ΓΙΑΤΙ Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΜΑΣ ΑΦΟΡΑ ΟΛΟΥΣ;

Πώς συμπεριφέρεται ένας άνθρωπος που σκέφτεται την αυτοκτονία; Πώς μπορούμε να τον προσεγγίσουμε; Πόσο μας έχει επηρεάσει η κρίση και η πανδημία; Ο Κυριάκος Κατσαδώρος, πρόεδρος της ΜΚΟ «Κλίμακα», μιλά για όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα σήμερα.

Δεν είναι ένα ή δύο περιστατικά, αλλά δεκάδες. Το τελευταίο διάστημα, ακούμε όλο και πιο συχνά ειδήσεις για αυτοκτονίες, με ρεπορτάζ και αναλύσεις. Τα social media κατακλύζονται από ερωτηματικά και υποθετικά σενάρια για τις αιτίες, τις αφορμές, τα σημάδια. Ως ποιον βαθμό μπορούμε εμείς, οι «απέξω», να κατανοήσουμε τι πραγματικά βιώνει ένας άνθρωπος που οδηγείται στην αυτοχειρία;

«Η αυτοκτονία είναι μια από τις πιο προσωπικές, αλλά και πιο περίπλοκες πράξεις που μπορεί να φτάσει ένας συνάνθρωπός μας. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι το τελικό σημείο μιας σύνθετης ιστορίας παραγόντων κινδύνου», λέει ο Κυριάκος Κατσαδώρος, ψυχίατρος, επιστημονικός διευθυντής Κέντρου Πρόληψης Αυτοκτονιών, Πρόεδρος της ΜΚΟ «Κλίμακα».

Αυτοκτονία: Η κατάσταση σήμερα

– Πού βρισκόμαστε σήμερα όσον αφορά τα νούμερα των αυτοκτονιών;

Πριν λίγο καιρό, η ΕΛΣΤΑΤ έδωσε στη δημοσιότητα στοιχεία για τον αριθμό των αυτοκτονιών για το έτος 2019. Σύμφωνα με αυτά, καταγράφεται μείωση που φτάνει το 6,5 % με τον αριθμός των αυτοκτονιών να ανέρχεται στους 530 θανάτους σε σχέση με το 2018 που είχαν καταγραφεί 567. Το 2018 είχε παρατηρηθεί αύξηση 8,4% του αριθμού των αυτοκτονιών σε σχέση με το 2017, ο μεγαλύτερος που έχει καταγραφεί ποτέ! Από το 2012 και μετά παρατηρείται μία σταθεροποίηση των αυτοκτονιών σε περισσότερους από 500 θανάτους ανά έτος. Aκόμα και στον 21ο αιώνα, η αυτοκτονικότητα συνεχίζει να είναι ένα σημαντικό πρόβλημα δημόσιας υγείας.

Παρά την αυξητική τάση, η Ελλάδα μαζί με την Κύπρο έχουν τον χαμηλότερο αριθμό αυτοκτονιών παγκοσμίως. Παράγοντες όπως το μεσογειακό κλίμα, η διατροφή και η δομή της οικογένειας φαίνεται να εξηγούν εν πολλοίς τη θέση που έχουμε στην κατάταξη.

– Αποτυπώνει αυτό το νούμερο την πραγματικότητα;

Η απάντηση είναι αρνητική. Στα περισσότερα μέρη του κόσμου, ο αριθμός των αυτοκτονιών υποκαταγράφεται, σε ποσοστό που ξεπερνά το 15%. Οι λόγοι που συμβαίνει αυτό έχουν να κάνουν με το στίγμα, την ντροπή, τον φόβο και την προκατάληψη. Λέγεται ότι όσο μεγαλύτερο είναι το στίγμα και οι προκαταλήψεις που υπάρχουν σε μια χώρα ή στις τοπικές κοινωνίες, τόσο περισσότερο θάνατοι από αυτοκτονίες βαφτίζονται δυστυχήματα, πτώσεις, πνιγμοί ή αγνώστου αιτιολογίας.

Επιπλέον, σε κάθε αυτοκτονία αντιστοιχούν περίπου 25 απόπειρες, εκ των οποίων οι μισές θα χρειαστούν νοσηλεία. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, οι άνθρωποι δεν θα επισκεφθούν μονάδες υγείας και δεν θα λάβουν τη βοήθεια που χρειάζονται.

Αυτοκτονίες σε περιόδους κρίσης και πανδημίας

– Τι ρόλο έπαιξε η οικονομική κρίση στην πορεία της κατάστασης;

Σε περιόδους κοινωνικής αναταραχής και έντασης, όπως πολέμους, οικονομική κρίση, καταστροφές, πανδημίες, έχει παρατηρηθεί μείωση του αριθμού των αυτοκτονιών. Απέναντι σε μια εξωτερική απειλή, οι κοινωνίες φαίνεται να συσπειρώνονται και να ενδυναμώνονται.

