ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΕ Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΤΟΝ ΨΥΧΙΣΜΟ ΜΑΣ

Ποιο είναι το ψυχικό κόστος της πανδημίας; Μια συζήτηση με τον Δρ. Ευάγγελο Κατσαμπούρη, ψυχολόγο και ερευνητή στο Queen Mary University of London του Ηνωμένου Βασιλείου, ήταν αρκετή για να αποκωδικοποιήσουμε τον τρόπο που επηρέασε η πανδημία τον ψυχισμό μας, αλλά και να ανακαλύψουμε στοιχεία που μπορεί να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε την αβεβαιότητα της εποχής.

Λονδίνο-Αθήνα, μια συζήτηση δρόμος. Ψηφιακή συζήτηση, για να ακριβολογούμε, με χαμένα μέιλ και παύσεις λόγω της χιονοθύελλας που παρέλυσε την Αττική. Συνομιλητής μου ο Δρ. Ευάγγελος Κατσαμπούρης, ψυχολόγος και ερευνητής στο Queen Mary University of London, στο Ηνωμένο Βασίλειο. Θέμα μας το ψυχικό κόστος από το βάναυσο βίωμα της πανδημίας Covid-19. Αφορμή η άφιξη του βιβλίου του, με τίτλο «Το Ψυχολογικό Αποτύπωμα της Πανδημίας», που θα κυκλοφορήσει την άνοιξη από τις εκδόσεις Σμίλη, για να φωτίσει την ψυχολογική κρίση μέσα στη βαθιά υγειονομική κρίση.

– Σήμερα, μετά από τα τόσα πανδημικά κύματα που άφησαν πίσω τους εκατόμβες νεκρών, ποια συναισθήματα κυριεύουν την ανθρώπινη ψυχή;

Ο φόβος, η θλίψη, η στενοχώρια, το πένθος, η αγανάκτηση, ο θυμός, η κούραση, η ανασφάλεια, η ανησυχία, η μοναξιά, το σοκ από την έλλειψη κοινωνικότητας και επικοινωνίας, το τραύμα… Συζητάμε για ένα «συλλογικό τραύμα». Και να μην ξεχνάμε ότι πολλοί άνθρωποι το πέρασαν, το περνούν και θα το περνούν, δυστυχώς, πολύ-πολύ δύσκολα.

Πολλά από τα αρνητικά μας συναισθήματα και αισθήματα πηγάζουν από την αβεβαιότητα για το άγνωστο. Το άγνωστο, που στις αρχές του 2020 ήταν ο αόρατος ιός, αλλά και τότε και τώρα αφορούν το αύριο. Το αβέβαιο αύριο. Αυτό το «τι μας ξημερώνει», όχι μόνο την επόμενη μέρα αλλά και τα επόμενα χρόνια.

Υπάρχει, όμως, και η ελπίδα, η ανάγκη για προσαρμογή και η επιθυμία για ελευθερία σε μελλοντικές εποχές, με ή χωρίς τον κορονοϊό. Με την κατάλληλη προετοιμασία, προφυλάξεις και μέτρα, μπορούμε να ατενίσουμε το μέλλον με μεγαλύτερη αισιοδοξία.

Ο Δρ. Ευάγγελος Κατσαμπούρης.

– Ανατρέχοντας στις σελίδες του βιβλίου σας, ποιοι αναδύονται ως πιο ευάλωτοι ψυχικά στην πανδημία; Οι νεότεροι ή οι μεγαλύτεροι;

Τα μέχρι τώρα παγκόσμια ερευνητικά δεδομένα δείχνουν –και ως επί το πλείστον συμφωνούν–ότι και τα παιδιά/έφηβοι, και οι νεαροί ενήλικες, και οι μεγαλύτεροι/ηλικιωμένοι, και οι γυναίκες επηρεάστηκαν ψυχικά από αυτήν την πρωτόγνωρη κατάσταση και αισθάνθηκαν ευάλωτοι πολυεπίπεδα και σε διαφορετικό βαθμό. Στο σήμερα, τα ερευνητικά δεδομένα ως προς τις ψυχικές επιπτώσεις της πανδημίας ερμηνεύονται με μία επιφύλαξη, επειδή ακριβώς μπορεί να ανατραπούν αύριο, καθώς διεξάγονται διαρκώς νέες έρευνες και δημοσιεύονται νέα ευρήματα. Κι αυτή είναι η θελκτικότητα της έρευνας.

