ΞΕΡΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ;

Ο αρχιτέκτονας και περιηγητής, Αλέξιος Νικολάου, μάς προσκαλεί σε μια βόλτα σε όλο το μήκος της οδού Πανεπιστημίου για να μοιραστεί μαζί μας την ιστορία πίσω από 8 κτίρια, τα οποία όλοι γνωρίζουμε εξ όψεως, αλλά οι περισσότεροι αγνοούμε όσα κρύβουν στο πέρασμα των χρόνων.

Το περπάτημα είναι ιδανική επιλογή για την ενίσχυση της φυσικής κατάστασης και την διαχείριση του στρες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ιπποκράτης θεωρούσε το περπάτημα «το καλύτερο φάρμακο». Με αφορμή τα παραπάνω ως ένας καθημερινός περιηγητής στην Αθήνα, αποφάσισα να περιγράψω μερικά σημαντικά τοπόσημα της πόλης, για τα οποία αξίζει να γνωρίσουμε μερικά στοιχεία, να κάνουμε μια μικρή στάση δευτερολέπτων μπροστά τους, να κοιτάξουμε ψηλά τον διάκοσμό τους. Είναι τόσο άδικο να προσπερνάμε τα μνημεία αυτά αγνοώντας το παρελθόν τους και την ιστορία τους. Η οδός Πανεπιστημίου κρύβει μερικούς αρχιτεκτονικούς «θησαυρούς», τους οποίους έχει μεγάλο ενδιαφέρον να ανακαλύψουμε.

Ας κάνουμε, λοιπόν, μαζί μια βόλτα στα 8 πιο ενδιαφέροντα κτήρια της οδού Πανεπιστημίου.

8 κτίρια της οδού Πανεπιστημίου που ξεχωρίζουν

Η οδός Πανεπιστημίου είναι ένας ιστορικός δρόμος συνολικού μήκους 1,2 χιλιομέτρων που μαρτυρά την εξέλιξη ολόκληρης της πόλης των Αθηνών από το 1832 έως σήμερα.

Χάρτης της οδού Πανεπιστημίου. Σκίτσο: Αλέξιος Νικολάου

Η μεταμόρφωση του δρόμου αυτού σε ένα ευχάριστο και άνετο... boulevard οφείλεται στην ρυμοτόμηση της νέας πρωτεύουσα του κράτους από τους αρχιτέκτονες Σταμάτη Κλεάνθη και Έντουαρτ Σάουμπερτ και από τον διάδοχό τους, τον Γερμανό αρχιτέκτονα, Λέο φον Κλέντσε.

1. Μέγαρο Σλήμαν / Νομισματικό Μουσείο

Ο Τσίλλερ επέλεξε τον αναγεννησιακό ρυθμό, προσαρμόζοντάς τον στις διατάξεις του ώριμου κλασικισμού. Η κατασκευή των μωσαϊκών δαπέδων εκτελέστηκε από ειδικούς Ιταλούς τεχνίτες, ενώ ο ζωγραφικός διάκοσμος έγινε από Βαυαρούς και Βιεννέζους ζωγράφους, με αναπαραγωγή θεμάτων από τοιχογραφίες της Πομπηίας και αναγραφή επιλεγμένων αποσπασμάτων από έργα του Ομήρου, του Ησιόδου, του Πινδάρου και του Λουκιανού.

Το κτίριο χωρίζεται σε 3 μέρη, σε βάση, κορμό και στέψη. Στην κύρια πρόσοψη, επί της οδού Πανεπιστημίου, δεσπόζει η διώροφη τοξωτή λότζια (loggia) – ένας στεγασμένος εξωτερικός εξώστης με τους περίτεχνους μαρμάρινους κίονες ιωνικού ρυθμού.