Τα αποτελέσματα στον αριθμό των αυτοκτονιών τις περισσότερες φορές τα βλέπουμε μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, που προσδιορίζεται από τον βαθμό, την ένταση, τη μορφή και την διεισδυτικότητα που έχει η ίδια η κρίση, τον βαθμό αλλοίωσης της κοινωνικής συνοχής, του κράτους, της οικογένειας. Οι σοβαρές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης εμφανίστηκαν μετά από ένα χρονικό διάστημα, όταν η κοινωνία με μειωμένες αντιστάσεις έκανε προσπάθειες να επανέλθει στην κανονικότητα. Τότε, κάποιοι συνάνθρωποί μας δεν τα κατάφεραν και ήταν αυτοί που ανέβασαν τους δείκτες των αυτοκτονιών μετά την κρίση.

– Η πανδημία έχει οδηγήσει σε αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών;

Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα, στο μεγαλύτερο ποσοστό της, δεν αναφέρεται σε περιστατικά αυτοκτονιών που συνδέονται άμεσα με την πανδημία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να προετοιμαστούμε για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της, ιδιαίτερα σε θέματα ψυχικής υγείας και αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Ζητήματα που παραμένουν αχαρτογράφητα.

Τα δεδομένα του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας [Απρίλιος 2021] δεν δείχνουν αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών λόγω της πανδημίας, εκτός από μικρές διαφοροποιήσεις.

Ειδικότερα, παρατηρείται μια ύφεση κατά το 2020 (έναρξη πανδημίας, 1ο lockdown, έναρξη 2ου lockdown) της τάξης του 16,8% σε σχέση με το 2019 (διάστημα πριν από την πανδημία. Για το διάστημα Ιανουάριος–Μάιος 2021 υπάρχει μια αύξηση περίπου 28% σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2020.

Αυτή τη στιγμή δεν γνωρίζουμε τη συνολική διάσταση των επιπτώσεων της πανδημίας (π.χ. φόβος εγκλεισμό, απώλεια καθημερινών επαφών, αβεβαιότητα, απώλεια εργασίας, θάνατος δικών μας ανθρώπων) στην ψυχική υγεία και την αυτοκτονικότητα. Είναι, όμως, δεδομένο ότι θα έρθουμε αντιμέτωποι με τις μακροπρόθεσμες συνέπειές της.

ΣΤΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΩΝ ΥΠΟΚΑΤΑΓΡΑΦΕΤΑΙ.

Η χώρα μας πρέπει να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που η πανδημία μπορεί δυνητικά να δημιουργήσει σε πολλά επίπεδα της κοινωνικής μας ζωής (ανεργία, μείωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, οικονομική ανέχεια, διατάραξη της καθημερινότητας, παραβατικότητα, προβλήματα στην κοινωνική συνοχή). Η ανάπτυξη στρατηγικών για την πρόληψη και την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας αποτελούν τις προκλήσεις του μέλλοντος που έρχονται.

Δεν πρέπει, βέβαια, να ξεχνάμε ότι η αυτοκτονία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Οποιαδήποτε αναφορά σε άμεση σύνδεση της αιτιολογίας της με έναν μοναδικό παράγοντα (π.χ. κρίση, πανδημία) μπορεί να θεωρηθεί εσφαλμένη και πιθανώς να κινητοποιήσει διεργασίες στιγματισμού.

Οι πιο ευάλωτες ομάδες

– Υπάρχουν ομάδες πληθυσμού πιο ευάλωτες από άλλες;

Η ανθεκτικότητα του καθενός απέναντι σε ένα πρόβλημα είναι διαφορετική και εξαρτάται από παράγοντες που μας αφορούν όλους.

Καταστάσεις όπως αυτή που βιώνουμε τον τελευταίο καιρό μπορούν εύκολα να κινητοποιήσουν την ευαλωτότητά μας. Οι ψυχιατρικές διαταραχές, όπως και οι περισσότερες ασθένειες, μας αφορούν όλους. Δεν υπάρχει «ανοσία» σε αυτές, γιατί κανείς δεν μπορεί να ελέγξει το εξωτερικό του περιβάλλον, δεν γνωρίζει ποιους στρεσογόνους παράγοντες θα αντιμετωπίσει στη ζωή του (απώλειες αγαπημένων προσώπων, ασθένειες, ατυχήματα, στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, κακοποίηση, οικονομικές δυσκολίες, ανεργία, φυσικές καταστροφές). Κανένας δεν ξέρει ποιο ερέθισμα θα κινητοποιήσει συμπεριφορές που θα τον φέρουν αντιμέτωπο με μια άλλη διάσταση του εαυτού του.

