ΠΩΣ ΚΑΤΙ «ΗΘΙΚΑ ΣΩΣΤΟ» ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΟΔΗΓΗΣΕΙ ΣΕ ΕΓΚΛΗΜΑ

Το τι θεωρεί κάποιος ηθικά σωστό μπορεί να είναι πολύ πιο ισχυρό κίνητρο από το αν θα κέρδιζε χρήματα κάνοντας μια παράβαση, αποκαλύπτει νέα έρευνα.

Δεν χρειαζόσουν εμάς για να μάθεις ότι η ψυχολογία του σύγχρονου ανθρώπου είναι ένα θέμα πολυποίκιλο. Και ότι, αν θέλουμε να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι δεν υπάρχουν πολλοί κάτοικοι σε αυτόν τον πλανήτη που να χαίρουν άκρας ψυχικής υγείας. Γι’ αυτό κερδίζουν πάντα το ενδιαφέρον του λαού οι έρευνες που γίνονται με αντικείμενο τους λόγους για τους οποίους οδηγούμαστε σε συγκεκριμένες –ενίοτε όχι και τόσο θετικές– συμπεριφορές.

Τα ευρήματα από μια νέα μελέτη του University of California San Diego Rady School of Management αποκαλύπτουν ότι οι άνθρωποι συχνά πληγώνουν τους άλλους, γιατί στο μυαλό τους αυτό είναι το ηθικά σωστό. Νιώθουν, δηλαδή, έως και υποχρεωμένοι να γίνουν βίαιοι. Και δεν δίνουν δεκάρα για το οικονομικό όφελος.

Το φαινόμενο της «ενάρετης» βίας

Προηγούμενες μελέτες στις οποίες μετείχε ο Tage Rai, ψυχολόγος, επίκουρος καθηγητής management στο Rady School of Management, συγγραφέας της μελέτης και μεταξύ αυτών που έγραψαν το βιβλίο με τίτλο «Virtuous Violence», αποκάλυψαν πως περισσότεροι βίαιοι εγκληματίες έχουν τις δικές τους αντιλήψεις για το τι είναι σωστό και τι λάθος, σε μια δεδομένη κατάσταση.

Με δεδομένο ότι οι βίαιοι παραβάτες συχνά επικαλούνται έναν δικό τους ηθικό κώδικα ως τον λόγο για τον οποίο πληγώνουν άλλους, ο Rai ήθελε να δοκιμάσει περαιτέρω αυτή τη θεωρία, λαμβάνοντας υπόψη έναν επιπλέον παράγοντα: το χρήμα.

Μεγάλο μέρος της έρευνας –που ασχολήθηκε επίσης με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης και αν τα πρόστιμα ή ο χρόνος φυλάκισης μπορεί να είναι αποτρεπτικοί παράγοντες– επιδιώκει να κατανοήσει τη βίαιη συμπεριφορά των ανθρώπων και πώς αυτή μπορεί να αποτραπεί.

Illustration: Ελένη Καστρινογιάννη

Ένα από τα σημεία αναφοράς ήταν τα γεγονότα της βίαιης εισβολής στο Καπιτώλιο στις ΗΠΑ διαδηλωτών υπέρ του απερχόμενου τότε προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, στις 6 Ιανουαρίου 2021.

Υπάρχει «ηθικά σωστό» παράπτωμα;

«Για την πλειονότητα των παραβατών, δεν αξίζει τον κόπο να προκαλέσουν κακό για λόγους κυνικής απληστίας. Για παράδειγμα, όπως διαπιστώθηκε στις ακροάσεις της 6ης Ιανουαρίου, πολλοί από τους δράστες της επίθεσης στο Καπιτώλιο πίστεψαν ότι τους είχαν κλέψει τις εκλογές. Άρα, είχαν ηθικά το δικαίωμα να τιμωρήσουν αυτούς που τους αδίκησαν. Παραμένει ασαφές αν το πρόστιμο που θα πληρώσουν, θα εμποδίσει από το να κάνουν κάτι ανάλογο στο μέλλον».

Τα ευρήματα δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Psychological Science και βασίζονται σε πολλαπλά πειράματα που έγιναν σε 1.495 συμμετέχοντες.

Στα άτομα αυτά προτάθηκε χρηματικό μπόνους, προκειμένου να «τιμωρήσουν» άλλους. Αποδείχθηκε πως, όταν υπήρχε οικονομικό όφελος, ήταν λιγότερες οι πιθανότητες να πληγώσουν συνανθρώπους τους.

• Σε ένα οικονομικό παιχνίδι με πραγματικά πονταρίσματα, η παροχή χρηματικού επάθλου για άδικη τιμωρία τρίτων μειώνει σχεδόν στο μισό την προθυμία των συμμετεχόντων να το κάνουν.
• Σε κρίσεις υποθετικών παραβάσεων, οι συμμετέχοντες θεώρησαν τους τιμωρούς που δέχονταν την πληρωμή ως έχοντες χειρότερο χαρακτήρα. Βαθμολόγησαν τις ενέργειες των τιμωρών ως λιγότερο αποδεκτές ηθικά.
• Η προθυμία για τιμωρία αποκαταστάθηκε όταν προσφέρθηκαν στους μετέχοντες αρκετά μεγάλες πληρωμές ή όταν τους είπαν ότι η τιμωρία που συνοδεύεται από πληρωμή εξακολουθεί να τιμά την ηθική αρετή.

Το καθοριστικό ηθικό αφήγημα

«Αυτά τα ευρήματα έχουν επιπτώσεις στην πολιτισμική εξέλιξη της τιμωρίας και υποδηλώνουν ότι η κατανόηση των κοινωνικοηθικών κινήτρων των δραστών είναι απαραίτητη για την εφαρμογή πολιτικών μείωσης των συγκρούσεων», έγραψε ο Rai στην εισαγωγή της παρουσίασης της μελέτης.

Δήλωσε πως «τα χρηματικά κέρδη μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση με τις θεωρητικές ηθικές δικαιολογίες που έχουν για τις πράξεις τους. Οι άνθρωποι τιμωρούν τους άλλους, για να “επισημάνουν” τη δική τους καλοσύνη. Η “αποζημίωση” ενδέχεται να τους κάνει να φαίνονται πως οδηγούνται από την απληστία και όχι από αίσθημα δικαιοσύνης. Διαπιστώσαμε επίσης ότι, εάν συνάδελφοι/συνοδοιπόροι/σύντροφοι τους λένε πως παραμένουν καλοί άνθρωποι εάν πάρουν χρήματα για τις πράξεις τους, τότε δεν έχουν πλέον ηθικούς ενδοιασμούς να βλάψουν άλλους για κέρδος».

Για αυτό και «οι νομοθέτες πρέπει να ασχοληθούν με την πρόληψη των εγκληματικών πράξεων, ασκώντας κοινωνική πίεση. Όταν οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι οι συμπολίτες τούς κρίνουν αρνητικά, είναι πιο πιθανό να αμφισβητήσουν τους ισχυρισμούς περί ηθικής δικαιοσύνης. Εάν οι κυβερνήσεις προσπαθούν να αποθαρρύνουν τους εγκληματίες, θα πρέπει επίσης να επιδιώξουν να αλλάξουν το ηθικό αφήγημα που χρησιμοποιούν αυτοί προκειμένου να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους».