλο «Ten Days in a madhouse» (Δέκα μέρες σε ένα τρελάδικο), το οποίο λίγο αργότερα εξέδωσε και σε βιβλίο. Μέσα από την έρευνά της αποκάλυψε τις απάνθρωπες συνθήκες που βίωναν οι έγκλειστες στο άσυλο. Αναφέρθηκε στη σίτιση, στις συνθήκες υγιεινής, στη συμπεριφορά του προσωπικού, στις ποινές που επιβάλλονταν, αλλά και σε πειράματα που πραγματοποιούνταν στις ίδιες τις γυναίκες, όπως η λοβοτομή ή τα ηλεκτροσόκ.

Ακόμα, κατέγραψε πώς πολλές από τις τροφίμους που συναναστράφηκε μέσα στο φρενοκομείο ήταν ψυχικά υγιείς, αλλά ήταν θέμα χρόνου να «τρελαθούν» και οι ίδιες κάτω από αυτές τις συνθήκες διαβίωσης. Η έρευνα και καταγραφή που έκανε η Nellie Bly μετά από την παραμονή της στο άσυλο ως ψυχικά ασθενής κατάφερε να εκθέσει στην κοινή γνώμη της εποχής τις άθλιες συνθήκες που βίωναν οι έγκλειστες γυναίκες και να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση, ώστε να προβεί σε μεταρρυθμίσεις.

Η Nellie Bly. AP Photo/Bettman Archive

Η περίπτωση του Ψυχιατρείου της Λέρου

Παρόμοιες αφηγήσεις έχουν ακουστεί και για το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Λέρου στην Ελλάδα, γνωστό και με την πρώτη του ονομασία ως «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου», το οποίο ιδρύθηκε το 1957 με βασιλικό διάταγμα. Το ντοκιμαντέρ της Τζειν Γκάμπριελ «Leros: Island of outcasts» (Το νησί των απόβλητων), το οποίο γύρισε το 1990 για λογαριασμό του βρετανικού Channel 4, αλλά και το ντοκιμαντέρ του Κώστα Ζώη «Οι αζήτητοι» (1982), αποκάλυψαν τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν μέσα στο ψυχιατρείο. Τα ντοκιμαντέρ αυτά αποτέλεσαν αφορμή για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα.

Στη χώρα μας, το 1999 τέθηκε σε λειτουργία το εθνικό πρόγραμμα Ψυχαργώς και το 2000 ξεκίνησε η αποϊδρυματοποίηση. Οι ασυλικές εγκαταστάσεις άρχισαν να κλείνουν, τα ψυχιατρεία να αδειάζουν και οι ψυχιατρικοί ασθενείς να φιλοξενούνται σε ημιαυτόνομα διαμερίσματα. Ωστόσο, το γεγονός ότι δεν σχεδιάστηκε ποτέ επαρκώς η επόμενη μέρα μετά το κλείσιμο των ασυλικών δομών, οδήγησε στην απουσία μετανοσοκομειακής φροντίδας για τους ασθενείς και την εμφάνιση ιδιωτικών κλινικών, μετατρέποντας την υγεία σε ταξική υπόθεση.

Υπάρχουν –δυστυχώς– πολλά ακόμα παραδείγματα ανάλογων περιπτώσεων παγκοσμίως, που επιβεβαιώνουν τις απάνθρωπες συνθήκες μεταχείρισης, έως και περιφρόνησης των ψυχικά ασθενών τις προηγούμενες δεκαετίες. Τόσο οι λόγοι εγκλεισμού ενός ατόμου σε φρενοκομείο κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, όσο και η απουσία θεραπευτικού πλάνου, δεν άφηναν στον ψυχικά ασθενή περιθώρια επανένταξης στην κοινωνία. Συχνά, οικογένειες εγκατέλειπαν κάποιο μέλος τους εκεί ή άποροι κατέληγαν σε παρόμοιες δομές, χωρίς να υπάρχει ελπίδα για εξιτήριο.

Φυσικά, οι συνθήκες που καταγράφονται μέσα στις ψυχιατρικές δομές συνδέονται στενά και με τη στάση της κοινωνίας ανά εποχή απέναντι στα άτομα με ψυχική ασθένεια και την ψυχική υγεία εν γένει.

Πώς συμβάλλει η κοινωνία στην αποστιγματοποίηση της ψυχικής υγείας;

Σήμερα γίνονται πολλές προσπάθειες τόσο από την κοινωνία όσο και από τον χώρο της Ψυχικής Υγείας να εγκαταλειφθούν οι πρακτικές απομόνωσης και εγκλεισμού των ατόμων με ψυχικές διαταραχές, όπως η αντίληψη ότι θα έπρεπε να μείνουν στο περιθώριο για το υπόλοιπο της ζωής τους. Οι πρακτικές της κοινοτικής ψυχιατρικής τις τελευταίες δεκαετίες στοχεύουν στη σφαιρική φροντίδα και αποκατάσταση των ψυχικά ασθενών και της οικογένειας τους στα πλαίσια της κοινότητας, αλλά και στην απαλλαγή του στίγματος που ακολουθεί τις ψυχικές διαταραχές και τα προβλήματα ψυχικής υγείας του γενικού πληθυσμού και των ειδικών/ευάλωτων ομάδων. Η υποστελέχωση και η υποχρηματοδότηση που βιώνουν οι Μονάδες Ψυχικής Υγείας στην Ελλάδα δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο τις προσπάθειες που γίνονται για την ομαλότερη επανένταξη του ψυχικά πάσχοντος στην κοινωνία.

iStock

Με αφορμή τον νέο νόμο 5129 (πρώην νομοσχέδιο Βαρτζόπουλου), που ψηφίστηκε το καλοκαίρι του 2024, άνοιξε μια νέα συζήτηση στον δημόσιο λόγο σχετικά με την ψυχική υγεία και τον αποστιγματισμό της μέσα σε μια εποχή συνεχούς άγχους και πίεσης. Είναι πολύ αισιόδοξο που όλο και περισσότερα άτομα, διάσημα ή μη, νιώθουν μεγαλύτερη άνεση να μιλήσουν ανοιχτά για διαταραχές της διάθεσης ή αγχώδεις διαταραχές που βιώνουν. Τι γίνεται όμως αν οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις στην ψυχική υγεία δεν εξασφαλίζουν καλύτερες συνθήκες για εκείνους που το έχουν ανάγκη;

Από την έρευνα της πρωτοπόρου Nellie Bly έχουν περάσει πολλές δεκαετίες και οι τρόποι αντιμετώπισης της ψυχικής υγείας έχουν σαφώς αλλάξει. Η ίδια η επιστήμη της ψυχιατρικής έχει εξελιχθεί μαζί με τις θεραπευτικές μεθόδους της, όπως επίσης και η στάση της κοινής γνώμης σχετικά με τα άτομα που ασθενούν. Όμως χρειάζεται ακόμα να γίνουν πολλά βήματα προκειμένου να μιλάμε για πραγματική αρωγή σε εκείνους που το έχουν ανάγκη, ανεξαρτήτως φύλου, έθνους ή οικονομικής κατάστασης.