Ωστόσο, άτομα με υπάρχοντα ψυχικά προβλήματα, άτομα που κάνουν χρήση αλκοόλ και ουσιών, άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, ηλικιωμένοι που ζουν μόνοι, ανήκουν στις ομάδες που μπορεί να βιώσουν πιο έντονα τις δυσκολίες της πανδημίας.

– Ποιο είναι το σύνηθες στερεότυπο γύρω από τους αυτόχειρες;

Η αυτοκτονία παραμένει μια ανθρώπινη συμπεριφορά που τρομάζει τους περισσότερους. Θεωρείται –λανθασμένα– ως ηθικό ελάττωμα, έλλειψη χαρακτήρα, αμαρτία που πρέπει να κρυφτεί, άλλοτε θάρρος και άλλοτε δειλία. Δυστυχώς, δεν θεωρείται ιατρικό πρόβλημα που είναι θεραπεύσιμο 100%.

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΜΑΣ ΔΙΠΛΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΠΟΥ ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΗΡΕΜΗ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΔΙΝΟΥΜΕ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΠΑΡΑΙΝΕΣΕΙΣ.

– Οι άνθρωποι που οδηγούνται στην αυτοκτονία έχουν κάποιο συγκεκριμένο προφίλ;

Δεν μπορούμε εύκολα να περιγράψουμε ένα προφίλ που να αντιστοιχεί με ακρίβεια στο αυτοκτονικό φάσμα, χωρίς να μιλήσουμε για τις ψυχιατρικές παθήσεις που αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό των αυτοκτονιών (κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, διαταραχές της διάθεσης, διαταραχές προσωπικότητας κ.λπ.).

Αναγνωρίζουμε, ωστόσο, συμπεριφορές που βοηθούν να προσεγγίσουμε το προφίλ των αυτοκτονικών συνανθρώπων μας:

• Η ύπαρξη παρορμητικών στοιχείων της προσωπικότητας (καθοδηγούνται πολλές φορές από επιθυμίες ή ανάγκες, παρασύρονται εύκολα από το περιβάλλον αφήνοντας τις ενορμήσεις τους ανεξέλεγκτες, εκδηλώνουν συμπεριφορές που δεν βασίζεται στη λογική).
• Η ύπαρξη διαχρονικών δυσκολιών (όπως χρόνιες δυσλειτουργίες οφειλόμενες σε προβλήματα που δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμα και αντιμετωπίσιμα, και τις περισσότερες φορές έχουν να κάνουν με αναπηρίες εκ γενετής, σύνδρομα και παθήσεις που επιβαρύνουν την ανθρώπινη ύπαρξη).
• Η μη ανοχή στη ματαίωση.
• Ο άκαμπτος τρόπος σκέψης (τα βλέπουν όλα «άσπρο ή μαύρο»).
• Η επιλεκτική αφαίρεση (επικεντρώνονται σε μία αρνητική λεπτομέρεια, αγνοώντας άλλα σημαντικά στοιχεία).
• Η δύσκαμπτη σκέψη (με δυσκολίες στη εύρεση εναλλακτικών).
• Η υπεργενίκευση (εξαγωγή γενικών αρνητικών συμπερασμάτων από ένα ασήμαντο γεγονός).
• Η προσκόλληση στο παρόν με δυσκολία προβολής μέσα στον χρόνο.
• Η αδυναμία φαντασίωσης ενός μέλλοντος χωρίς προβλήματα.
• Η αδυναμία ανάκλησης γεγονότων του παρελθόντος που ήταν ευχάριστα.

Τα καμπανάκια του κινδύνου

– Υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια;

Υπάρχουν σημάδια που εκδηλώνει πριν την αυτοκτονία ένα μεγάλο ποσοστό αυτοχείρων. Τα σημάδια αυτά μας δίνουν τη δυνατότητα να κάνουμε παρεμβάσεις, που τις περισσότερες φορές μπορεί να είναι σωτήριες. Μερικά από αυτά είναι:

• Αλλαγές στην συμπεριφορά
• Αναίτια ευερεθιστότητα, θλίψη, ευσυγκινησία
• Διαταραχές στον ύπνο και την όρεξη
• Απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που τους άρεσαν
• Απομόνωση
• Κατανάλωση αλκοόλ
• Αδιαφορία για την προσωπική τους υγιεινή
• Εμφάνιση αισθημάτων άγχους, αγωνίας, ντροπής, ενοχών, απελπισίας
• Απαξίωση της ζωής (εύχονται να μην υπήρχαν)
• Μιλούν για την αυτοκτονία
• Χαρίζουν προσωπικά αντικείμενα ή τακτοποιούν προσωπικές υποθέσεις (π.χ. κληρονομικά, όφειλες).

