ΠΩΣ ΜΕΡΙΜΝΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΚΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΑ;

Καθώς τα περιστατικά παιδικής κακοποίησης «ακούγονται» όλο και περισσότερο, ψάχνουμε να βρούμε αν υπάρχει ελπίδα να συνέλθουν ποτέ τα παιδιά από το ψυχικό τραύμα της κακοποίησης. Πώς μεριμνά το κράτος; Φροντίζει για την ψυχολογική τους στήριξη;

Η ιστορία αυτού του κειμένου είναι μεγάλη. Ξεκινάει από τη στιγμή που αποκαλύφθηκε ο κατ' εξακολούθηση βιασμός μιας 12χρονης στον Κολωνό και φτάνει μέχρι σήμερα. Σε συνέχεια του ερωτήματος «ξεπερνιέται ποτέ το ψυχικό τραύμα ενός τέτοιου βιασμού;» που θελήσαμε να διερευνήσουμε, αναζητήσαμε και το τι γίνεται στην πράξη: αν υπάρχει δηλαδή κρατική μέριμνα για την ψυχολογική παρακολούθηση παιδιών-θυμάτων βιασμών, που είτε χρειάζεται να απομακρυνθούν είτε όχι από το οικογενειακό τους περιβάλλον.

Η απάντηση ήταν πολύ δύσκολο να μας δοθεί απλή, μεστή και ξεκάθαρη. Οι παιδοψυχίατροι μιλούσαν για μεμονωμένα περιστατικά. Το Ψυχιατρικό Τμήμα του Νοσοκομείου Παίδων Αγλαΐα Κυριακού, όπου διαμένουν συχνά για ένα διάστημα τα κακοποιημένα παιδιά, μας ξεκαθάρισε ότι δεν μιλάει σε δημοσιογράφους.

Ιδρύματα που ασχολούνται και με την παιδική κακοποίηση αποστασιοποιήθηκαν αμέσως όταν εξηγήσαμε τι ψάχνουμε. Τελικά μιλήσαμε με τον Συνήγορο του Παιδιού, που μας προώθησε την ειδική έκθεσή του για την προστασία ευάλωτων παιδιών και την υποστήριξη οικογενειών και μας εξήγησε εν τάχει γιατί αυτό που ψάχνουμε, δεν θα το βρούμε.

Να ξεκαθαρίσω ότι λυπάμαι προσωπικά που αναγκάζομαι να αναφερθώ ξανά στο περιστατικό του Κολωνού. Είναι άδικο για το ίδιο το παιδί να σκαλίζουμε την ιστορία του. Αλλά ίσως είναι δίκαιο για πιθανά επόμενα παιδιά-θύματα να έρθουν στο φως οι ελλείψεις της κοινωνίας και της πολιτείας.

Τι συμβαίνει με τα κακοποιημένα παιδιά

Προτού φτάσουμε στο τι γίνεται «πολύ μετά», ας αναφερθούμε εν τάχει στο τι γίνεται άμεσα. Ένα παιδί καλείται να καταθέσει στην Αστυνομία, όσες φορές χρειαστεί ανάλογα με τα στοιχεία που έρχονται στο φως, πράγμα που το επανατραυματίζει. Καταθέτει με τη διαδικασία των ερωταπαντήσεων που –όπως έχει αναφέρει η πρώην εισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρώην εισαγγελέας Ανηλίκων, Ξένη Δημητρίου– είναι λάθος: Το παιδί πρέπει να το αφήσεις να σου διηγηθεί ελεύθερα τι του έχει συμβεί.

iStock

Την απόφαση για το πού θα εξεταστεί ένα κακοποιημένο παιδί παίρνει ο Εισαγγελέας. Δεν υπάρχει ενιαίο πρωτόκολλο και κανόνες για τους εισαγγελείς. Για την εξέταση παιδιών-θυμάτων βιασμού υπάρχουν τα ειδικά διαμορφωμένα Σπίτια του Παιδιού, στην Αθήνα και την περιφέρεια. Η λειτουργία τους έχει αργήσει πανηγυρικά –στην Ελλάδα ζούμε άλλωστε–, πλην όμως το Σπίτι του Παιδιού στο Φάληρο λειτουργεί όπως μάθαμε και έτσι παραμένει απορίας άξιον γιατί δεν χρησιμοποιείται.