Δεν γνωρίζουμε ποιο θα είναι το μέγεθος της «πανδημίας της ψυχικής υγείας», που πιθανόν θα ακολουθήσει. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι αυτή η πανδημία ανέσυρε και έκανε για ακόμη μία φορά εμφανή την «πανδημία των ανισοτήτων» ως προς την πρόσβαση στην υγεία, την εκπαίδευση και την εργασία. Βγήκαν στο φως οι διακρίσεις απέναντι στην αναπηρία, στο φύλο, σε ομάδες με ιδιαίτερα και προστατευμένα χαρακτηριστικά, καθώς και ο στιγματισμός ευάλωτων περιθωριοποιημένων –μειονοτικών και μη– πληθυσμιακών ομάδων. Πρόκειται για ομάδες που δεν είχαν κατάλληλη πρόσβαση σε δομές, υγειονομικές, ψυχαγωγίας κ.λπ., που ήδη αντιμετώπιζαν σωματικές ή και ψυχικές δυσκολίες, που βρίσκονται αντιμέτωπες με το κοινωνικό στίγμα. Για παράδειγμα, οι άστεγοι, οι πρόσφυγες, οι αιτούντες άσυλο, οι εργαζόμενοι στο σεξ κ.ά.

– Η πανδημία πώς επηρεάζει ψυχικά τα παιδιά;

Από ερευνητικά επιδημιολογικά δεδομένα σε παγκόσμια κλίμακα, φαίνεται ότι μέρος του ψυχικού κόστους που επέφερε η πανδημία στα παιδιά και τους εφήβους σχετίζεται με το άγχος ασθένειας που μπορεί να βιώνουν, την κοινωνική απομόνωση, τον υποχρεωτικό εγκλεισμό και την αποχή από σχολικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Στη γενικότερη εικόνα, να προσθέσουμε τη συμπεριφορά των γονέων, που μπορεί να έγιναν πιο ευερέθιστοι, επιθετικοί, ακόμα και κακοποιητικοί απέναντι στα παιδιά τους ή και μεταξύ τους. Επίσης, να λάβουμε υπόψη μας και τις πιο ευάλωτες ομάδες παιδιών που αντιμετωπίζουν ήδη κάποια ψυχική ασθένεια λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και της συμπτωματολογίας που παρουσιάζουν.

Τονίζω ξανά ότι η πανδημία έφερε στην επιφάνεια πολλά από εκείνα τα ψυχολογικά και κοινωνικά ζητήματα για τα οποία αποφεύγαμε να μιλήσουμε τόσο ανοιχτά προ κορονοϊού – και σε αρκετές περιπτώσεις και σήμερα. Παραδείγματος χάρη, για την ενδοοικογενειακή βία, την έμφυλη βία και την παιδική κακοποίηση.

– Κοινωνικοί επιστήμονες κάνουν λόγο για την ανάδυση μιας γενιάς με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Θυμάμαι να ακούγεται αυτό και για τις γενιές της Οικονομικής Κρίσης του 2008, δηλαδή τη γενιά που βίωνε την κρίση, τη γενιά που μεγάλωνε μέσα σε αυτή και τη μεγαλύτερη σε ηλικία γενιά. Καθεμία έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τουλάχιστον αυτό μας δείχνει η ιστορία. Το πώς αυτά επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, είναι ένα δεύτερο σκέλος.

Σε ένα τρίτο πλαίσιο, αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν να κάνουν με το πώς επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση και τον συναισθηματικό κόσμο του κάθε ατόμου. Η μεγάλη εικόνα και η συσσωρευμένη γνώση που έχουμε αποκτήσει, πιθανολογεί ότι κι αυτές οι γενεές της πανδημίας του κορονοϊού θα διακρίνονται από δικά τους ξεχωριστά χαρακτηριστικά.

