ΠΟΤΕ Η ΕΝΟΧΗ ΕΙΝΑΙ ΥΓΙΗΣ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΤΟΞΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

Είναι η ενοχή κάτι που νιώθουμε όλοι; Υπάρχουν περιπτώσεις που το βαρύ αυτό αίσθημα μας βοηθά να εξελιχθούμε ή μήπως δρα τοξικά στη ζωή μας πάντα;

Η ενοχή είναι το συναίσθημα που μας ακολουθεί κάθε φορά που νιώθουμε υπεύθυνοι για κάποια αρνητική μας ενέργεια. Είναι το αποτέλεσμα μιας συνειδητής διαδικασίας αυτοαξιολόγησης και ενδοσκόπησης σχετικά με την πιθανή βλάβη που μπορεί να έχουμε προκαλέσει στον εαυτό μας ή σε άλλους.

Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει περίπτωση να βιώσουμε δυσάρεστα ενοχικά συναισθήματα μετά από ενέργειες που πιστεύουμε ότι είναι αρνητικές για κάποιον σημαντικό άλλο, χωρίς όμως αυτό να είναι και πραγματικό. Η ενοχή, δηλαδή, ενεργοποιείται συχνά μόνο από τη σκέψη μας και το νόημα που θα δώσουμε στην πράξη μας και όχι από την πραγματικότητα. Κάτι τέτοιο φαίνεται να συνδέεται με το αξιακό μας σύστημα, με αρχές και «πιστεύω» βαθιά ριζωμένα μέσα μας, τα οποία αν παραβούμε μπορεί να οδηγήσουν σε ενοχές που δεν έχουν να κάνουν απαραίτητα με τον άλλο.

Η ενοχή αποτελεί ένα πολύ κοινό συναίσθημα, που οι περισσότεροι θα το βιώσουμε σε κάποιο βαθμό κάποια στιγμή στη ζωή μας, είτε ως αποτέλεσμα μιας πραγματικής βλαπτικής μας ενέργειας είτε ως προϊόν της παραβίασης του αξιακού μας συστήματος.

Εμφανίζεται γύρω στα δύο μας χρόνια και συνδέεται με ιδιοσυγκρασιακούς, κοινωνικούς, οικογενειακούς, θρησκευτικούς παράγοντες.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της

Αν και η εμπειρία της ενοχής είναι μοναδική για τον καθένα, μπορούμε να διακρίνουμε κάποια βασικά χαρακτηριστικά σημάδια του ενοχικού βιώματος:

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Υπερβολικές προσπάθειες αποκατάστασης του «λάθους»
• Άγχος
• Προβλήματα ύπνου
• Ναυτία
• Πονοκέφαλος
• Κακή διάθεση
• Αποφυγή συγκεκριμένων ατόμων, τόπων ή καταστάσεων που συνδέονται με την αιτία της ενοχής
• Συναισθηματικά ξεσπάσματα
• Αλλαγές στην όρεξη

Ελένη Καστρινογιάννη

Νιώθουν όλοι ενοχή;

Δεν είναι δεδομένη και απαραίτητη η εμπειρία της ενοχής για όλους. Ο βαθμός στον οποίο κάποιος θα νιώσει την ενοχή ποικίλλει και υπάρχουν άτομα με συγκεκριμένο τύπο προσωπικότητας που βιώνουν σχετικά μικρές ή και καθόλου ενοχές. Η έλλειψη ενοχής είναι ένα γνώρισμα που οι ειδικοί χρησιμοποιούν για τη διάγνωση της ψυχοπαθητικής/κοινωνιοπαθητικής διαταραχής.

Στους επιστημονικούς και φιλοσοφικούς κύκλους, ανά τα χρόνια, έχει συζητηθεί η χρησιμότητα της ενοχής ως συναισθήματος που εν δυνάμει οδηγεί στην αποκατάσταση μιας πραγματικής ή φανταστικής βλάβης. Έχει συσχετιστεί με ηθικά και υπαρξιακά διλήμματα και έχει αναγνωριστεί είτε ως αναγκαία για την κοινωνική και υπαρξιακή μας εξέλιξη είτε ως μια άχρηστη κοινωνική-θρησκευτική-πολιτισμική κατασκευή, που στοχεύει στον έλεγχο των ανθρώπινων συναισθημάτων.