Στο ισόγειο του κτιρίου υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι όπως η κουζίνα, η αποθήκη και τα δωμάτια για το προσωπικό, καθώς και η αίθουσα για τα ευρήματα από τις ανασκαφές στην Τροία. Στον μεγάλο κήπο που βρισκόταν στην πίσω πλευρά υπήρχε αμαξοστάσιο και στάβλος. Στον πρώτο όροφο βρίσκονταν οι χώροι υποδοχής, η τραπεζαρία, οι ξενώνες και η υπέροχη αίθουσα χορού και δεξιώσεων. Στον δεύτερο όροφο, βρίσκονταν τα προσωπικά δωμάτια των ιδιοκτητών, το γραφείο, η βιβλιοθήκη και τα αναγνωστήρια που χρησιμοποιούσε ο Σλήμαν.

Το 1926, το Ιλίου Μέλαθρον αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο ενώ αργότερα εγκαταστάθηκε εκεί το Συμβούλιο της Επικρατείας, στη συνέχεια ο Άρειος Πάγος και το Εφετείο Αθηνών. Η απόφαση για την στέγαση του Νομισματικού Μουσείου στο κτίριο, πάρθηκε το 1985.

2. Οφθαλμιατρείο

Η ανάγκη για τη δημιουργία ενός Οφθαλμιατρείου στην Αθήνα του Όθωνα για την περίθαλψη των πασχόντων από οφθαλμικά νοσήματα, οδήγησε το 1847, να ανεγερθεί το κτίριο αυτό στην συμβολή των οδού Πανεπιστημίου 36 και Σίνα, βάση σχεδίων του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν (Theophilus von Hansen) ως ένα μικρό ισόγειο κτίριο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1860, προστέθηκε άλλος ένας όροφος σε σχέδια του στρατιωτικού μηχανικού, Γεράσιμου Μεταξά.

Αξιοπρόσεκτη είναι η αντίθεση στο σεμνό ύφος του κτιρίου του Οφθαλμιατρείου (χρήση διακοσμητικών οπτόπλινθων, δίλοβα και τρίλοβα παράθυρα που συναντάμε σε εκκλησιές) με αυτό της «Αθηναϊκής τριλογίας» του νεοκλασικισμού την οποία αντικρίζει ο περιπατητής αμέσως μετά στο διάβα του (χρήση λευκού μαρμάρου, μεγάλα ανοίγματα, υπερβολή στα ύψη των χώρων κλπ.).

3. Μέγαρο Ιωάννη Σερπιέρη /ΑΤΕ

Το Μέγαρο Σερπιέρη, σε σχέδια του στρατιωτικού μηχανικού, Αναστάσιου Θεοφιλά, ολοκληρώθηκε το 1884. Σχεδιάστηκε για να ανταποκριθεί σε περισσότερες από μία χρήσεις. Δεν ήταν μόνο κατοικία ενός μεγάλου επιχειρηματία, αλλά συγχρόνως και επαγγελματική στέγη, χώρος μεγάλων συγκεντρώσεων και μέσο κοινωνικής προβολής. Στο ισόγειο πραγματοποιούνταν τραπεζικές συναλλαγές, ενώ στους ορόφους υπήρχαν οι χώροι υποδοχής, αίθουσες χορού και δεξιώσεων, καθώς και τα υπνοδωμάτια της οικογένειας.

Η διαίρεση του κτιρίου σε δύο ειδών δραστηριότητες τονίστηκε από τον αρχιτέκτονα με τη δημιουργία δύο εισόδων με τη μορφολογική διαφοροποίηση τους. Η είσοδος της επιχείρησης ήταν λιτή και αυστηρή στον άξονα συμμετρίας του κυρίου όγκου του κτιρίου, δίνοντας έμφαση στο κύρος αυτής, ενώ η είσοδος του Μεγάρου/κατοικίας χαρακτηριζόταν από δίδυμες εισόδους με καμάρες στη δεξιά άκρη του κτιρίου, με πιο πλούσια αίσθηση διάκοσμου και με γλυπτικό διάκοσμο μορφής ζωφόρου που απεικόνιζε την εκτέλεση μεταλλευτικών και άλλων βιομηχανικών εργασιών.

