ΜΗΠΩΣ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΣΟΥ ΣΤΕΛΝΕΙ ΜΗΝΥΜΑΤΑ;

Βλέπεις συχνά μοτίβα και νοήματα σε ασύνδετες καταστάσεις; Θεωρείς ότι δεν ήταν τυχαίο που άνοιξες το κινητό σου στις 3:33; Ίσως το φαινόμενο της «αποφένιας» σε αφορά.

Όλοι έχουμε ζήσει παρόμοιες περιπτώσεις, πιστεύοντας ότι το σύμπαν προσπαθεί να μας στείλει διακριτικά μηνύματα μέσα από απίθανες συμπτώσεις ή επαναλαμβανόμενα σύμβολα. Το φαινόμενο της αποφένιας αναφέρεται στην τάση του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται ουσιαστικές συνδέσεις ακόμα και ανάμεσα σε άσχετα πράγματα, γιατί μας παρέχει ψυχολογική ασφάλεια. Σε φυσιολογικό βαθμό είναι μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία, ενώ σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να συνδέεται με ψυχωτικές διαταραχές.

Τι είναι το φαινόμενο της αποφένιας;

Η χρήση του όρου αποφένια αποδίδεται στον Γερμανό νευρολόγο Klaus Conrad. Προκύπτει από την ελληνική λέξη αποφαίνω (αναδεικνύω, εμφανίζω) και τη χρησιμοποίησε για να περιγράψει ένα τυπικό σύμπτωμα ψύχωσης, κατά το οποίο οι άνθρωποι τείνουν να βρίσκουν συνδέσεις σε νοήματα εκεί που δεν υπάρχουν. Ο Conrad περιέγραψε την αποφένια σε ψυχωτικούς ασθενείς με ψευδαισθήσεις και αυταπάτες που παρουσίαζαν διαστρεβλώσεις της αντίληψης. Φυσικά η αποφένια δεν είναι ψυχική διαταραχή, αλλά μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία όταν παρουσιάζεται σε μικρό βαθμό.

Η αναζήτηση προτύπων συσχετισμού είναι φυσιολογική, καθώς τείνουμε να θέλουμε να βρίσκουμε την αιτία πίσω από κάθε κατάσταση. Η ασάφεια μπορεί να μας φέρει αβεβαιότητα και άγχος, ενώ η εξήγηση δημιουργεί την εντύπωση της τάξης και της άνεσης. Ο ίδιος ο εγκέφαλος είναι προσανατολισμένος στην αναγνώριση προτύπων, αναζητώντας δομή και οργάνωση μέσα στο χάος και την τυχαιότητα. Το πρόβλημα είναι όταν είσαι σε υπερβολική «εγρήγορση» για πιθανές συνδέσεις και αρχίζεις τελικά να συσχετίζεις καταστάσεις που δεν συνδέονται στην πραγματικότητα.

iStock

Ο εντοπισμός ενός μοτίβου είναι ένας βασικός μηχανισμός επιβίωσης της ανθρώπινης ψυχολογίας. Τα μοτίβα όμως που σχηματίζουμε κατά το φαινόμενο της αποφένιας είναι μοτίβα που συμφωνούν με προϋπάρχουσες πεποιθήσεις μας. Η μεροληψία επιβεβαίωσης λοιπόν εμπλέκεται με το φαινόμενο, καθώς μπορεί να είμαστε πιο επιλεκτικοί με τα δεδομένα που λαμβάνουμε και να θυμόμαστε μόνο τις λεπτομέρειες που επιβεβαιώνουν ό,τι πιστεύουμε ήδη ως αληθινό.

Πότε η αποφένια γίνεται ανησυχητική;

Όσο αυτές οι συσχετίσεις και οι συμπτώσεις αντιμετωπίζονται από τα άτομα ως μια ευχάριστη και τυχαία εμπειρία, τότε δεν υπάρχει ανησυχία. Αν όμως δίνεται πολύ μεγάλη σημασία και αξία σε αυτά τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα ή αν η τάση αυτή γίνεται εμμονική, ενδεχομένως το φαινόμενο της αποφένιας να συνδέεται με ψύχωση ή με θεωρίες συνομωσίας, όπου το άτομο έχει χάσει επαφή με την πραγματικότητα και βλέπει ή ακούει πράγματα που δεν είναι όντως εκεί. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η αποφένια από μόνη της είναι αιτία ψύχωσης, απλά ότι σε υπερβολικό βαθμό μπορεί να αποτελεί ένδειξη αυτής. Με τη σειρά της, η ψύχωση αποτελεί ένα σύμπτωμα αρκετών –και διαφορετικών– ψυχικών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένης της διπολικής διαταραχής, της σοβαρής κατάθλιψης και της σχιζοφρένειας.

Παραδείγματα αποφένιας

Υπάρχουν διάφορα παραδείγματα αποφένιας που δείχνουν την τάση μας να δημιουργούμε συσχετισμούς εκεί που δεν υπάρχουν.

Η πιο τυπική εμφάνιση αποφένιας ονομάζεται «παρειδωλία» και είναι το γνωστό σε όλους φαινόμενο κατά το οποίο αποδίδουμε έννοιες σε τυχαία σχήματα ή ήχους, π.χ. σε ένα σύννεφο που μοιάζει με πρόσωπο ή ζώο. Η παρειδωλία δηλαδή αφορά τις περιπτώσεις που βρίσκεται νόημα σε οπτικές αναπαραστάσεις.

Μια άλλη συχνή μορφή είναι «η πλάνη του τζογαδόρου», κατά την οποία αναζητούνται μοτίβα στατιστικής εκεί που δεν υπάρχουν (π.χ. αφού η μπίλια έπεσε στο μαύρο, θα ποντάρω στο κόκκινο τώρα).

Γι’ αυτό λοιπόν πιθανότατα δεν είναι καλή ιδέα να πάρεις κάποια σημαντική απόφαση ζωής βασισμένη μόνο σε «σημάδια από το σύμπαν». Μπορεί ο ωροσκόπος σου ή το ότι είδες κάποιον τυχαία στον δρόμο να μην έχουν κάποια παραπάνω σημασία.