ΑΗΔΙΑΖΩ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ

Η αηδία είναι ένα από τα επτά συναισθήματα με συμπαντικές εκφράσεις προσώπου. Επιστήμονες λένε πως προσδιορίζει και εξηγεί την ανθρωπότητα. Όσο αηδιάζουμε, είμαστε άνθρωποι.

Το να είμαστε αηδιαστικοί ή να νιώθουμε αηδία, σημαίνει ότι είμαστε άνθρωποι. Όπως εξήγησαν Βρετανοί επιστήμονες, κατά την εξέλιξή μας ως είδος εξελίξαμε και την ικανότητα να αισθανόμαστε απέχθεια μπροστά σε απαίσιες εικόνες, ήχους, μυρωδιές και γεύσεις. Προφανώς, στην εκκίνηση υπήρχε συγκεκριμένος λόγος: να αποφύγουμε πράγματα δυνητικά επικίνδυνα. Μετά ανεβήκαμε «πίστες».

Ψυχολόγοι που έχουν μελετήσει το φαινόμενο της αηδίας εξηγούν πως είναι εκ των πρωταρχικών συναισθημάτων που καθορίζουν και εξηγούν την ανθρωπότητα. Προσθέτουν ότι έχει λόγο και στην καθημερινότητά μας. Τι εννοούν;

Πόσες γκριμάτσες αηδίας κάνεις κάθε μέρα;

Υποθέτω πως δεν ένιωθες ποτέ άνετα να ακουμπήσεις τα χερούλια των μέσων μαζικής μεταφοράς και μετά το πρόσωπό σου. Ακόμα, δεν πιστεύω να αναφωνείς «τι γλυκούλα» κάθε φορά που βλέπεις κατσαρίδα ή να καθαρίζεις με άνεση την αποχέτευση στην ντουζιέρα/μπανιέρα. Σίγουρα δεν ξετρελαίνεσαι στη θέα σάπιων τροφίμων ή στη μυρωδιά κρεάτων που είναι σε αποσύνθεση.

Δοκίμασε να περάσεις μια μέρα χωρίς να κάνεις έστω μια γκριμάτσα αηδίας και μετά τα λέμε. Έως τότε, διάβασε όσα ακολουθούν, αρχής γενομένης από την έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2018 και είχε ως αντικείμενο τη σύνδεση της αηδίας με τις πηγές των μολυσματικών ασθενειών.

Οι έξι κατηγορίες αποστροφής

Οι μετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν να βαθμολογήσουν περισσότερα από 70 σενάρια που προκαλούν αποστροφή (από το άγγιγμα ψώρας, την πληροφορία ότι φίλος τους είχε κάνει σεξ με φρούτο, τη θέα πληγής), ώστε οι επιστήμονες να καταλάβουν τι βρίσκουν αηδιαστικό και τι όχι.

Προέκυψαν έξι κατηγορίες αηδίας:

1. Η κακή υγιεινή (μυρωδιά στόματος, κ.λπ.).
2. Τα ζώα και παράσιτα (κατσαρίδες, αρουραίοι, κ.λπ.).
3. Η σεξουαλική συμπεριφορά (πορνεία, κ.λπ.).
4. Η περίεργη εμφάνιση (ακρωτηριασμένο άκρο, φτώχεια, κ.λπ.).
5. Τα ορατά σημάδια μόλυνσης.
6. Τα σάπια τρόφιμα.

Όλες αφορούν την κατανάλωση και την επαφή, πλην ενός: του σεξ και το πώς αντιδρούμε σε συνήθειες που θεωρούνται αποκλίνουσες – και ως εκ τούτου μπορούν να μας θέσουν σε κίνδυνο.

Μολονότι γίνεται εύκολα κατανοητή η εξέλιξη της αποστροφής μας, το πώς και το γιατί είναι κάπως πιο σύνθετα θεματάκια, που έχουν να κάνουν με συναισθηματικούς, βιολογικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Δεν τρώμε από το –καθαρισμένο– μπολ του σκύλου μας, γιατί έχουμε μάθει ότι είναι αηδιαστικό. Πέραν των γονιδίων μας, που αποφασίζουν για το τι μπορεί να μας σκοτώσει και τι όχι, η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους μάς μαθαίνει πώς να ρυθμίζουμε και να προσαρμόζουμε τον εαυτό μας στη γενικότερη «εικόνα».

