Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΒΑΡΕΜΑΡΑΣ

Γιατί η βαρεμάρα να αντιμετωπίζεται ως κάτι ανεπιθύμητο ή ακόμα και κατακριτέο και όχι ως «το τελευταίο προνόμιο του ελεύθερου μυαλού»;

Πρώην σύντροφός μου (και νυν φίλος μου, αλλά δεν είναι ώρα να εξηγήσω πώς μπορεί όντως να γίνει αυτό) είναι της λογικής πως κάθε ώρα/λεπτό/δευτερόλεπτο που δεν εκμεταλλεύεται με κάποιον τρόπο συνιστά χαμένο χρόνο από τη ζωή του. Εγώ, πάλι, έχω πάρει master στην τέχνη της βαρεμάρας. Μπορώ, δηλαδή, να απολαμβάνω το να μην κάνω τίποτα, με μοναδική παρέα τις σκέψεις μου. Όπως χαλαρώνει το σώμα μου, από ένα σημείο κι έπειτα χαλαρώνει και το μυαλό μου.

Εν πάση περιπτώσει, ούσα πλήρως απενοχοποιημένη (από όσα αρνητικά με έκαναν να νιώθω τα εκατομμύρια «Μα καλά, τόσες ώρες κάθεσαι και δεν κάνεις τίποτα;» που έχω ακούσει) και πλήρως συμφιλιωμένη με την ιδέα ότι αν δεν ακούω το σώμα μου (και τις ανάγκες μου) με περιμένει «τιμωρία» (βλ. ασθένεια), μπορώ να περάσω ολόκληρο το σαββατοκύριακο σε έναν καναπέ. Και ολόκληρο τριήμερο χωρίς να σηκωθώ από το κρεβάτι, ή την ξαπλώστρα της παραλίας – εκτός κι αν συντρέχουν ευνόητοι λόγοι.

Κάπως έτσι έφτασα στην προσωπική ιστορία που ήθελα να σου διηγηθώ από την αρχή με τον φίλο μου, στον οποίο προφανώς και έχω εξηγήσει ενδελεχώς τα της ανάγκης μου να βαριέμαι, χωρίς όμως να έχει περάσει στο 100% το μήνυμα.

Είμαστε, που λες, διακοπές και ενώ έχω προετοιμαστεί ψυχολογικά να περάσω το επόμενο τετράωρο δημιουργώντας το αποτύπωμα μου στην ξαπλώστρα (υπό σκιά, φυσικά). Αλλά ακούω κάθε δέκα λεπτά από την ξαπλώστρα δίπλα μου: «Και τι θα κάνουμε τώρα;» Πόσο να βουτήξεις, πόσο να φας και πόσο να πιεις; Πάρε ένα βιβλίο, άνθρωπε μου, και άσε με στην ησυχία μου. Αλλά όχι! Εκεί, να ακούω συνέχεια το «Και τι θα κάνουμε τώρα;» να μου διαταράσσει το «τσι». Εκεί που ένιωσα πως θα επιτεθώ, έκανα ό,τι κοροϊδεύω στις μανάδες: Του είπα «παίξε με το κινητό σου για ένα μισάωρο και θα φύγουμε».

Αυτό έγινε το 2017. Το 2022, ακόμα συζητάμε για την ικανότητα μου να μην σηκώνομαι από τον καναπέ για ώρες ατελείωτες – ξαναλέω, όταν δεν δουλεύω. Πλέον, με αποθεώνει, γιατί ξέρεις πώς είναι αυτά: όσο περνούν τα χρόνια, αλλάζει ο άνθρωπος και εκτιμά λίγο περισσότερο πράγματα που έως τότε του ήταν αδιάφορα. Όπως το «άδειασμα». Το «Δεν είσαι καλά» που άκουγα για χρόνια, έχει αντικατασταθεί από το «Έχεις τον σεβασμό μου» και κάποιες προσπάθειες να μάθει την τέχνη μου.

Βλέπεις, έχω και την επιστήμη με το μέρος μου.

iStock

Η βαρεμάρα κι ο Τolstoy

Το New Yorker έγραψε πως ο Leo Tolstoy είχε ορίσει την πλήξη ως «μια επιθυμία για επιθυμίες».