Σκεφτείτε: Σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο μάθαμε, κατανοήσαμε, αποδεχτήκαμε –ή ακόμα και να αρνηθήκαμε– πολλά από εκείνα τα στοιχεία που πλαισιώνουν τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα και το συναίσθημά μας. Είδαμε τα όρια και τις αντοχές μας, γίναμε πιο διαλλακτικοί, νοηματοδοτήσαμε διαφορετικά την καθημερινότητά μας, αναγνωρίσαμε την αξία του σημαντικού άλλου στη ζωή μας. Ταυτόχρονα λυγίσαμε αλλά και γίναμε πιο ανθεκτικοί.

– Ισχύει δηλαδή και στην περίπτωση της πανδημίας το «ουδέν κακόν αμιγές καλού»;

Κάτι οφείλουμε να έχουμε μάθει μέσα από όλη αυτή την εμπειρία. Για παράδειγμα, να μην γίνονται αποδέκτες της δικής μας δυσθυμίας οι επαγγελματίες υγείας και γενικότερα το υγειονομικό προσωπικό, που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, αλλά και άλλοι επαγγελματίες, όπως οι οδηγοί των Μ.Μ.Μ. Όλοι τους και άλλοι τόσοι, σε διάφορους κλάδους, μας στήριξαν.

Δυσκολίες πάντα θα υπάρχουν, ακόμα και πρωτόγνωρες όπως μια πανδημία. Το ζήτημα είναι εάν μαθαίνουμε μέσα από αυτές και εάν μαθαίνουν εκείνοι που πρέπει, έτσι ώστε στο μέλλον να γίνουν τα πράγματα διαφορετικά και καλύτερα.

– Η ενημέρωση από τα ΜΜΕ τι ρόλο έχει παίξει στην ψυχική μας δυσφορία; Μήπως η διαρκής, σχεδόν εμμονική ανάγκη μας για ενημέρωση αυξάνει κατακόρυφα το στρες;

Αν και δεν θα την ονομάτιζα «εμμονική», σίγουρα ο τρόπος που γίνεται η ενημέρωση –και όχι η ενημέρωση αυτή καθαυτή– συμβάλλει στην αύξηση του στρες, του άγχους και της δυσθυμίας. Είναι, ωστόσο, μία ανάγκη που πηγάζει από την ανθρώπινη περιέργεια.

Το ζήτημα πιθανώς έγκειται στην πηγή της πληροφόρησης και στον έλεγχο αυτής. Εννοώ, στο εάν εμείς οι ίδιοι ως αναγνώστες, ακροατές, τηλεθεατές, αναζητούμε με συγκεκριμένα κριτήρια τις πηγές της πληροφόρησης και σκεφτόμαστε κριτικά προτού μοιραστούμε την πληροφορία με συνανθρώπους μας.

Παραδείγματος χάρη, η πανδημία ανέδειξε σε πολύ μεγάλο βαθμό, αυτό που ήδη γνωρίζαμε ή υποπτευόμασταν, δηλαδή τη διάδοση πληροφοριών από μη έγκυρες πηγές του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Είναι στο χέρι μας –στο αυτί και στο μάτι μας– να θέσουμε ένα μέτρο, ένα όριο, να τραβήξουμε μία γραμμή σχετικά την ανάγκη για ενημέρωση και την πρόσληψη και κατανόηση της πληροφορίας.

– Το διαδίκτυο έπαιξε μεγάλο ρόλο στη γιγάντωση του κινήματος των «αρνητών». Πώς ερμηνεύετε με την ιδιότητά σας τη συγκεκριμένη στάση αυτών των ανθρώπων;

Αυτή η ερώτηση είναι η «καυτή πατάτα» της επικαιρότητας και δεν είναι ο ρόλος μου να πάρω δημόσια θέση. Ένας συνάδελφος με εξειδίκευση στην Κοινωνική Ψυχολογία θα μπορούσε να μας διαφωτίσει περισσότερο. Προσωπική μου λοιπόν εκτίμηση είναι ότι καταρχήν συμπεριφορικά υπάρχουν «αρνητές» και… «αρνητές».

