ΕΝΤΟΠΙΣΕΣ ΤΟΥΣ ΤΟΞΙΚΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΣΟΥ. ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΤΙ;

Γιατί είναι απρόσφορο να κολλάμε «κλινικές» ταμπέλες σαν να ήταν hashtag στα social media και να απομακρυνόμαστε προληπτικά και απροειδοποίητα από σχέσεις και καταστάσεις που βαφτίζουμε «τοξικές».

Αν κρίνω από την πληθώρα των αναρτήσεων στο Instagram και το TikTok που περιγράφουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός νάρκισσου ή ποιες φράσεις χρησιμοποιεί για να χειραγωγεί, αρχίζω να πιστεύω ότι πάρα πολλοί άνθρωποι εκεί έξω συμβιώνουν με τον λογοτεχνικό Dorian Gray ή τους πραγματικούς Donald Trump και Elon Musk – όλοι τους χαρακτήρες με έντονο ναρκισσισμό. Βλέποντας επίσης πόσα βίντεο μας προτρέπουν να βγάλουμε τους τοξικούς ανθρώπους από τη ζωή μας (το λεγόμενο «cutoff»), υπολογίζω ότι μέχρι να ολοκληρώσω αυτό το άρθρο θα έχουν διαλυθεί μερικές χιλιάδες σχέσεις σε όλο τον κόσμο.

Η διάδοση στον δημόσιο λόγο λέξεων όπως «τοξικός» και «νάρκισσος» αναμφισβήτητα βοήθησε πολλούς ανθρώπους να αναγνωρίσουν από δυσλειτουργίες μέχρι κακοποιητικές συμπεριφορές στις σχέσεις και το περιβάλλον τους, και να αναζητήσουν επαγγελματική βοήθεια. Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά, την οποία θα συζητήσουμε εδώ αποκλειστικά.

Ακριβώς όπως όταν ψάχνουμε στο Google τις αιτίες που μπορεί να προκαλούν ένα σφίξιμο στο στήθος αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι μας απομένουν μόνο μερικοί μήνες ζωής, έτσι και η επιπόλαιη τάση μας να κολλάμε «διαγνωστικές» ταμπέλες με την ίδια ευκολία που βάζουμε ένα hashtag σε μια ανάρτηση είναι μη βοηθητική. Η κουλτούρα της θεραπείας και της αυτοβοήθειας που καλλιεργείται στα social media μοιάζει ενδυναμωτική και μεταμορφωτική. Αλλά μήπως τελικά μας βάζει σε έναν τρόπο λειτουργίας ευαλωτότητας, ανημποριάς, μοιρολατρίας, υπερευαισθησίας και ετεροπροσδιορισμού, ώστε η μόνη λύση που διαφαίνεται είναι να τρέξουμε όσο πιο μακριά γίνεται; Μαντεύουμε τη συνέχεια: Ο επόμενος τοξικός άνθρωπος μας περιμένει στη γωνία!

Από τη χρήση στην κατάχρηση των λέξεων

Το επίθετο «τοξικός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μεταφορικά για να προσδιορίσει ένα μη ενθαρρυντικό, ανταγωνιστικό και συγκεντρωτικό εργασιακό περιβάλλον σε ένα βιβλίο του 1989. Το 2018, ανακηρύχθηκε λέξη της χρονιάς από το Λεξικό της Οξφόρδης. Από τότε, μια λέξη που παλαιότερα χρησιμοποιούνταν για εντομοκτόνα, βιομηχανικά απόβλητα και αφρόλουτρα γεμάτα χημικά, άρχισε να αποδίδεται σε ανθρώπους, σχέσεις, εργασιακά περιβάλλοντα, καταστάσεις και, εσχάτως, μέχρι και στη θετικότητα.

Όπως αναφέρει η Roopika Risam, «το επίθετο “τοξικός”, από ένα σύνθημα του οικολογικού κινήματος έγινε μια πολιτισμική κωδική λέξη που περιγράφει τους ερεθιστικούς και ρυπογόνους παράγοντες οι οποίοι αναστατώνουν τη βιωμένη εμπειρία μας». Με αυτή την έννοια, ακόμη και η συχνότητα με την οποία χρησιμοποιείται αυτός ο επιθετικός προσδιορισμός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τοξική.

Τοξικοί άνθρωποι είναι από τη φίλη που γκρινιάζει ασταμάτητα και το πρώτο ραντεβού που μιλάει συνέχεια για τα προβλήματα στη δουλειά του μέχρι το αφεντικό που ξεζουμίζει την ενέργειά μας και τον απαισιόδοξο συνωμοσιολόγο που μας τρομοκρατεί ότι σύντομα θα ξεσπάσει Γ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Κανένας άνθρωπος όμως δεν είναι τόσο τοξικός όσο ο νάρκισσος. Ο νάρκισσος κατέχει περίοπτη θέση ανάμεσα στους τοξικούς ανθρώπους – θα ήταν πολύ δυστυχισμένος αν δεν την κατείχε, λόγω της υπέρμετρης ανάγκης του για προσοχή και της μεγαλειώδους αίσθησης για τον εαυτό του! Τα αναρίθμητα άρθρα και αναρτήσεις που τον περιγράφουν μας έχουν κάνει πιο έμπειρους στην αναγνώρισή του από τους επαγγελματίες profilers. Αυτό όμως που δεν ξεκαθαρίζουν είναι πως μερικές σκόρπιες ναρκισσιστικές συμπεριφορές δεν κάνουν αυτόματα έναν άνθρωπο νάρκισσο.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Αν αύριο γίνει hashtag το #sociopath (κοινωνιοπαθής), τι θα συμβεί; Θα αρχίσουμε να ανησυχούμε μήπως ζούμε με τον Hannibal Lecter της Σιωπής των Αμνών ή την Catherine Tramell του Βασικού Ενστίκτου, δύο κινηματογραφικούς χαρακτήρες στο άκρο του φάσματος της αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας, επειδή ο άνθρωπος απέναντί μας είναι γοητευτικός και δεν έχει ενσυναίσθηση, όπως διάβασα σε ένα υπεραπλουστευτικό άρθρο;

Τι συμβαίνει όταν βιαζόμαστε να κάνουμε «διαγνώσεις»

Σε αντίθεση με τα social media, όπου οι νάρκισσοι έχουν γίνει viral, οι ειδικοί λένε ότι η ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας είναι σχετικά σπάνια. Ακόμη και οι Jean M. Twenge και W. Keith Campbell, οι οποίοι κήρυξαν το 2009 μια επιδημία ναρκισσισμού στο βιβλίο τους The Narcissism Epidemic, διαπίστωσαν δώδεκα χρόνια αργότερα ότι τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας στους φοιτητές των αμερικανικών πανεπιστημίων, που αυξάνονταν από το 1982 και έπειτα, άρχισαν να μειώνονται με την έναρξη της Παγκόσμιας Χρηματοπιστωτικής Κρίσης του 2008. Και πριν πατήσουμε like κάτω από την ανάρτηση που μας αποκάλυψε ότι έχουμε σχέση με έναν νάρκισσο, ίσως χρειάζεται να γνωρίζουμε ότι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας μπήκε στο παρά πέντε στο DSM-5, το βασικό εργαλείο για διάγνωση των ψυχικών διαταραχών, επειδή οι ομάδες εργασίας που το επεξεργάζονταν δεν συμφωνούσαν ομόφωνα τι ακριβώς είναι.

Το πρόβλημα με τις ερασιτεχνικές διαγνώσεις που σπεύδουμε να κάνουμε διαβάζοντας μια τυχαία ανάρτηση –την οποία, να σημειωθεί, δεν έχουμε επιλέξει εμείς ως πηγή αλλά μας την έχει εμφανίσει ένας αλγόριθμος– είναι ότι μπορεί να τις βασίζουμε σε χαρακτηριστικά και συμπεριφορές που θα μπορούσε να έχει οποιοσδήποτε άνθρωπος σε μια δύσκολη περίοδο – ναι, ακόμη κι εμείς! Παθολογικοποιώντας μεμονωμένα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές ενός ανθρώπου, φτιάχνουμε μια εικόνα που πολύ βολικά δεν περιλαμβάνει εμάς, την αλληλεπίδρασή μας με τον συγκεκριμένο άνθρωπο και το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνει τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές του. Βασικά, το πρόβλημα ξεκινάει από το ότι δεν είμαστε αρμόδιοι να κάνουμε διαγνώσεις.