Στην αγγλική λογοτεχνία, το «a bore», κοινώς «βαρεμάρα» εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο «Bleak House» (Ο Ζοφερός Οίκος) του Charles Dickens, το 1852. Υπέφερε από αυτήν η Λαίδη Ντέντλοκ.

Η πλήξη είναι ένα θέμα που ερευνάται επισταμένα την τελευταία 20ετία, διάστημα στο οποίο έχουν προκύψει διάφορα πεδία μελέτης και έχουν γίνει συνέδρια, σεμινάρια, εργαστήρια και μια σειρά από εργασίες. Πρόκειται για κάτι που αφορά σύνολο κοινωνικών καθοριστικών παραγόντων και, πιο συγκεκριμένα, μια δηκτική συσχέτιση με τον μοντερνισμό.

Ο νευροεπιστήμονας James Danckert και ο ψυχολόγος John D. Eastwood την περιγράφουν στο βιβλίο «Out of My Skull - The Psychology of Boredom» ως μια γνωστική κατάσταση που διακρίνεται από «την αίσθηση ότι κάτι λείπει, αν και δεν μπορούμε να πούμε ακριβώς τι».

Αργία μήτηρ πάσης κακίας

Ο ελεύθερος χρόνος δεν υπήρχε από καταβολής κόσμου. Από τη στιγμή που προέκυψε, είχε μια βασική προϋπόθεση: να έχουν τακτοποιηθεί οι απαιτήσεις για τη διαβίωση και να έχουν μείνει χρήματα για να διατεθούν στο «γέμισμα» αυτού του κενού. Έτσι προέκυψε και μια απαίτηση: να είναι διασκεδαστική και ενδιαφέρουσα η δραστηριότητα που θα επέλεγαν όσοι είχαν ελεύθερο χρόνο. Όταν δεν ίσχυαν αυτά, ερχόταν η απογοήτευση. Το ίδιο ίσχυσε και όταν έγινε υποχρεωτικός ο ελεύθερος χρόνος – τότε που έγιναν υποχρεωτικά και τα χόμπι και οι διακοπές.

Στη βιομηχανική πόλη, η εργασία (που ήταν συχνά μονότονη και κατανεμημένη) και ο ελεύθερος χρόνος διαχωρίζονταν με τρόπο που δεν υπήρχε στις παραδοσιακές κοινότητες. Όπως επισημαίνει στο βιβλίο «Boredom Studies Reader» ο πολιτικός επιστήμονας Erik Ringmar, «η πλήξη εμφανίζεται συχνά, όταν είμαστε υποχρεωμένοι να δείξουμε προσοχή. Στη σύγχρονη αστική κοινωνία ήταν απλώς τόσα πολλά που περίμεναν να έχουν την προσοχή των ανθρώπων. Όπως οι σφυρίχτρες στα εργοστάσια, τα κουδούνια στο σχολείο, οι σηματοδότες κυκλοφορίας, οι κανονισμοί του γραφείο, οι γραφειοκρατικές διαδικασίες, διαλέξεις με κιμωλία κλπ».

Μέσα σε όλα αυτά, η πλήξη θεωρήθηκε ως μάστιγα «της σύγχρονης ζωής», είδος  «παράλογης σύγχυσης του νου», ως αμαρτία και αιτία για πολλά κακά (εξ ου και το «αργία μήτηρ πάσης κακίας»). Πάντα ήταν κοινωνικά κατακριτέα συνθήκη: ο αδρανής ήταν άχρηστος.

Η διάκριση μεταξύ απλής και υπαρξιακής πλήξης

Τα τελευταία χρόνια, η πλήξη έχει μελετηθεί και τεκμηριωθεί σε υποδιεγερμένα ζώα, κάτι που φαίνεται πως αντιτίθεται στο ότι είναι μια εντελώς κοινωνική κατασκευή.

Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2014 έδειξε πόσο δύσκολο είναι οι άνθρωποι να κάθονται μόνοι σε ένα δωμάτιο και να σκέφτονται για διάστημα έως 15'. Τα 2/3 των αντρών και το 1/4 των γυναικών επέλεξαν να προκαλέσουν (με μηχάνημα) σοκ στον εαυτό τους από το να μην κάνουν τίποτα, γνωρίζοντας πόσο θα πονέσουν. Οι περισσότεροι είπαν ότι θα πλήρωναν για να μην ζήσουν πάλι τη συγκεκριμένη αίσθηση.

Εκ των συγγραφέων της έρευνας, η Erin Westgate ανέπτυξε ένα βαθύτερο ενδιαφέρον για το πώς μπορούν να ενθαρρύνονται οι άνθρωποι να απολαμβάνουν τη σκέψη, κάτι που τους είχε φανεί οδυνηρό. Τα πειράματα που έκανε έδειξαν πως είναι δυνατόν. Κυρίως όταν έβαλε τους συμμετέχοντες να προγραμματίσουν τι θα σκεφτούν, όταν θα έχουν το χρόνο και τη μοναξιά να το κάνουν.

Τα τελευταία χρόνια προτείνεται να γίνεται διάκριση μεταξύ της απλής πλήξης (αυτή που βιώνουν περιστασιακά όλα τα ζώα) και της υπαρξιακής πλήξης (βλ. αίσθηση κενού και αποξένωσης που εκτείνεται πέρα από τη στιγμιαία διανοητική κόπωση).

ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΩΦΕΛΙΜΟ ΝΑ ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ ΓΙΑΤΙ ΚΑΤΙ ΣΑΣ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΠΛΗΞΗ. ΘΑ ΑΠΟΚΤΗΣΕΤΕ ΜΙΑ ΕΝΤΕΛΩΣ ΝΕΑ ΟΠΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ.

Το 2021 δημοσιεύτηκε μελέτη που αναφέρει ότι η επιρρέπεια στην πλήξη είναι ένας προγνωστικός παράγοντας κακής ψυχικής υγείας (βλ. κατάθλιψη και άγχος). Οι άνθρωποι που βαριούνται εύκολα αναφέρουν ότι βρίσκουν τη ζωή λιγότερο ουσιαστική. Είναι πιο πιθανό να εγκαταλείψουν το σχολείο, να σταματήσουν να εργάζονται ή να έχουν λιγότερο ικανοποιητικές ρομαντικές σχέσεις.

Είναι χρήσιμο να προσθέσουμε και ότι όταν μας συμβαίνει κάτι νέο που μας κάνει να αισθανθούμε χαρά και ενθουσιασμό, ένας χημικός αγγελιοφόρος (ή νευροδιαβιβαστής) που ονομάζεται ντοπαμίνη ενεργοποιεί τη σχετική απόκριση στον εγκέφαλό μας. Οι επιρρεπείς στη βαρεμάρα φαίνεται πως έχουν φυσικά χαμηλότερα επίπεδα ντοπαμίνης. Κάτι που σημαίνει ότι χρειάζονται μια αυξημένη αίσθηση καινοτομίας, για να διεγερθεί ο εγκέφαλός τους.

Έχει διαπιστωθεί και ότι όσοι έχουν βλάβη στο μετωπιαίο φλοιό βιώνουν μεγαλύτερες παρορμήσεις ανάληψης κινδύνου μαζί με την τάση για πλήξη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο μετωπιαίος φλοιός ελέγχει επίσης την αντίληψή μας για τον χρόνο, κάτι που θα μπορούσε να συνδεθεί με την αίσθηση ότι ο χρόνος περνά πιο αργά, όταν βαριόμαστε.

«Η πλήξη είναι το τελευταίο προνόμιο του ελεύθερου μυαλού»

Η νευρολόγος, ψυχίατρος και ειδική συμπεριφορικής νευρολογίας Gayatri Devi έχει γράψει πως «αν την κατανοήσουμε σωστά, η πλήξη μας βοηθά να καταλάβουμε περισσότερα για τον χρόνο και τον εαυτό μας. Σε αντίθεση με τη διασκέδαση ή τη δουλειά, η πλήξη δεν αφορά τίποτα. Είναι η συνάντηση μας με ένα κενό, έναν “καθαρό” χρόνο χωρίς περιεχόμενο ή μορφή (π.χ. smartphone κλπ). Επειδή δεν είναι κάτι που μας συμβαίνει συχνά, είναι χρήσιμο να μάθουμε να το απολαμβάνουμε».