Περί το 1930, το αρχοντικό αποκτήθηκε από την νεοϊδρυθείσα τότε Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία το μετέτρεψε στο κεντρικό της κατάστημα. Τότε, προστέθηκε και ο τρίτος όροφος στο κτίριο.

4. Ακαδημία Αθηνών

Δίπλα στο Οφθαλμιατρείο βρίσκεται το κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών, ένα από τα τρία κορυφαία κτίρια της «Αθηναϊκής Τριλογίας» το οποίο μαζί με το Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Εθνική Βιβλιοθήκη συνθέτουν αυτή την τριάδα/τριλογία εξαιρετικών δειγμάτων επιβλητικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Σχεδιάστηκαν για να κοσμήσουν την νέα πρωτεύουσα µε ένα μνημειώδες σύμπλεγμα κτηρίων που θα αντιπροσώπευε το κύρος της εξουσίας του βασιλιά Όθωνα.

Η Ακαδημία Αθηνών σχεδιάστηκε το 1856 από τον Δανό αρχιτέκτονα, Θεόφιλο Χάνσεν, και στη συνέχεια ολοκληρώθηκε από τον μαθητή του, Ερνέστο Τσίλλερ, σύμφωνα με τη μεγάλη δωρεά του Σίμωνος Σίνα εθνικού ευεργέτη, διπλωμάτη και επιχειρηματία του 19ου αιώνα, με σκοπό τη στέγαση της «Σιναίας Ακαδημίας».

H κυριότερη γλυπτική διακόσμηση του κτιρίου βρίσκεται στο αέτωμα των προπυλαίων της Ακαδημίας. Είναι έργο του γλύπτη Γ. Δρόση και πρόκειται για την ολόγλυφη παράσταση της γέννησης της Αθηνάς. Έργα του Δρόση είναι επίσης τα δύο αγάλματα, του Απόλλωνος κιθαρωδού και της Αθηνάς Προμάχου, τα οποία έχουν στηθεί επάνω σε δύο στήλες ιωνικού ρυθμού, δεξιά και αριστερά του προστύλου του Μεγάρου. Στον προαύλιο χώρο της Ακαδημίας βρίσκονται δύο ακόμη αγάλματα, του Πλάτωνα αριστερά και του Σωκράτη δεξιά.

Ακριβώς απέναντι από την κεντρική είσοδο του Μεγάρου με τα εντυπωσιακά πολύχρωμα φατνώματα οροφής, βρίσκεται η Αίθουσα της Ολομέλειας. O ζωγραφικός διάκοσμος της αίθουσας ξεπερνά σε ανάπτυγμα όψεων το μήκος των 50 μέτρων και έχει ως με κύριο την τραγωδία του Προμηθέα Δεσμώτη, του Αισχύλου.

Ο μύθος του Προμηθέας συμβολίζει και υμνεί τη δημιουργία της γνώσης και της τεχνολογίας και τον πόλεμο απέναντι στην αμάθεια και στον σκοταδισμό, καθώς ο Προμηθέας ήταν αυτός που χάρισε στους ανθρώπους τη φωτιά, όπως επίσης και τις Επιστήμες και τα Γράμματα, κρυφά απ' τους θεούς.