Αν, από την άλλη πλευρά, ο άνθρωπος στον οποίο αποδίδουμε κλινικά χαρακτηριστικά πάσχει πράγματι από κάποια διαταραχή, τότε τον περιθωριοποιούμε και τον δαιμονοποιούμε για ψυχικά προβλήματα των οποίων μπορεί να έχει ή να μην έχει επίγνωση, ή για τα οποία μπορεί να νιώθει ντροπή αποφεύγοντας να αναζητήσει βοήθεια. Όσο η διαδικτυακή pop ψυχολογία διαπομπεύει ανθρώπους που επιζητούν την προσοχή, δεν ακούν ή δεν δέχονται την απόρριψη, και συμβουλεύει να τους εγκαταλείψουμε γιατί δεν πρόκειται να αλλάξουν ποτέ, οι άνθρωποι με διαγνωσμένη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας υποφέρουν από μια πολύ σοβαρή ψυχική διαταραχή. Αντίστοιχα, η τοξικότητα, που δεν θεωρείται ψυχική διαταραχή, μπορεί να είναι σύμπτωμα διαφόρων υποκείμενων ψυχολογικών προβλημάτων, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, ή άλλων διαταραχών της προσωπικότητας.

Έτσι, απλώς διαιωνίζουμε το στίγμα της ψυχικής ασθένειας. Σε μια ιστορική αναδρομή σε αυτή την έννοια, αναφέρεται: «Ο κόσμος πολλές φορές εκλαμβάνει τις εκδηλώσεις της ψυχικής νόσου ως κάτι που ο ασθενής θα μπορούσε να ελέγξει, και γι’ αυτό του επιρρίπτει την ευθύνη για συμπεριφορές που απορρέουν από την παθολογία του. Έτσι, οι ασθενείς, αντί να αντιμετωπίζονται ως άτομα που χρήζουν βοήθειας και υποστήριξης, συχνά γίνονται δέκτες κοινωνικής επιθετικότητας».

Ανθεκτικότητα αντί για απομάκρυνση

Η συμβουλευτική ψυχολόγος Δρ. Sarah Davies προσφέρει μια πολύ χρήσιμη αφετηρία: «Συχνά, η υπερβολική εστίαση στον νάρκισσο και η προσπάθεια να τον καταλάβουμε ή να ανακαλύψουμε γιατί κάνει ό,τι κάνει και ούτω καθεξής είναι εξαρχής μέρος του προβλήματος. Μέρος του προβλήματος είναι η υπερβολική εστίαση σε αυτόν και η ανεπαρκής εστίαση στον εαυτό μας» – σε αυτή τη φράση μπορούμε να αντικαταστήσουμε τον νάρκισσο με τον τοξικό, τον γκρινιάρη, τον εγωκεντρικό, τον κουτσομπόλη, το ψώνιο, το συναισθηματικό βαμπίρ.

Η σπουδή και η αγωνία να ονοματίσουμε αρνητικούς χαρακτήρες, προσωπικότητες και συμπεριφορές –που εντέχνως καλλιεργούν τα social media και οι διάφοροι διαδικτυακοί guru με πολύχρωμα γραφιστικά, clickbait τίτλους και πολεμικό τόνο φωνής– είναι βασικά αντιπαραγωγική. Το ότι υπάρχουν εκατομμύρια posts στο TikTok με το hashtag #cutoff, που προτρέπουν να απομακρύνουμε χωρίς εξηγήσεις και συζητήσεις τους τοξικούς ανθρώπους από τη ζωή μας, είναι ανησυχητικό και μπορεί να οδηγήσει σε μια επιδημία μοναξιάς, η οποία τώρα αρχίζει να προβληματίζει τους ειδικούς ψυχικής υγείας: «Η μοναξιά ορίζεται ως μια ψυχολογικά οδυνηρή αντίληψη της κοινωνικής απομόνωσης, η οποία εμφανίζεται όταν υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα στον επιθυμητό αριθμό και την επιθυμητή ποιότητα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και σχέσεων, και στην πραγματική εμπειρία», εξηγεί φετινή έρευνα πάνω στις επιπτώσεις της σύγχρονης επιδημίας της μοναξιάς.