Όταν αναλαμβάνει το παιδί ένα ίδρυμα

Αν κριθεί απαραίτητο, το παιδί απομακρύνεται από το οικογενειακό του περιβάλλον και παραμένει σε κάποιο νοσοκομείο, συχνότερα στο Ψυχιατρικό Τμήμα του Νοσοκομείου Παίδων, μέχρι να παρθεί η απόφαση από τον εισαγγελέα ανηλίκων για το ποιος θα αναλάβει τη φροντίδα του. Θα είναι κάποιος συγγενής ή κάποιο ίδρυμα;

Σύμφωνα με την έκθεση του Συνήγορου, στην πράξη, η ανεύρεση θέσης για την εισαγωγή των παιδιών σε δομές κλειστής φροντίδας συχνά επαφίεται στις κοινωνικές υπηρεσίες των νοσοκομείων, όπου αυτά φιλοξενούνται προσωρινά έπειτα από την απομάκρυνση από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Πράγμα που σημαίνει πως η τοποθέτηση μπορεί και να γίνει πρόχειρα ή έστω με τρόπο διεκπεραιωτικό.

Η διαδικασία πρέπει να ολοκληρωθεί σχετικά γρήγορα (ανάλογα βέβαια με τα δεδομένα της κάθε υπόθεσης), ώστε το παιδί να μην μένει σε ένα ακατάλληλο για την ανάπτυξή του περιβάλλον, όπως είναι αυτό του νοσοκομείου. Στόχος είναι να ενταχθεί σε ένα σταθερό περιβάλλον που θα του προσφέρει ασφάλεια, συστηματική και συνεχή φροντίδα και μια κανονικότητα (δηλαδή φοίτηση σε σχολείο, παρέα με συνομήλικους, σταθερούς φροντιστές κ.λπ.), όπως μας είπε ο παιδοψυχίατρος Γιώργος Ξυλούρης, εξειδικευμένος σε θέματα παιδικής κακοποίησης.

Αναλαμβάνει συνήθως κάποιο ίδρυμα, μπορεί να είναι το Χαμόγελο του Παιδιού, ο ξενώνας παιδικής φιλοξενίας ΕΛΙΖΑ, τα Παιδικά Χωριά SOS, η Κιβωτός του Κόσμου... Συνολικά υπάρχουν 11 δομές. Εκεί, ανάλογα με την εισαγγελική απόφαση και την εκτίμηση των ειδικών της κάθε δομής προσφέρεται η ψυχολογική στήριξη που κρίνεται αναγκαία με τον τρόπο και τους ειδικούς που διαθέτει η κάθε δομή.

Στην έκθεση του Συνήγορου διαβάζουμε: «Η απουσία ενιαίου νομικού πλαισίου που να συνάδει με τα δικαιώματα του παιδιού και ενός επαρκούς μηχανισμού εποπτείας και εξωτερικού ελέγχου επιτρέπει τη λειτουργία πολλών από αυτά [σ.σ. εννοεί ιδρύματα φιλοξενίας] στη βάση ενός αυτόνομου, εν δυνάμει επιζήμιου, μοντέλου». Με απλά λόγια, κανείς δεν εποπτεύει συστηματικά τη λειτουργία των ιδρυμάτων αυτών, πόσο μάλλον το τι είδους ψυχολογική υποστήριξη παρέχεται.

Όταν το παιδί παραμένει στην οικογένεια

Τι γίνεται όμως αν αναλάβει ένας συγγενής την επιμέλεια του κακοποιημένου παιδιού; Ή κι αν ακόμη το οικογενειακό περιβάλλον δεν είναι ακατάλληλο (σε περιπτώσεις όπου η κακοποίηση προέρχεται απ' έξω και ούτε καν εξαιτίας παραμέλησης) και το παιδί παραμείνει με τους δικούς του; Υπάρχει ανάγκη ψυχολογικής στήριξης; Σαφώς και υπάρχει, απαντά κατηγορηματικά ο Συνήγορος του Παιδιού. Βάσει της σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού. Υπάρχει σχετικό νομικό πλαίσιο; Ποιος παρακολουθεί συστηματικά αυτά τα παιδιά;

Οι κοινωνικές υπηρεσίες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σχεδόν στο σύνολό τους, είναι σοβαρά υποστελεχωμένες και επιπλέον δεν διαθέτουν ένα σαφές και επαρκές θεσμικό πλαίσιο αρμοδιοτήτων σε σχέση με την παιδική προστασία και την υποστήριξη οικογενειών με σύνθετα ψυχοκοινωνικά προβλήματα.