Η αβεβαιότητα για το άγνωστο προκαλεί φόβο και μας οδηγεί να λάβουμε θέση άμυνας. Χωρίς κατάλληλη ενημέρωση του κοινού, χωρίς απτά και κατανοητά παραδείγματα, προσβάσιμα σε όλους και από όλους τους ανθρώπους, χωρίς τη χάραξη κατάλληλων δημόσιων πολιτικών υγείας, χωρίς να ακούσουμε τον συνάνθρωπο, δεν είναι εύκολο να γίνει διάλογος. Ούτως ή άλλως, υπό το πρίσμα της Ψυχολογίας, σκοπός της ενημέρωσης του κοινού μέσω ψυχο-εκπαιδευτικών μεθόδων δεν είναι η πειθώς, αλλά το να δοθεί κίνητρο στον άνθρωπο.

Δεύτερον, είμαι υπέρμαχος της Επιστήμης και δεν το χωράει ο νους μου όταν γίνεται προσπάθεια η επιστήμη να ελεγχθεί και να πολιτικοποιηθεί για να εξυπηρετήσει κομματικούς σκοπούς. Είναι πολύ λυπηρό και θλιβερό ταυτόχρονα να παρακολουθώ σε αρκετές χώρες την επιστήμη να «κουρελιάζεται» σε διάφορα Μ.Μ.Ε. Είναι εντάξει να μην γνωρίζει και να μην καταλαβαίνει ένα πρόσωπο το πώς, ας πούμε, διεξάγεται μία κλινική δοκιμή, αλλά για εμένα, προσωπικά, δεν είναι εντάξει να διαστρεβλώνει την αλήθεια επειδή καταλαβαίνει μέρος μόνο της μεθοδολογίας και της επιστημολογίας.

– Έρευνες στα λήμματα, που γίνονται όλο αυτό το διάστημα της πανδημίας, δείχνουν αύξηση της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών. Οι μελέτες στις οποίες έχετε πρόσβαση συμφωνούν;

Είναι ένα πολύ λεπτό και ευαίσθητο θέμα, το οποίο επιθυμώ να αγγίξω με σεβασμό και πολύ μεγάλη προσοχή. Το ρίσκο και η αντίληψη του ρίσκου μόλυνσης από τον ιό και πιθανής μετάδοσής του σε αγαπημένα πρόσωπα, το πένθος, η απώλεια εισοδήματος, η προσαρμογή στα νέα μέτρα περιορισμού και εργασίας/εκπαίδευσης από το σπίτι, ο περιορισμός της κοινωνικής/φυσικής αλληλεπίδρασης, η ενημέρωση μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και τα Μ.Μ.Ε., η φροντίδα των παιδιών και η δυσκολία πρόσβασης σε προσαρμοστικές μορφές διαχείρισης του στρες (κοινωνική υποστήριξη, χώροι λατρείας, δομές συμβουλευτικής/συναισθηματικής υποστήριξης, χώροι εκγύμνασης) ήταν μερικοί μόνο από τους στρεσογόνους παράγοντες που ήρθαν να προστεθούν, σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., σε μία παγκόσμιας τάξεως αύξηση των ψυχικών διαταραχών και των διαταραχών των εξαρτήσεων.

Το έντονο βίωμα αρνητικών συναισθημάτων, σε συνδυασμό με τη δυσκολία πρόσβασης σε προσαρμοστικές μορφές διαχείρισης τους, διαμόρφωσαν ένα υπέδαφος όσον αφορά τη χρήση των ουσιών και τις διαταραχές των εξαρτήσεων.

Όσον αφορά τη χρήση των ουσιών κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ερευνητικά δεδομένα σε παγκόσμια κλίμακα έδειξαν ότι αυξήθηκε η κατανάλωση αλκοόλ, τσιγάρου και προϊόντων καπνού, κάνναβης, και ψυχοδραστικών ουσιών, σε πολλές περιπτώσεις ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. Μελέτες δείχνουν ότι η χρήση αποτελεί έναν τρόπο αντιμετώπισης του αρνητικού συναισθήματος σχετιζόμενο με ένα στρεσογόνο παράγοντα ή με το τραύμα.

