ΜΟΡΦΕΣ ΒΙΑΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ

Τι συμβαίνει στις συντροφικές σχέσεις των εφήβων; Πόσο έντονο είναι το φαινόμενο της συντροφικής βίας στη ζωή τους; Η Βάνα Παπακίτσου, ψυχολόγος-εγκληματολόγος, Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου στο Τμήμα Κοινωνιολογίας, μας μεταφέρει την ελληνική πραγματικότητα.

«Η εφηβεία δεν είναι για τους λιπόψυχους. Η λίστα των υποχρεώσεων για τη δεκαετία μεταξύ 10 και 20 ετών περιλαμβάνει τον αποχωρισμό από τους γονείς, το να βρεις τη θέση σου μεταξύ των συνομηλίκων σου, την λήψη αποφάσεων για το μέλλον σου και –α, ναι– το να βρεις τον τρόπο που θα σχετιστείς με τον κόσμο, τον εαυτό σου, ως ένα ον ξαφνικά και μυστικιστικά σεξουαλικό», γράφει η Dana Stevens, Αμερικανίδα κριτικός κινηματογράφου, αναγνωρίζοντας τη δυσκολία του να είναι κανείς έφηβος.

Όντως, αν αναλογιστεί κανείς τις βιολογικές, ψυχικές και συναισθηματικές αλλαγές που βιώνουν οι έφηβοι, τότε κατανοεί τα λόγια του πρωτοπόρου ψυχολόγου και εκπαιδευτικού, Στάνλεϊ Χολ, που περιγράφει την εφηβεία ως μια περίοδο «θύελλας και στρες» (η «θύελλα» αναφέρεται στα χαμηλά επίπεδα αυτοελέγχου και το «στρες» στα αυξημένα επίπεδα ευαισθησίας).

Την ταραχώδη αυτή περίοδο και τη συντροφική βία αφορά το βιβλίο «Μορφές Βίας στις Συντροφικές Σχέσεις των Εφήβων». Το θέμα –δυστυχώς– είναι επίκαιρο και σε μια προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει γύρω μας, μιλήσαμε με τη συγγραφέα Βάνα Παπακίτσου, ψυχολόγο-εγκληματολόγο, Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου στο Τμήμα Κοινωνιολογίας.

– Ας αρχίσουμε από τα βασικά. Σε τι αναφερόμαστε όταν μιλάμε για τη συντροφική βία στις σχέσεις των εφήβων;

Η βία στο πλαίσιο της στενής συντροφικής σχέσης των εφήβων μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Μπορεί να είναι λεκτική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική, επαναλαμβανόμενη ανεπιθύμητη παρακολούθηση (stalking).

Η χρήση της τεχνολογίας, επίσης, έχει επιδράσει στην εμφάνιση βίας στις συντροφικές σχέσεις των εφήβων. Τα κινητά τηλέφωνα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μηνύματα μέσω κινητών τηλεφώνων είναι τρόποι με τους οποίους οι έφηβοι θεσπίζουν βίαιες και καταχρηστικές συμπεριφορές. Έτσι, πλέον συναντάμε μορφές όπως ο εκφοβισμός μέσω του διαδικτύου (cyber-bullying) και η επαναλαμβανόμενη ανεπιθύμητη ηλεκτρονική παρακολούθηση (cyber-stalking).

–Διαφοροποιούνται οι μορφές βίας που επιλέγουν οι έφηβοι από αυτές που επιλέγουν οι ενήλικες;

Υπάρχει μια σχετική διαφοροποίηση. Οι έφηβοι φαίνεται να επιλέγουν περισσότερο την ψυχολογική και τη λεκτική βία, τον εκφοβισμό και τις απειλές ως μέσο ελέγχου. Πιο σπάνια θα καταγραφεί σωματική και σεξουαλική βία. Από την άλλη, η ψυχολογική και λεκτική βία, καθώς και η σωματική, η σεξουαλική και η οικονομική βία, είναι οι μορφές που έχουν καταγραφεί στους ενήλικες.