«Ο αργός χρόνος μπορεί να είναι βασανιστικός για όσους δεν αισθάνονται ηρεμία στο μυαλό τους», προσθέτει. «Κάτι που είναι σημαντικό να καταφέρουμε – όσο σημαντικό είναι να μάθουμε να βαριόμαστε. Βρείτε τα με την πλήξη, παρατηρήστε πώς ανταποκρίνεται το μυαλό σας σε αυτήν και τι νιώθετε όταν βαριέστε. Αυτή η μορφή μεταστοχασμού μπορεί να σας βοηθήσει να ξεπεράσετε τη βαρεμάρα και να μάθετε περισσότερα για τον εαυτό σας.

»Μην αντικαθιστάτε την πλήξη με δουλειά, διασκέδαση ή συνήθειες. Μην βγάζετε μια οθόνη σε κάθε στιγμή αδράνειας.

»Η πλήξη είναι το τελευταίο προνόμιο ενός ελεύθερου μυαλού. [...] Ακούστε την πλήξη σας και θα γίνεται πιο πιστοί στον εαυτό σας. Μπορεί να είναι ωφέλιμο να σκεφτείτε γιατί κάτι σας προκαλεί πλήξη. Θα αποκτήσετε μια εντελώς νέα οπτική γωνία για τα πράγματα. Δεν θα καταλάβετε πόσο γρήγορα περνάει ο χρόνος μόλις αρχίσετε να σκέφτεστε τα πράγματα που σας κάνουν να βαριέστε».

Το Shondaland έκανε μια λίστα με τα οφέλη της πλήξης:

• Αυξάνει τη βαθιά σκέψη και την παραγωγή νέων ιδεών. Είναι το αντίθετο από το να περνάμε όλη τη μέρα, απαντώντας σε email, τσεκάροντας τα social media κλπ.
• Μας προφυλάσσει από το overload πληροφοριών. Αποστασιοποιούμαστε από την έκθεση ή την παροχή υπερβολικού όγκου πληροφοριών ή δεδομένων, που μπορεί να δυσκολέψει την επεξεργασία της γνώσης, καθιστώντας μας λιγότερο παραγωγικούς, πιο κουρασμένους και ανίκανους να συγκεντρωθούμε και να λάβουμε αποφάσεις. Το multitasking συμβάλει στην υπερφόρτωση. Όταν το μυαλό μας δεν έχει να ασχοληθεί με κάτι, νιώθει σαν να απελπίζεται και προσπαθεί να καλύψει αυτήν την έλλειψη. Για να το διαχειριστούμε, οφείλουμε να ελαχιστοποιήσουμε τις πολλαπλές, παράλληλες εργασίες και να αυξήσουμε τα διαστήματα πλήξης, προκειμένου να επεξεργαστούμε το όποιο ερέθισμα καλύτερα.
• Μας μαθαίνει περισσότερα για τον εαυτό μας και όσα μας αρέσει να κάνουμε. Όταν «αγκαλιάζουμε» την πλήξη μας, έχουμε το χρόνο και τη διάθεση να εξερευνήσουμε πράγματα που θα θέλαμε να κάνουμε, να ανανεωθούμε και να μάθουμε καλύτερα ποιοι είμαστε και τι επιθυμούμε.

Αν δεν ισχύει για εσένα κάτι από όλα αυτά, δεν βρίσκεις νόημα ή πρόκληση σε κάτι και νιώθεις πως πιέζεσαι για να ασχοληθείς με το οτιδήποτε (αφού τίποτα δεν έχει νόημα), τότε ξέρεις πώς γεμίζεις σε μηδενικό χρόνο με αρνητικά συναισθήματα. Και όσα ακολουθούν αυτών. Είναι λοιπόν, μια καλή ιδέα να απευθυνθείς σε επαγγελματία.