Προτού, λοιπόν, προχωρήσουμε σε ένα βιαστικό cutoff χωρίς «κλείσιμο», κάτι σαν το ghosting δηλαδή, που είναι εξόχως τοξικό, ίσως πρέπει να απαντήσουμε σε μερικές ερωτήσεις, κατά προτίμηση με τη βοήθεια ενός ψυχοθεραπευτή ή συμβούλου. Αναζητώντας τις απαντήσεις, θα γυμνάσουμε τους μυς της συναισθηματικής ανθεκτικότητας, της ενσυναίσθησης και της ωριμότητας που χρειαζόμαστε για να θέτουμε όρια και να χειριζόμαστε αρνητικές καταστάσεις. Τις αντιγράφω από τη σελίδα της Mosaic Mediation, που ασχολείται με την επίλυση συγκρούσεων σε εργασιακά περιβάλλοντα:

• Τι αντιλαμβάνεστε ως «τοξικό»; Ένα άτομο ή μήπως μια συμπεριφορά, ένα περιβάλλον ή τη δυναμική μιας σχέσης; Οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τις συμπεριφορές τους ή να σπάσουν ένα αρνητικό μοτίβο, ειδικά αν κατανοούν τις αρνητικές επιπτώσεις και θέλουν να τις αλλάξουν.
• Είναι η λέξη «τοξικός» ένας ακριβής και βοηθητικός τρόπος για να περιγράψετε αυτό που συμβαίνει; Η συγκεκριμένη λέξη χρησιμοποιείται ευρέως στις μέρες μας, αλλά η σημασία του εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα έντονη: σημαίνει «δηλητηριώδης» «επιβλαβής». Μήπως αυτή η λέξη περιγράφει μια εικόνα που είναι χειρότερη από αυτό που πραγματικά συμβαίνει;
• Η συμπεριφορά, η πρόθεση ή οι συνέπειες αυτών είναι επαναλαμβανόμενες ή ασυνήθιστες για τον συγκεκριμένο άνθρωπο; Μήπως περνάει μια «κακή μέρα»;
• Πώς μπορεί η εμπειρία, οι ακούσιες προκαταλήψεις ή οι εικασίες σας να επηρεάζουν την αντίληψή σας για αυτό τον άνθρωπο και τη συμπεριφορά του;
• Τι άλλο συμβάλλει στην αρνητικότητα αυτής της κατάστασης; Μήπως κάποιοι άλλοι άνθρωποι ή παράγοντες;
• Χρησιμοποιώντας τον δικό μου τρόπο σκέψης με τον οποίο καταλήγω να αποκαλώ τους ανθρώπους «τοξικούς», μήπως θα μπορούσε να με χαρακτηρίσει κάποιος άλλος με τον ίδιο τρόπο;

Αυτή η διερεύνηση είναι σίγουρα πιο χρονοβόρα και ενδεχομένως πιο επώδυνη από την εύκολη λύση του cutoff, αλλά μας προστατεύει από την ταμπέλα του τοξικού ανθρώπου που βλέπει παντού τοξικούς ανθρώπους.

Αν βιώνετε σωματική ή ψυχολογική κακοποίηση, ή αισθάνεστε απειλή ή αδυναμία να απομακρυνθείτε από μία σχέση ή μία κατάσταση, απευθυνθείτε σε έναν πιστοποιημένο ειδικό ψυχικής υγείας ή καλέστε σε μία εξειδικευμένη τηλεφωνική γραμμή υποστήριξης.