ΣΤΙΣ ΔΟΜΕΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΠΑΡΕΧΕΤΑΙ Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΠΟΥ ΚΡΙΝΕΤΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΜΕ ΤΑ ΜΕΣΑ ΠΟΥ ΔΙΑΘΕΤΕΙ Η ΚΑΘΕ ΔΟΜΗ.

Επίσης, στο σκέλος των αναγκών ψυχολογικής υποστήριξης των οικογενειών σε κίνδυνο παρατηρείται πολύ μικρός αριθμός ψυχολόγων στις κατά τόπους κοινωνικές υπηρεσίες των Δήμων (και σε άλλες δομές προστασίας). Όμως και από αυτόν τον ήδη περιορισμένο αριθμό ψυχολόγων, αρκετοί εξ αυτών απασχολούνται προσωρινά με επισφαλή σχέση εργασίας (π.χ. μέσω προγραμμάτων ΕΣΠΑ).

Τα παραπάνω παρατηρεί η σχετική έκθεση του Συνήγορου που βασίστηκε σε συγκεκριμένη έρευνα, η οποία αποκάλυψε ότι στο σύνολο των περιπτώσεων υπάρχει έλλειψη ενός συγκροτημένου σχεδιασμού και συνακόλουθη αποσπασματικότητα των πρωτοβουλιών.

Η ψυχολογική στήριξη στη θεωρία και στην πράξη

Προβλέπεται από τον νόμο θεραπεία του θύματος; Ρωτήσαμε την Ηλέκτρα Κουτσούκου, Νομικό, Δρ Δικαιωμάτων του Παιδιού, Επιστημονικό συνεργάτη Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και Επιστημονικό Συνεργάτη ΕΛΙΖΑ. Σύμφωνα με το άρθρο 352Α του Ποινικού Κώδικα (νόμος 4619/2019), σε ειδική εξέταση της ψυχικής και σωματικής κατάστασής του υποβάλλεται και το ανήλικο θύμα, προκειμένου να κριθεί αν έχει ανάγκη θεραπείας. Η θεραπεία του ανήλικου θύματος διατάσσεται κατά την προδικασία από τον αρμόδιο εισαγγελέα ή, αν διενεργείται τακτική ανάκριση, από τον αρμόδιο ανακριτή και κατά την κύρια διαδικασία από το δικαστήριο. Στην πράξη βέβαια «δεν υπάρχουν πάντα οι δομές για να γίνουν όλο αυτά», μας είπε.

iStock

Μιλώντας με δικηγόρους καταλήξαμε πως από νομικής άποψης, αυτό που κυρίως ενδιαφέρει είναι η τιμωρία του εγκλήματος και όχι η αποκατάσταση και η θεραπεία. Ενώ λοιπόν ο εισαγγελέας μπορεί να ζητήσει την ψυχολογική παρακολούθηση και υποστήριξη των θυμάτων και της οικογένειας, αυτό τις περισσότερες φορές δεν πραγματοποιείται. Τουλάχιστον όχι συστηματικά και σε βάθος χρόνου. Ούτε ελέγχεται από αρμόδιους κρατικούς υπαλλήλους.

Οι οικογένειες που έχουν τη δυνατότητα και την επιθυμία, αναζητούν ιδιωτικά επαγγελματική βοήθεια ψυχολογικής υποστήριξης σε βάθος χρόνου. Εκείνες που έχουν την επιθυμία, αλλά όχι τη δυνατότητα, μπορούν να απευθύνονται στα κρατικά ψυχιατρικά κέντρα και να περιμένουν... τη σειρά τους για να εξυπηρετηθούν.