– Γιατί χρειάζεται να μελετήσουμε χωριστά την περίοδο της εφηβείας;

Η συντροφική βία την περίοδο της εφηβείας είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Από τη μία, οφείλουμε να προλάβουμε και να διαχειριστούμε τις ανησυχητικές διαστάσεις που λαμβάνει και τις συνέπειές της στο σώμα και την ψυχή του εφήβου. Από την άλλη, εμφανίζεται σε μια φάση της ζωής πολύ νεαρή. Το τελευταίο σημαίνει ότι το άτομο είναι πιθανό να μάθει να αλληλεπιδρά με τον τρόπο αυτό στις μετέπειτα σχέσεις του. Η συντροφική βία στην εφηβεία μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει ως συντροφική βία στην ενήλικη ζωή.

Είναι σημαντικό να δράσουμε και να εντοπίσουμε τους παράγοντες πρόκλησης της βίας σε αυτή την ηλικιακή φάση, ώστε να αποτραπούν μελλοντικές κακοποιητικές συμπεριφορές.

– Ποιοι είναι οι παράγοντες που μπορεί να διαμορφώσουν τον ρόλο των εφήβων σε μια βίαιη συντροφική σχέση;

Η προέλευση της συντροφικής βίας στην εφηβεία είναι πολυδιάστατη. Μπορούμε να μιλήσουμε για συνδυασμό παραγόντων που οδηγούν στην έκφρασή της. Τέτοιοι είναι ατομικοί παράγοντες, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η οποία αποτελεί συχνά χαρακτηριστικό των εφήβων που μπορεί να βιώσουν κάποια μορφή συντροφικής βίας. Η έκθεση του παιδιού σε εικόνες βίας που προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον, η προσωπική εμπειρία ή μαρτυρία βίας μέσα στην οικογένεια, μπορεί να αυξάνει τις πιθανότητες άσκησης και αποδοχής της συντροφικής βίας στην ενήλικη ζωή.

Η κακή σχέση ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και η σκληρή στάση των γονέων απέναντι στα παιδιά έχουν συνδεθεί με την εμφάνιση παραβατικής συμπεριφοράς των εφήβων γενικά, αλλά και με την εμφάνιση συντροφικής βίας ειδικά. Επίσης, η χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών μπορεί να επηρεάζει την πρόκληση βίας, καθώς επίσης και ζητήματα ψυχικής υγείας του εφήβου.

– Τι σημάδια μπορεί να αφήσει μια τέτοια σχέση στον έφηβο;

Τόσο για τα θύματα όσο και για τους θύτες έχουν καταγραφεί μια σειρά συνεπειών, οι οποίες συσχετίζονται με τη χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση, την αυτοκτονικότητα, τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, την κατάχρηση αλκοόλ, τη σωματική βία.

Στο πλαίσιο αυτό, ευρήματα ερευνών αναφέρουν ότι οι έφηβοι-θύματα συντροφικής βίας παρουσιάζουν φτωχότερη ψυχοκοινωνική λειτουργία, έχουν κάνει κατάχρηση ουσιών και μπορεί να είναι εξαρτημένοι. Αυτά τα ψυχολογικά συμπτώματα είναι εμφανή τόσο το πρώτο χρονικό διάστημα όσο και κάποιους μήνες μετά το συμβάν, πράγμα που δηλώνει ότι μαζί με το αρχικό τραύμα, ο έφηβος μπορεί να επιδείξει μακροχρόνιες ψυχολογικές συνέπειες. Οι συνέπειες μπορεί να σχετίζονται με την εμφάνιση κατάθλιψης, τη χρήση ουσιών, την κακή ποιότητα ζωής, τις διατροφικές διαταραχές, τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, τη δυσαρέσκεια στις σχέσεις, προβλήματα στο σχολείο και ενδεχόμενη μελλοντική επαναθυματοποίηση.

Η ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΝΕΧΙΣΕΙ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΩΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΗΛΙΚΗ ΖΩΗ.

Τα τελευταία πολύ δυσάρεστα γεγονότα με τις γυναικοκτονίες στη χώρα μας, έφεραν στην επιφάνεια το ζήτημα της συντροφικής βίας και γίναμε όλοι μάρτυρες για πως εξελίσσεται και πού μπορεί να φτάσει η κατάσταση της βίας στα ζευγάρια. Δυστυχώς μέχρι και τον θάνατο! Κατανοούμε, λοιπόν, ότι είναι πολύ σημαντική η λήψη μέτρων, αφού η βία είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα που μας αφορά όλους.