– Στην εποχή της πανδημίας σε ποια άτομα είναι αναγκαία η ψυχολογική υποστήριξη;

Η ψυχολογική υποστήριξη και η προσέγγιση ενός επαγγελματία είναι προσωπική επιλογή μας. Ωστόσο, συστήνεται ιδιαίτερη προσοχή από ποιον φορέα και ποιο πρόσωπο ζητάμε επαγγελματική βοήθεια, αν και αυτό είναι μία άλλη, πολύ μεγάλη, συζήτηση…

– Ως ερευνητής στον τομέα της Ψυχολογίας της Υγείας φοβάστε ότι στο μέλλον το ψυχικό κόστος της πανδημίας θα έχει αντίκτυπο και στη σωματική μας υγεία;

Νομίζω ότι αυτό ήδη το παρατηρούμε σήμερα, και το γνωρίζουμε και από τα τόσα χρόνια ερευνών στην ψυχολογία. Υπάρχουν υπηρεσίες, οργανισμοί, ειδικοί επαγγελματίες υγείας και ψυχολόγοι που έχουν τα μέσα, τους πόρους, τις γνώσεις και είναι άρτια και καταλλήλως εκπαιδευμένοι να μας βοηθήσουν. Αρκετοί ακαδημαϊκοί και ερευνητές περιγράφουν ένα επερχόμενο κύμα σχετικό με την ψυχική υγεία μετά το πέρας της πανδημίας. Επομένως, μπορούμε να υποψιαστούμε ότι αυτό θα έχει αντίκτυπο σε πολλές διαστάσεις του τρόπου ζωής μας, αλλά υπάρχει χρόνος να προετοιμαστούμε.

Ας προσπαθήσουμε, όμως, να αφιερώσουμε λίγο χρόνο στο σήμερα να ακούσουμε το διπλανό μας πρόσωπο, κι ας αναλογιστούμε τη στάση μας από την προ στη μετά τον κορονοϊό εποχή, λαμβάνοντας υπόψη όλα εκείνα τα κοινωνικά ζητήματα που λαμβάνουν χώρα στην καθημερινότητά μας.

– Σε αυτές τις δύσκολες μέρες ποια είναι η δική σας πηγή αισιοδοξίας;

Η επικοινωνία. Το να μοιράζομαι τον προβληματισμό μου, να ακούω τις εμπειρίες του άλλου προσώπου, να μαθαίνω τα νέα τους και εκείνοι τα δικά μου, να γνωρίζω κόσμο. Κάπως έτσι δημιουργήθηκε και η ομάδα του βιβλίου και αποφάσισε να κάνει κάτι εποικοδομητικό μέσα στα lockdown… Και πολλές ομάδες και πολλοί άνθρωποι ατομικά έκαναν σπουδαία και όμορφα πράγματα τα τελευταία δύο χρόνια, και τα μοιράστηκαν – το επικοινώνησαν.

Το βιβλίο, «Το Ψυχολογικό Αποτύπωμα της Πανδημίας», του Δρ. Ευάγγελου Κατσαμπούρη και συνεργατών (Δρ. Α.Ε Μπάκου, Π. Γκουτζάνη, Δρ. Ε. Καρδαρά, Α. Νικολοπούλου, Δρ. Α. Παπουλίδη, Κ. Δουλγέρης, Χ. Παναρίτης) είναι ένα συλλογικό έργο που αποσκοπεί στη βιβλιογραφική ανασκόπηση και στην παράθεση και συζήτηση ερευνητικών μελετών και άρθρων, βασισμένων κυρίως σε παγκόσμια επιδημιολογικά δεδομένα, που έχουν δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά με ομότιμους κριτές. Τον πρόλογο υπογράφει ο Γρηγόρης Ποταμιάνος, Ομότιμος Καθηγητή Κλινικής Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Η κυκλοφορία του αναμένεται την άνοιξη του 2022, από τις εκδόσεις Σμίλη.