Φανταστείτε ότι στην Αθήνα μόνο, η αρμόδια υπηρεσία εκτιμά ότι τα περιστατικά που χρήζουν παρακολούθησης σε βάθος χρόνου και θα μπορούσαν να εξυπηρετηθούν είτε αποκλειστικά από την Ομάδα Προστασίας Ανηλίκων του Δήμου, είτε συνδυαστικά με κάποια άλλη δομή, κυμαίνονται ανάμεσα σε 70-100 ετησίως. Τα περιστατικά για τα οποία δύναται η Κοινωνική Υπηρεσία να συνεχίσει την παρακολούθηση στην πραγματικότητα δεν ξεπερνούν τα 20 ετησίως.

Και αυτά τα στοιχεία αφορούν κυρίως την ανίχνευση των περιστατικών, την παρακολούθηση των δυνητικά ευπαθών οικογενειών, όχι των αποδεδειγμένων θυμάτων. Τώρα καταλαβαίνετε γιατί δεν υπήρξε σαφής απάντηση στο ερώτημά μας. Διότι επί της ουσίας, δεν υπάρχει διαδικασία ψυχολογικής στήριξης των ανήλικων θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης. «Εξάλλου, η ήδη υφιστάμενη νομοθεσία αναφορικά με την ψυχική υγεία δεν έχει εφαρμοστεί στο σύνολό της», καταλήγει η έκθεση.

Από την απουσία πρόληψης στην απουσία παρακολούθησης

Την πιο κατατοπιστική απάντηση πήραμε από την πρώην Διοικητική Διευθύντρια της Εταιρείας κατά της Κακοποίησης του Παιδιού ΕΛΙΖΑ, Αφροδίτη Στάθη: «Η όποια εις βάθος χρόνου ψυχολογική υποστήριξη θα έπρεπε να είναι θέμα της πολιτείας και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Με πολύ απλά λόγια, θα έπρεπε ο κάθε πολίτης να βρίσκει στις κοινωνικές υπηρεσίες του Δήμου του την επαγγελματική βοήθεια που χρειάζεται.

»Πόσο μάλλον τα παιδιά που αποδεδειγμένα υπήρξαν θύματα κακοποίησης. Κοιτάξτε όμως, τώρα, πώς στην κακοποίηση των παιδιών έχει μερίδιο ευθύνης η πολιτεία. Αν το σύστημα των κοινωνικών υπηρεσιών λειτουργούσε σωστά, σε επίπεδο πρόληψης και μόνο, μια οικογένεια σαν αυτή της 12χρονης από τον Κολωνό θα είχε εντοπιστεί και θα είχε υποστήριξη, τόσο οικονομική όσο και κοινωνικο-ψυχολογική, με αποτέλεσμα να μην είχε καν συμβεί αυτό που συνέβη».

ΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΣΕ ΒΑΘΟΣ ΧΡΟΝΟΥ ΔΕΝ ΞΕΠΕΡΝΟΥΝ ΤΑ 20 ΕΤΗΣΙΩΣ.

Έτσι, θα λειτουργούσε ένα κράτος που θα ήξερε πώς να μετρά τα παιδιά-θύματα (διότι ούτε επικαιροποιημένες έρευνες ως προς τα νούμερα της παιδικής κακοποίησης δεν υπάρχουν) και πώς να τα στηρίζει, ώστε να έχουν ελπίδα να ανακάμψουν μετά από ένα τέτοιο τραύμα. «Στην πραγματικότητα, τα παιδιά αφήνονται στην τύχη τους», μου λέει μια φίλη δικηγόρος.

«Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παιδιά και οικογένειες δεν επαρκούν ως προς τη στελέχωση και τις δυνατότητές τους. Υπάρχουν σοβαρές αγκυλώσεις, καθυστερήσεις στην αξιολόγηση των παιδιών, απουσία παρεμβάσεων πρόληψης, αδυναμία τακτικής υποστήριξης οικογενειών και παρέμβασης στην κρίση, και πολύ περιορισμένες δυνατότητες έως και αδυναμία συνεχιζόμενης θεραπευτικής παρακολούθησης των ενδιαφερόμενων παιδιών και οικογενειών».

Και με αυτή τη θλιβερή διαπίστωση copy-paste από την έκθεση του Συνήγορου, το κείμενο αυτό ολοκληρώνει το ταξίδι του. Στην πραγματικότητα, το ταξίδι άργησε μόνο και μόνο για να επιβεβαιωθεί εκείνο που υποθέταμε εκ των προτέρων.