Οι επιστήμονες τόνισαν το εξής: «Ενώ οι έξι κατηγορίες μπορεί να περιλαμβάνουν γενικά τα πιο αηδιαστικά πράγματα, θα εξακολουθεί να υπάρχει έντονη μεταβλητότητα στο τι μας προκαλεί αηδία, ανάλογα με το ποιους συναναστρεφόμαστε ή ποιο είναι το υπόβαθρό μας».

Ξέρεις, όμως, τι είναι η αηδία;

Δεν είπαμε τα βασικά. Τι είναι η αηδία; Η αηδία προσδιορίζεται ως το αίσθημα αποστροφής σε κάτι προσβλητικό – κάτι που αντιλαμβανόμαστε με τις φυσικές μας αισθήσεις (όραση, όσφρηση, αφή, ήχο, γεύση), από τις πράξεις, την εμφάνιση και τις ιδέες όσων έχουμε γύρω μας.

Περιέχει μια σειρά από επίπεδα έντασης (από την ήπια αντιπάθεια έως την έντονη απέχθεια). Όλες πυροδοτούνται από την αίσθηση ότι κάτι είναι αποκρουστικό, προσβλητικό ή/και τοξικό. Ενδέχεται, μάλιστα, αηδία να εναλλάσσεται με το αίσθημα του θυμού – εάν αυτός που είναι αηδιασμένος νιώσει οργή που τον έκαναν να αισθάνεται έτσι.

Ορισμένα ερεθίσματα είναι καθολικά, ενώ άλλα τριγκάρονται από πολιτιστικούς ή ατομικούς παράγοντες (π.χ. συγκεκριμένα φαγητά).

Οι επιστήμονες εξακολουθούν να τσακώνονται (ας πούμε καλύτερα να συζητούν) για το αν ορισμένες μορφές διαπροσωπικής και κοινωνικής αηδίας είναι συγκεκριμένες σε κάθε πολιτισμό (τους μαθαίνουμε, δηλαδή, αναλόγως με το πού ζούμε) ή υπάρχουν σε όλους. Το παράδειγμα που δίνουν είναι ότι ο καθένας αισθάνεται αηδία «με έναν ηθικά αλλοιωμένο» άνθρωπο, αλλά το τι θεωρείται «ηθικά αλλοιωμένος άνθρωπος» διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό.

H αηδία ανήκει στη λίστα με τα επτά συναισθήματα με συμπαντικές εκφράσεις προσώπου, μαζί με τον θυμό, την περιφρόνηση, τον φόβο, τη χαρά, τη λύπη και την έκπληξη. Είναι αυτά που «αποτυπώνονται» με μοναδικές –το καθένα– και συγκεκριμένες εκφράσεις στο πρόσωπο.

Η άποψη του Δαρβίνου

Ο πρώτος που είχε μιλήσει για αυτό το φαινόμενο ήταν ο Charles Darwin, στα τέλη του 1800, στο The Expression of the Emotions in Man and Animals. Σε αυτό, μεταξύ άλλων, ανέφερε περιστατικό, στο οποίο ήταν στη Γη του Πυρός και έτρωγε «μερίδα κρύου κονσερβοποιημένου κρέατος, πριν έρθει ένας γυμνός αγροίκος και τσιμπήσει λίγο από το φαγητό του με τα δάχτυλά του, πριν νιώσει απόλυτη αηδία με το πόσο μαλακό ήταν». Ο Darwin ένιωσε αηδία για το δάχτυλο του αγνώστου που μπήκε μέσα στο φαγητό του.

Είχε πει πως σε όλο τον κόσμο οι γκριμάτσες για κάθε ένα από τα συναισθήματα είναι οι ίδιες. Η επιστημονική κοινότητα δεν συμφώνησε με την τοποθέτησή του. Αυτή επιβεβαιώθηκε μέσω έρευνας που έγινε στα τέλη του 20ού αιώνα από τον Dr. Paul Ekman, ιδρυτή και πρόεδρο του Paul Ekman Group, ομίλου που παράγει εκπαιδευτικά εργαλεία για τις συναισθηματικές δεξιότητες και έχει υποκινήσει έρευνα σχετική με την εθνική ασφάλεια και την επιβολή του νόμου. Έχει εκδώσει και εγχειρίδιο με τίτλο «Η αποκάλυψη των συναισθημάτων», βάσει των εκφράσεων του προσώπου.

Μας μαθαίνει την αηδία η κοινωνία;

Ο Dr. Ekman πίστευε πως οι εκφράσεις είναι κάτι που μας μαθαίνει η κοινωνία, άρα διαφέρουν σε κάθε κοινωνία. Οι επισκέψεις του σε πολλά σημεία της Γης τον διέψευσαν. Αυτό που έκανε ήταν να δείχνει τις ίδιες εικόνες (διαφορετικών εκφράσεων προσώπου), σε πολίτες διαφορετικών χωρών και ηπείρων και να τους ζητά να του πουν σε ποιο συναίσθημα αντιστοιχούσαν. Η συντριπτική πλειοψηφία –κατοίκων σε όλες τις ηπείρους– έκανε bingo. Ο επιστήμονας σκέφτηκε πως αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβαίνει, γιατί όλοι παρακολουθούσαν τα ίδια τηλεοπτικά προγράμματα και ταινίες.

Tέσταρε τη θεωρία του το 1969, όταν έδειξε τις φωτογραφίες σε πολιτισμό που ήταν αποκομμένος από τον υπόλοιπο κόσμο: την πρωτόγονη φυλή Fore στα υψίπεδα της Papua New Guinea. Μάντεψε τι έγινε.

Ναι, όσο και αν θέλουμε να κρυφτούμε, το συναίσθημα δεν μας αφήνει. Όχι μόνο εσένα κι εμένα. Όλον τον κόσμο.

Μέσα στα χρόνια, τα συμπαντικά συναισθήματα έγιναν αντικείμενο ουκ ολίγων μελετών (τα ευρήματα των οποίων έχουν οδηγήσει σε εφαρμογή, στον πραγματικό κόσμο), πλην ενός: της αηδίας. Ο Dr. Ekman αφοσιώθηκε σε αυτήν και κατέληξε σε όσα ακολουθούν.

Οι συνήθεις αιτίες αηδίας

• Προϊόντα του σώματος που αποβάλλονται (κόπρανα, ούρα, εμετός, αίμα, κ.λπ.).
• Συγκεκριμένα φαγητά (από πολιτισμούς που δεν είναι ο δικός μας).
• Κάτι που έχει σαπίσει ή είναι σε αποσύνθεση.
• Ένας άνθρωπος, ένα ζώο ή ένα αντικείμενο που θεωρείται άσχημο.
• Αντιληπτές διαστροφές ή ενέργειες άλλων ανθρώπων (βασανιστήρια, υποτέλεια, ορισμένες σεξουαλικές τάσεις).

Η αηδία αρχίζει να αναπτύσσεται πριν την ηλικία των 4 χρόνων και έως τα 8. Προ αυτής της συναισθηματικής ανάπτυξης, τα παιδιά βιώνουν την αποστροφή σε πράγματα που έχουν άσχημη γεύση, όχι την αηδία. Πρόσθετες μελέτες έχουν δείξει πως δεν ενοχλούνται από πράγματα που βρίσκουν αηδιαστικά οι ενήλικες. Η θεωρία που επικρατεί είναι πως, όταν είμαστε νεαρότεροι, δεν έχουμε ακόμα τη νοητική ικανότητα που απαιτείται για μορφές διδαγμένης αηδίας.

Τα οφέλη και οι κίνδυνοι της αηδίας

Ένα εξελικτικό όφελος αυτού του συναισθήματος είναι ότι κρατάμε μακριά ή απομακρύνουμε δυνητικά επικίνδυνα ή επιβλαβή για εμάς, πράγματα. Παραδείγματος χάριν, δεν τρώμε κάτι σάπιο, δεν ακουμπάμε ανοικτές πληγές, κ.λπ. Η αηδία γίνεται επικίνδυνη όταν οδηγεί στην «ακύρωση» και στην υποβάθμιση ανθρώπων.

ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΠΑΙΔΙΑ ΒΙΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ ΣΕ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΑΣΧΗΜΗ ΓΕΥΣΗ, ΟΧΙ ΤΗΝ ΑΗΔΙΑ.

Θα έπινες χυμό αφότου έρθει σε επαφή με αποστειρωμένη κατσαρίδα;

Ο Paul Rozin είναι σήμερα 85 χρόνων. Για 52 χρόνια δούλευε στο University of Pennsylvania, όπου διετέλεσε και πρόεδρος του τμήματος ψυχολογίας. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής του δουλειάς το αφιέρωσε στην αηδία. Αρχικά ήθελε να καταλάβει γιατί αηδίαζε στη θέα του κρέατος.