Στην προσπάθεια να τεθεί το όριο της τοξικότητας, κατά καιρούς οι επιστήμονες έχουν προχωρήσει σε διάφορες κατηγοριοποιήσεις της ενοχής με κυρίαρχους τους εξής δύο τύπους:

– Υγιής/κατάλληλη ενοχή

Ρυθμίζει την κοινωνική μας συμπεριφορά και αποτελεί ένδειξη ότι η συνείδηση και οι γνωστικές μας λειτουργίες δουλεύουν σωστά, έτσι ώστε να μην επαναλαμβάνονται λάθη και αρνητικές πράξεις. Μας δίνει την δυνατότητα να μάθουμε και να αλλάξουμε την συμπεριφορά μας στο μέλλον. Μπορεί να λειτουργήσει κινητοποιητικά, προκειμένου να απολογηθούμε, να διορθώσουμε κάποιο λάθος και να συμπεριφερθούμε υπεύθυνα. Σε αυτήν την περίπτωση φαίνεται να ενισχύει τους κοινωνικούς δεσμούς και να προλαμβάνει πιθανές αρνητικές ενέργειες. Έτσι, από δυσφορικό συναίσθημα μετουσιώνεται σε ένα θετικό βίωμα. Μάλιστα, ερευνητικά έχει συσχετιστεί με την εμπιστοσύνη και την ικανότητα του ατόμου να συμπάσχει. Σε αυτό το πλαίσιο, η ενοχή διαδραματίζει ένα σημαντικό λειτουργικό ρόλο στις κοινωνικές σχέσεις και στην πρόληψη ετερο-καταστροφικών συμπεριφορών παρά τη δυσάρεστη αίσθηση που μας προκαλεί.

– Μη λειτουργική/παράλογη ενοχή

Εμφανίζεται όταν λαθεμένα αναλαμβάνουμε την ευθύνη για μια αρνητική κατάσταση ή υπερεκτιμάμε την αρνητική επίδραση της συμπεριφοράς μας και μπορεί να αποδειχθεί πολύ επιβλαβής για την ψυχική μας υγεία. Η υπερβολική παράλογη ενοχή έχει συνδεθεί με προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως άγχος, κατάθλιψη, ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή. Σε ένα συναισθηματικό επίπεδο, οδηγεί στην αίσθηση ότι είμαστε βάρος για τους αγαπημένους μας και για τον περίγυρό μας. Επίσης, συνδέεται με έκπτωση συγκέντρωσης και παραγωγικότητας και με αϋπνία. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι απαραίτητη η αναζήτηση και η λήψη βοήθειας από ειδικούς ψυχικής υγείας.

Οι άνθρωποι διδάσκονται την ενοχή από την παιδική ηλικία ως μια συναισθηματική αντίδραση στο λάθος ή σε κάποια συμπεριφορά, που οι μεγαλύτεροι θεωρούν κακή. Ως παιδιά μαθαίνουμε να χρησιμοποιούμε το αίσθημα της ενοχής ως κριτήριο για την αξιολόγηση του εαυτού μας και των ενεργειών μας. Η επίδραση στην ανάπτυξη και στην εξέλιξή μας, αλλά και στην ενήλικη ζωή μας, της ενοχοποιητικής αυτής διαδικασίας εξαρτάται από την προσωπική, οικογενειακή και κοινωνική ιστορία του καθένα. Φαίνεται, πάντως, ότι στις περιπτώσεις που η αποφυγή ενοχής και η διαρκής προσπάθεια να είμαστε οι «καλοί» αποτελούν κυρίαρχο κριτήριο επιλογής, μπορεί να οδηγηθούμε σε μια ενήλικη ζωή με δυσφορία και έλλειψη ευχαρίστησης.

Η ΥΓΙΗΣ ΕΝΟΧΗ ΡΥΘΜΙΖΕΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ & ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΔΕΙΞΗ ΟΤΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΔΟΥΛΕΥΟΥΝ ΣΩΣΤΑ.

Όταν η ενοχή είναι παράλογη και συνοδεύεται από προβλήματα ψυχικής υγείας, όταν είναι ο διαρκής και βασικός τρόπος αυτό-αξιολόγησης, τότε είναι ανάγκη να ζητήσουμε τη βοήθεια ενός ειδικού, προκειμένου να διαχειριστούμε την αρνητική επίδρασή της.

Είτε χρήσιμη είτε άσκοπη, είτε λειτουργική είτε μη λειτουργική, η ενοχή είναι συνοδοιπόρος μας και είναι σημαντικό να την αναγνωρίζουμε και να τη διαχειριζόμαστε ανάλογα, προκειμένου να μην αποτελεί το μόνο και βασικό κριτήριο αξιολόγησης του εαυτού και των άλλων, ούτε τον κυρίαρχο τρόπο διασύνδεσής μας με τους σημαντικούς άλλους.

Η Σοφία Κουτελού είναι Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια.