ΠΕΝΘΟΣ: ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ 5 ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ

Το πένθος αφορά κάθε είδους απώλεια, ανεξάρτητα από το πόσο σημαντική ή ασήμαντη μοιάζει σε εκείνους που δεν τη βιώνουν. Είναι υπόθεση προσωπική, γι’ αυτό και καθένας το ζει και το εκφράζει με τον δικό του τρόπο.

Με θυμάμαι στα 8 μου χρόνια να κλαίω με λυγμούς για τη συλλογή με αυτοκόλλητα που μου έκλεψε κάποιος συμμαθητής. Το ίδιο γοερά έκλαιγα χρόνια αργότερα για το θάνατο της προγιαγιάς μου. «Τίποτα από όσα μας θλίβουν δεν μπορεί να θεωρηθεί μικρό: σύμφωνα με τους αιώνιους νόμους της αναλογικότητας, η απώλεια της κούκλας ενός παιδιού και η απώλεια του στέμματος ενός βασιλιά είναι γεγονότα ίσου μεγέθους», γράφει ο Μαρκ Τουέιν στο «Which Was the Dream?».

«Μιας κι ο καθένας μας είναι μοναδικός, όχι μόνο σε σχέση με τους άλλους αλλά και σε σχέση με τον ίδιο μας τον εαυτό σε διαφορετικές στιγμές της ζωής μας, το πένθος ως διεργασία βιώνεται και εκδηλώνεται υποκειμενικά», εξηγεί η Μαρία Αλεξανδρή, Κλινική Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια.

Τι είναι το πένθος;

«Ως πένθος ορίζεται η γνωσιακή, συναισθηματική και συμπεριφορική αντίδραση του ανθρώπου μπροστά στη συνειδητοποίηση μιας επώδυνης απώλειας», εξηγεί η ίδια. «Δεν ορίζεται ζωή χωρίς τη συνθήκη της απώλειας. Δεν έζησε κανείς χωρίς να θρηνήσει κάποια στιγμή κάτι που είχε κι έχασε. Κάτι που περίμενε και δεν ήρθε ποτέ. Κάτι που ονειρεύτηκε και ματαιώθηκε. Αποτελεί μια φυσιολογική και αναμενόμενη διεργασία, και αναδεικνύει την ικανότητα μας να συνδεόμαστε, να επενδύουμε σε στόχους που δίνουν νόημα στη ζωή μας, να ονειρευόμαστε, να αγαπάμε. Πρέπει να έχεις ζήσει για να βιώσεις τον πόνο της απώλειας».

Ο δρόμος προς την αποδοχή

«Οι διεργασίες του πένθους βοηθούν τον άνθρωπο να αναγνωρίσει και να αποδεχθεί την απώλειά του, να βιώσει τον πόνο που αναδύεται και σταδιακά να προσαρμοστεί σε μια ζωή με ενσωματωμένη την απώλεια, όπου πλέον ο εαυτός εμπεριέχει το επώδυνο βίωμα και εξελίσσεται στην αυτοπραγμάτωση του», αναφέρει η κ. Αλεξανδρή. Με άλλα λόγια, οι διεργασίες αυτές αποτελούν υγιείς αντιδράσεις, καθώς προσπαθούμε να δώσουμε νόημα στην απώλεια και να συνεχίσουμε τη ζωή μας.

Πένθος: Τα 5 στάδια

Η αμερικανοελβετίδα ψυχίατρος Elisabeth Kübler-Ross είναι εκείνη που εισήγαγε τη θεωρία για τα «πέντε στάδια του πένθους» στο βιβλίο «Questions and answers on death and dying» («Γι’ αυτόν που πεθαίνει», εκδόσεις Ταμασός).

Χριστίνα Αβδίκου

Στάδιο #1: Αποκλείεται να μου συμβαίνει αυτό

Το σοκ και η άρνηση είναι το πρώτο από τα πέντε στάδια. Πρόκειται για αμυντικούς μηχανισμούς που μας προστατεύουν από την κατάρρευση που μπορεί να προκαλέσει ο οξύς πόνος. Η άρνηση της πραγματικότητας και το μπλοκάρισμα κάθε συναισθηματικής αντίδρασης μάς δίνουν χρόνο, ώστε να ανασυνταχθούμε και να διαχειριστούμε το επώδυνο νέο.

Χριστίνα Αβδίκου

Στάδιο #2: Γιατί συμβαίνει σε μένα;

Σταδιακά η άρνηση της πραγματικότητας δίνει τη θέση της σε αυτό που είναι γεγονός. Τότε κάνει την εμφάνισή του ο ψυχικός πόνος, που δεν γίνεται εύκολα αποδεκτός και κατανοητός. Έτσι, μπορεί στη θέση του να βιώνουμε θυμό. Στο στάδιο αυτό, «η εκδήλωση του πένθους μετατρέπεται σε ενεργητική αντίδραση, διατηρώντας τον άνθρωπο σε σχετική λεκτική και συμπεριφορική αλληλεπίδραση με τα συστήματά του. Ο θυμός πολλές φορές εκδηλώνεται προς τον εαυτό μας, τον Θεό, τους υπεύθυνους για την απώλεια, αλλά και προς οποιονδήποτε παράλογα συσχετίσουμε με την απώλειά μας».

Χριστίνα Αβδίκου

Στάδιο #3: Αν γινόταν αυτό, τότε…

Όταν ο θυμός καταλαγιάσει, τη σκυτάλη παίρνει η διαπραγμάτευση. Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει επίμονες σκέψεις, αναρωτιόμαστε τι θα μπορούσε να έχει γίνει, ώστε να αποφευχθεί η απώλεια. Συνήθως, ο θυμός γυρίζει προς τον ίδιο μας τον εαυτό και προκαλεί ενοχές και τύψεις, για όσα κάναμε ή δεν κάναμε. Ξεκινάμε τα «παζάρια», ψάχνοντας μια λύση «επιθυμητή» και σταδιακά διαπραγματευόμαστε την πραγματικότητα.

Χριστίνα Αβδίκου

Στάδιο #4: Δεν έχω όρεξη για τίποτα

Το τέταρτο στάδιο είναι αυτό της κατάθλιψης. «Τότε ξεκινάμε να αντιλαμβανόμαστε τη μονιμότητα της απώλειας. Η απόγνωση, το αίσθημα κενού, η απόσυρση δεν αποτελούν παθολογικές εκδηλώσεις, αλλά αναπόσπαστο μέρος της φυσικής διεργασίας του πένθους. Εάν βιαστούμε να αποφύγουμε την ψυχική οδύνη ή λάβουμε φάρμακα ώστε να αναστείλουμε τον πόνο, η φυσική διεργασία θα υπονομευτεί. Το γεγονός αυτό μπορεί να έχει συνέπειες στη χρονική διάρκεια του πένθους, καθώς και στην προσαρμοστική ικανότητα του ανθρώπου», τονίζει η ειδικός.

Χριστίνα Αβδίκου

Στάδιο #5: Η αποδοχή

Πλέον, έχουμε συνειδητοποιήσει ότι η απώλεια είναι γεγονός και ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε την πραγματικότητα. «Φτάνοντας στο στάδιο αυτό δεν ξεχνάμε την απώλεια, αλλά την ενσωματώνουμε στην ψυχική μας υπόσταση. Πρόκειται για την ολοκλήρωση του επώδυνου βιώματος και την εξέλιξη μιας ζωής με κατανόηση του κύκλου της φθαρτής μας ύπαρξης».

ΤΟ ΝΑ ΣΥΓΚΡΙΝΟΥΜΕ ΤΟ ΠΩΣ ΒΙΩΝΟΥΜΕ ΕΜΕΙΣ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΜΕ ΤΟ ΠΩΣ ΤΟ ΒΙΩΝΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΛΛΟΣ, ΑΓΝΟΕΙ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ.

Το πένθος δεν χωρά συγκρίσεις

Καλό είναι να έχουμε στο νου ότι δεν υπάρχει «σωστό» και «λάθος» πένθος. Δεν ακολουθούμε όλοι κατά γράμμα τα στάδια της λίστας. Ορισμένοι μπορεί να βιώσουν κάποια από αυτά και άλλοι κανένα. Μπορεί να παρουσιάσουμε διαφοροποιήσεις στη σειρά, στη διάρκεια και στην έντασή τους. Όλα εξαρτώνται από τη φύση της απώλειας και την ψυχική μας υγεία.

Ο κάθε άνθρωπος έχει τον δικό του τρόπο και χρόνο, γι’ αυτό «το να συγκρίνουμε το πώς βιώνουμε εμείς το πένθος με το πώς το βιώνει κάποιος άλλος, παραπλανά, αφού αγνοεί τη φύση της διαφορετικότητας. Η μόνη σύγκριση που έχει νόημα είναι με τον εαυτό μας σε οποιαδήποτε παλαιότερη στιγμή. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οφείλουμε στον εαυτό μας την αυθεντική εκδήλωση του πένθους μας, διατηρώντας την επαφή μας με τη ζωή και τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν».

«Ο θρήνος περιλαμβάνει δύο διαφορετικές, αλλά παράλληλες διεργασίες: τη διαχείριση της απώλειας και τη διατήρηση της λειτουργικότητας σε καθημερινές ρουτίνες και ευθύνες, ενώ τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Η εναλλαγή ανάμεσα στα δύο μονοπάτια βοηθά στη διατήρηση της συνθήκης της ζωής, καθώς ο εγκέφαλος διαχειρίζεται τον πόνο, την αναζήτηση νοήματος, τον φόβο, τον θυμό, τις ενοχές και ψυχοσωματικές ενοχλήσεις», μας λέει η κ. Αλεξανδρή.

Υπάρχει επίσης η έννοια του συλλογικού πένθους, όταν μια ομάδα, μια κοινότητα, μια χώρα, όλη η Γη βιώνει μία απώλεια. Κάτι τέτοιο έχει συμβεί με την πανδημία Covid-19, που έχει επηρεάσει τις ζωές μας για περισσότερο από δύο χρόνια.

Στηρίζοντας έναν δικό μας άνθρωπο

«Συχνά νιώθουμε ανίσχυροι και αισθανόμαστε αμήχανα μπροστά στον ψυχικό πόνο των αγαπημένων μας. Η αντίδρασή μας ποικίλει, από την αποφυγή έως τη διατύπωση στερεοτυπικών φράσεων, όπως “μην κλαις”, “θα περάσει”, “δεν είναι τίποτα”. Δεν θέλουμε οι δικοί μας άνθρωποι να πονάνε. Έτσι η δική μας επιθυμία γίνεται σημαντικότερη της δικής τους ανείπωτης ανάγκης», καταλήγει η ειδικός.

«Στηρίζω, όμως, σημαίνει αναγνωρίζω την απώλεια και το πένθος που αυτή εγείρει. Κατανοώ πως η διαχείριση χρειάζεται χρόνο. Ενθαρρύνω τον άνθρωπό μου να εκδηλώσει σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορές που αφορούν τον θρήνο του με τον δικό του τρόπο, χωρίς να κρίνω, συγκρίνω, καθοδηγώ. Του δίνω την ευκαιρία να αφηγηθεί την ιστορία της απώλειάς του και ακούω ενεργητικά. Προσαρμόζω την στήριξή μου στις ανάγκες του ανθρώπου που πενθεί».

Σε περίπτωση που ο άνθρωπος που πενθεί «κολλήσει» σε έναν ατελείωτο θρήνο χωρίς να είναι λειτουργικός στην καθημερινότητά του και εγκλωβιστεί στην απώλεια χωρίς να την ενσωματώνει στο νέο σενάριο της ζωής του, τότε είναι αναγκαία η αναζήτηση εξειδικευμένης ψυχολογικής υποστήριξης.

Η Μαρία Αλεξανδρή, PhD, είναι Κλινική Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια, ιδρύτρια του Μη Κερδοσκοπικού Σωματείου Ανέλιξη, Senior Consultant.