Σύντομα αντιλήφθηκε πως όλες οι μορφές αηδίας προκύπτουν από την αποστροφή μας στην προοπτική να καταναλώσουμε ουσίες που μπορεί να είναι επιβλαβείς για την υγεία μας – π.χ. σκουλήκια ή περιττώματα. Αν όμως η αηδία ήταν βιολογικό φαινόμενο, θα εκφραζόταν το ίδιο σε όλους τους πολιτισμούς. Κάτι που δεν ίσχυε. Όπως δεν εξηγούσε τους λόγους που νιώθουμε αηδία με τη μυρωδιά μιας μασχάλης, με τη σκέψη ότι έχουμε γύρω μας κατσαρίδες, ή με θέματα όπως η κτηνωδία ή η αιμομιξία.

Αποφάσισε ότι ήταν χρήσιμο να διευρύνει την έρευνα, για να βρει τι συνέδεε όλα όσα προκαλούσαν αηδία. Το 1986 δημοσίευσε μελέτη που έκανε με δυο συναδέλφους του και είχε τίτλο «Operation of the Laws of Sympathetic Magic in Disgust and Other Domains». Συνοπτικά, είχε καταλήξει στο ότι το συναίσθημα της αηδίας είναι πιο περίπλοκο από ό,τι το είχε περιγράψει ο Δαρβίνος.

Μεταξύ των πειραμάτων που έκανε ήταν τα εξής:

• Κάθισε δίπλα σε έναν εθελοντή και μπροστά του άνοιξε μια συσκευασία με ποτήρια μιας χρήσης. Άνοιξε ένα κουτί με χυμό και έβαλε από λίγο στα ποτήρια. Ζήτησε από τον εθελοντή να πιει μια γουλιά.
• Μετά εμφάνισε έναν δίσκο που είχε πάνω του μία αποστειρωμένη, νεκρή κατσαρίδα. Την έβαλε στο ένα ποτήρι, ανακάτεψε και την αφαίρεσε. Στο άλλο έκανε το ίδιο με ένα κομμάτι πλαστικό. Μετά ρώτησε τον εθελοντή ποιο θα προτιμούσε να πιει. Ναι, διάλεξε εκείνο με το πλαστικό.
• Σε άλλο πείραμα, ζήτησε από τους συμμετέχοντες να φάνε ένα κομμάτι σοκολάτα fudge, που ήταν πάνω σε ένα χάρτινο πιάτο. Ακολούθως πρόσθεσε άλλα δυο κομμάτια. Το ένα είχε τη μορφή μάφιν και το άλλο περιττώματος σκύλου. Καταλαβαίνεις ποιο επιλέχθηκε.

Κανείς δεν σοκαρίστηκε με τα αποτελέσματα, εντούτοις τα πειράματα σχεδιάστηκαν κατά αυτόν τον τρόπο για να προκαλέσουν αηδία – αντί μιας απλής απόρριψης για λόγους αποστροφής (δεν θες να βλέπεις το μπρόκολο) ή κινδύνου (φοβάσαι μην είναι δηλητηριασμένο το μανιτάρι) ή ακαταλληλότητας (δεν είσαι βέβαιος ότι τρώγεται η άμμος). Στην περίπτωση της αηδίας, αποδείχθηκε πως υποκινείται από ιδεατικούς παράγοντες.

Ένας εκ των μεγαλύτερων νεολογισμών του Rozin ήταν το benign masochism (καλοήθης μαζοχισμός) που περιγράφει κάθε εμπειρία που είναι ευχάριστη όχι γιατί δεν είναι δυσάρεστη, αλλά επειδή έχει δυσάρεστη φύση (τρενάκια του λούνα παρκ, καυτερές πιπεριές, ταινίες τρόμου, κ.λπ.). Πρόκειται για εμπειρίες που προκαλούν φόβο, πόνο ή απώθηση, χωρίς όμως να είναι υπαρξιακή απειλή.

Όπως είπε ο επιστήμονας στους New York Times «η αηδία διαμορφώνει τη συμπεριφορά, την τεχνολογία και τις σχέσεις μας. Είναι ο λόγος που φοράμε αποσμητικό, που χρησιμοποιούμε ιδιωτικά την τουαλέτα και που τρώμε με μαχαιροπίρουνα και όχι με τα χέρια». Όπως αναφέρει το σχετικό άρθρο, τα περισσότερα από όσα κάνουμε κάθε μέρα σχετίζονται με το πώς δεν θα αηδιάσουμε με κάτι.

«Η αηδία είναι σωματική εμπειρία που “σέρνεται” σε κάθε γωνία της κοινωνικής μας ζωής. Ένα κομμάτι της εξέλιξής μας, που είχε ως στόχο να προστατεύουμε το στομάχι μας, έγινε σύστημα της προστασίας της ζωής μας», καταλήγει.