– Θα μπορούσαν κάποιοι θάνατοι να αποτραπούν;

Η πρόληψη της αυτοκτονίας παραμένει μια πρόκληση. Κάθε χρόνο είναι μεταξύ των 20 κορυφαίων αιτιών θανάτου παγκοσμίως για ανθρώπους όλων των ηλικιών. Εκτιμάται, δε, ότι το 95% των αυτοκτονιών θα μπορούσε να προληφθεί.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είναι συμμέτοχος των προσπαθειών των κρατών για πρόληψη, ανταλλάσσοντας πληροφορίες για τους αριθμούς, όχι μόνο των αυτοκτονιών, αλλά και των απόπειρων, ακόμα και των αυτοτραυματισμών. Όλα συντελούν με τον δικό τους τρόπο στη μείωση των δεικτών των αυτοκτονιών.

Η Ελλάδα, δυστυχώς, υπολείπεται των αντίστοιχων ευρωπαϊκών χωρών, μην έχοντας μια Εθνική Στρατηγική για την Αυτοκτονία, καθώς και έρευνες που να αφορούν απόπειρες και αυτοτραυματισμούς. Μια τέτοια στρατηγική θα έδινε την δυνατότητα δημιουργίας δράσεων, παρεμβάσεων, πρωτοκόλλων, υπηρεσιών που θα μείωναν τις αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.

Τι κάνουμε όταν κάποιος κινδυνεύει

– Πώς μπορούμε εμείς να βοηθήσουμε έναν άνθρωπο που κινδυνεύει;

Υπάρχουν συμπεριφορές που θα μπορούσαν να μειώσουν την ένταση της συμπτωματολογίας και την πιθανότητα αυτοκτονικής συμπεριφοράς, μέχρι ένας επαγγελματίας ψυχικής υγείας να αξιολογήσει τον κίνδυνο και να μας κατευθύνει υπεύθυνα.

Η παρουσία μας δίπλα στον άνθρωπο αυτόν πρέπει να είναι ήρεμη, χωρίς να δίνουμε συμβουλές και χωρίς παραινέσεις, αλλά με διάθεση να τον ακούσουμε. Δεν τον κρίνουμε, δεν υποτιμάμε τις ενοχές του και δεν μηδενίζουμε προβλήματα που γι’ αυτόν είναι τεράστια. Κάνουμε συντροφιά στη σιωπή του, τον κοιτάζουμε χωρίς να αποφεύγουμε το βλέμμα του, του δίνουμε να καταλάβει ότι είμαστε εκεί για αυτόν και δεν τον αφήνουμε μόνο, αλλά παραμένουμε κοντά του όσο περισσότερο μπορούμε. Εάν είναι δυνατόν, απομακρύνουμε από τον χώρο αντικείμενα εν δυνάμει επικίνδυνα (π.χ. όπλα, μαχαίρια) και κλειδώνουμε τα μπαλκόνια. Ειδοποιούμε δικούς του ανθρώπους.

Το Κέντρο Πρόληψης της Αυτοκτονίας της «Κλίμακα» διοργανώνει σεμινάρια ευαισθητοποίησης, με στόχο την προαγωγή της γνώσης για την αντιμετώπιση της αυτοκτονίας.

– Ποιος είναι ο ρόλος των επαγγελματιών υγείας;

Η αλλαγή της στάσης όλων των επαγγελματιών υγείας απέναντι στην αυτοκτονία, αλλά και της προσέγγισής τους όσον αφορά τις αιτίες των ψυχικών διαταραχών ως μια απορρύθμιση της συνεργασίας διαφόρων μερών των ψυχικών μας λειτουργιών είναι οπτικές που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην αποβολή του στίγματος, του φόβου, της προκατάληψης. Έτσι, θα αντιμετωπιστεί σαν αρρώστια, ανεξάρτητα από τα γενεσιουργά της αίτια.

Η αναγνώριση της αυτοκτονικής πορείας ενός ασθενούς συνιστά μια διαδικασία ανάδειξης, αξιολόγησης και θεραπευτικής παρέμβασης. Ο υπεύθυνος επαγγελματίας ψυχικής υγείας έχει την υποχρέωση να ενημερώσει τον ασθενή, την οικογένεια, το υποστηρικτικό περιβάλλον για τις παρεμβάσεις και τους κινδύνους μέχρι το τέλος της αυτοκτονικής κρίσης, που μπορεί να διαρκέσει από μερικές ημέρες έως μήνες.

Η αναγνώριση της ευθύνης μας, αλλά και των δικαιωμάτων των ασθενών, η αλλαγή στάσης όσον αφορά την ενημέρωση, την εκπαίδευση, την ευαισθητοποίηση, είναι μερικά από όσα μπορούν να γίνουν για τη διασφάλιση αποτελεσματικών παρεμβάσεων στην πρόληψης της αυτοκτονίας.

Ζητήστε βοήθεια

• 24ωρη Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία: 1018
• Οι κλήσεις είναι ανώνυμες και εμπιστευτικές