– Αντιλαμβάνονται οι έφηβοι τη σοβαρότητα της κατάστασης;

Υπάρχει μια δυσκολία αντίληψης της βίας. Τις περισσότερες φορές τείνουν να υποτιμούν εκφράσεις που υποδηλώνουν ξεκάθαρα βία στις σχέσεις τους, και δυσκολεύονται να τις αναγνωρίσουν, πόσο μάλλον να τις διαχειριστούν. Για παράδειγμα, μια υποτιμητική φράση ή ύβρεις αποτυπώνονται από τους εφήβους ως ένας τρόπος επικοινωνίας που χαρακτηρίζει τη σχέση και δεν σημαίνει τίποτα παραπάνω. Ο υπερβολικός έλεγχος του/της συντρόφου, οι τσακωμοί λόγω ζήλιας ερμηνεύονται ως ένδειξη αγάπης και έρωτα.

– Το φύλο παίζει κάποιον ρόλο στο αν ο/η έφηβος/η θα είναι θύμα ή θύτης;

Στην αντίληψη των περισσοτέρων επικρατεί η άποψη ότι τα κορίτσια είναι συνήθως θύματα της βίας. Όμως, η έμφυλη βία επηρεάζει και τα δύο φύλα. Τα κορίτσια, ωστόσο, πλήττονται περισσότερο σε κάποιες πατριαρχικές κοινωνίες, αντανακλώντας την υποδεέστερη θέση τους. Ομάδες ατόμων με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό είναι πιθανό να επηρεάζονται δυσανάλογα από την έμφυλη βία και να είναι θύματα στις συντροφικές σχέσεις τους. Είναι, επίσης, σημαντικό να θυμόμαστε ότι τόσο τα αγόρια, όσο και τα κορίτσια μπορεί να είναι εν δυνάμει θύτες ή θύματα, ανάλογα με την περίσταση.

– Υπάρχει διαφορά μεταξύ ομόφυλων και ετερόφυλων ζευγαριών;

Σε αντίθεση με την πληθώρα ερευνών για τη συντροφική βία στα ενήλικα ετερόφυλα ζευγάρια, πολύ λίγα γνωρίζουμε για αυτή τη μορφή βίας στα ομόφυλα ζευγάρια και στα ζευγάρια αμφισεξουαλικών. Αναφορικά με τους εφήβους, τα ερευνητικά δεδομένα είναι ακόμη πιο περιορισμένα.

Κάποια στοιχεία δείχνουν υψηλότερα ποσοστά θυματοποίησης σε σύγκριση με αυτά των ετεροφυλόφιλων εφήβων. Πιο συγκεκριμένα, οι έφηβοι αυτοί αναφέρουν συχνότερα ότι έχουν υπάρξει θύματα σωματικής βίας, ψυχολογικής βίας, ηλεκτρονικού εκφοβισμού και σεξουαλικού εξαναγκασμού από ό,τι οι ετεροφυλόφιλοι έφηβοι. Ομοίως, αναφέρουν υψηλότερα ποσοστά άσκησης σωματικής και ψυχολογικής βίας.

Μια σημαντική διάσταση εδώ είναι ο εκφοβισμός κατά των εφήβων διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού, φαινόμενο που έχει τύχει μεγάλης προσοχής, με μελέτες που βρίσκουν σταθερά υψηλότερα επίπεδα συντροφικής βίας ανάμεσα σε εφήβους αυτού του σεξουαλικού προσανατολισμού.

– Η τοπική κοινωνία επηρεάζει την έκφραση της βίας αυτής;

Οι ερευνητές που δίνουν μεγαλύτερο βάρος στους περιβαλλοντικούς παράγοντες υποστηρίζουν ότι η συμπεριφορά των εφήβων διαμορφώνεται κυρίως από το κοινωνικό τους περιβάλλον, και θεωρούν τη βία επίκτητη συμπεριφορά. Η έκθεση σε αυτήν μέσω της κοινότητας μπορεί να επηρεάσει την εμφάνιση μορφών συντροφικής βίας, αλλά και την αποδοχή της.

Τα κορίτσια που έχουν υπάρξει μάρτυρες βίας στην κοινότητα, είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν θύματα επιθετικής συμπεριφοράς, καθώς αποδέχονται τη βία ως νόμιμη μορφή έκφρασης. Γενικότερα, όμως, αγόρια και κορίτσια που έχουν μάθει να χρησιμοποιούν τη βία για την επίλυση των προβλημάτων ή των συγκρούσεων τους είναι πολύ πιθανό να ασκήσουν βία και στις συντροφικές τους σχέσεις.

– Πόσο εύκολα ζητούν βοήθεια θύτης και θύμα;

Το 60% των θυμάτων και το 79% των θυτών δεν αναζητούν βοήθεια. Κύριοι λόγοι είναι ο φόβος για αντίποινα ή κλιμάκωση της βίας, η άρνηση ή η υποτίμηση του γεγονότος, η αυτοενοχοποίηση, το συναισθηματικό δέσιμο με τον θύτη και τα αισθήματα απελπισίας ή ντροπής που μπορεί να νιώθουν. Η έλλειψη αναφοράς μπορεί να οφείλεται εν μέρει και στις πεποιθήσεις των ρόλων των δύο φύλων.

Σύμφωνα με σχετικά ερευνητικά δεδομένα, τα κορίτσια αναφέρουν ότι η βία από τα αγόρια δεν λαμβάνεται ως σοβαρό περιστατικό από τους ενήλικες, επειδή θεωρείται ως φυσιολογική, ενώ τα αγόρια ανέφεραν ότι η βία από τα κορίτσια δεν θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, διότι είναι λιγότερο πιθανό να οδηγήσει σε τραυματισμό.

Αυτό που είναι περισσότερο σύνηθες για τους εφήβους είναι να ζητήσουν τη συμβουλή και τη βοήθεια των συνομηλίκων τους, όταν έρχονται αντιμέτωποι με αυτές τις καταστάσεις. Ωστόσο, η απειρία τους σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν διαθέτουν τις αντίστοιχες γνώσεις και την ωριμότητα που απαιτείται, δυσκολεύουν τη διαχείριση της κατάστασης.

– Τι σας έκανε εντύπωση στις συνεντεύξεις που πραγματοποιήσατε;

Ο μαγικός κόσμος της εφηβείας, όσο σκοτεινός και δύσκολος και αν φαίνεται κάποιες φορές, άλλο τόσο διαφωτιστικός και φωτεινός μπορεί να είναι. Η επαφή με τα παιδιά και τους εφήβους είναι πάντα μια πολύ δυναμική διαδικασία.

ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΥΠΑΡΞΕΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΒΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΠΙΘΑΝΟ ΝΑ ΥΠΑΡΞΟΥΝ ΘΥΜΑΤΑ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ.

Οι έφηβοι έχουν ανάγκη να μιλήσουν, να μοιραστούν σκέψεις και συναισθήματα και να αφηγηθούν τη δική τους ιστορία. Αυτό εισέπραξα από την επαφή μαζί τους, μια διάθεση για επαφή. Για μένα ήταν μια ευχάριστη έκπληξη, όχι μόνο γιατί ικανοποιούσε τους σκοπούς της έρευνάς μου, αλλά γιατί θεωρώ πως η εμπιστοσύνη τους να εκφραστούν και να μιλήσουν για αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα μάς έδωσε πολύ σημαντικά δεδομένα. Από την άλλη, το ότι δεν αντιλαμβάνονταν τις μορφές βίας που βίωναν ήταν κάτι που με εξέπληξε και με προβλημάτισε.

– Πώς μπορεί ένας γονιός να βοηθήσει;

Σε επίπεδο οικογένειας, ο ρόλος των γονιών είναι καθοριστικός όσον αφορά τις στάσεις που θα διαμορφώσουν τα παιδιά και την αντίδρασή τους απέναντι σε αυτές τις καταστάσεις. Οι γονείς λειτουργούν ως πρότυπο συμπεριφοράς και επηρεάζουν την ανάπτυξή τους με τρόπο θετικό ή αρνητικό.

Η καλλιέργεια των εννοιών του σεβασμού, της ισότητας, της αποδοχής του άλλου και της επικοινωνίας στο ζήτημα της επίλυσης των συγκρούσεων είναι καθοριστική. Καθοριστική είναι και η επικοινωνία γονιών-παιδιών, κάτι το οποίο χτίζεται από την παιδική ηλικία, ώστε να δημιουργηθεί σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ τους και τα παιδιά να μην φοβούνται να μιλήσουν ή να αποκαλύψουν οτιδήποτε τους συμβαίνει. Η αποδοχή, η θετικότητα και η συναισθηματική διαθεσιμότητα από την πλευρά των γονιών είναι πολύ σημαντικά στοιχεία για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε προβλήματος ή ανησυχίας, αλλά και πιο σοβαρών θεμάτων, όπως η συντροφική βία.