5. Πανεπιστήμιο Αθηνών

Το κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών καθιερώθηκε να ονομάζεται «Προπύλαια του Πανεπιστημίου», καθώς στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, τα προπύλαια είναι μια μνημειακή πύλη, ένα χώρισμα μεταξύ των κοσμικών και θρησκευτικών μερών μιας πόλης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η διακόσμηση του κτιρίου και συγκεκριμένα, η τοιχογραφία που κοσμεί την εσωτερική πρόσοψη των Προπυλαίων, η οποία ολοκληρώθηκε 27 χρόνια μετά. Στην τοιχογραφία αυτή βρίσκεται στη μέση ο Όθωνας, καθισμένος σε θρόνο, περιτριγυρισμένος από τις Επιστήμες (Ιατρική, Φυσική, Φιλοσοφία, Αρχαιολογία, Ιστορία κλπ.), οι οποίες έχουν αποτυπωθεί ως γυναικείες μορφές, κατά τα πρότυπα της Αναγέννησης. Στη μια άκρη της τοιχογραφίας βρίσκεται ο Προμηθέας ως η αρχή της δημιουργίας της σύγχρονης ανθρωπότητας, στη συνέχεια παρουσιάζονται γνωστοί φιλόσοφοι, πολιτικοί και ποιητές του ελληνικού χώρου και η διαδρομή στον χρόνο ολοκληρώνεται δεξιά µε τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος συμβολίζει τη μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό.

Σήμερα στο κτίριο αυτό στεγάζεται η Πρυτανεία του ΕΚΠΑ και η Αίθουσα Τελετών ορκωμοσίας των πτυχιούχων φοιτητών, ενώ στα αμφιθέατρά του φιλοξενούνται κυρίως επιστημονικές εκδηλώσεις και συνέδρια.

6. Εθνική Βιβλιοθήκη

Το 1888 θεμελιώθηκε το νέο μαρμάρινο νεοκλασικό κτήριο επί της οδού Πανεπιστημίου. Το κτήριο χρηματοδοτήθηκε από τα αδέλφια Βαλλιάνου, Έλληνες της Διασποράς με καταγωγή από την Κεφαλλονιά. Σχεδιάστηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν (ο οποίος σχεδίασε επίσης και το κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ ο αδερφός του Κρίστιαν Χάνσεν το Πανεπιστήμιο Αθηνών) με επίβλεψη εργασιών από τον Ερνέστο Τσίλλερ. Το κτίριο κατασκευάστηκε σε απόλυτη συμμετρία τόσο στις κατόψεις όσο και στις όψεις, από πεντελικό μάρμαρο με στοιχεία δωρικού ρυθμού και σκάλες ύφους μπαρόκ σε δύο σκέλη, με εξαιρετικό γλυπτικό διάκοσμο στους φανοστάτες, στα κιγκλιδώματα κλπ. Σήμερα, στο νεοκλασικό κτήριο στεγάζεται η συλλογή και το αναγνωστήριο εφημερίδων.

7. Αρσάκειο

Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τον Αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη, τα οποία όμως τότε δεν εγκρίθηκαν από την Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, γιατί ο Κλεάνθης αντί να σχεδιάσει τους κοιτώνες των κοριτσιών στην εσωτερική αυλή, τους τοποθέτησε επί των οδών Πεσμαζόγλου και Πανεπιστημίου, γεγονός απαγορευτικό για τα ήθη της εποχής. Στη συνέχεια, ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυταντζόγλου άλλαξε το αρχικό σχέδιο των παραθύρων των κοιτώνων υψώνοντάς τα σε ύψος 2,50 μ. από το δάπεδο, ώστε να προστατεύονται τα κορίτσια από τα βλέμματα των περίγυρων.

Το 1900 έγιναν ριζικές επεμβάσεις και τα παλαιότερα κτίρια του 19ου αι. κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους χτίστηκε η σημερινή στοά του Αρσακείου σε σχέδια Ν. Δημάδη, με κρεμαστούς επί προβόλω διώροφους ιωνικούς κίονες στους επάνω ορόφους, καταλαμβάνοντας πλέον ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο. Η λιτή αρχική νεοκλασική αισθητική του Κλεάνθη εμπλουτίστηκε με επιβλητικά νεομπαρόκ στοιχεία, όπως οι πυργοειδείς τρούλοι στις γωνίες του συγκροτήματος επί της οδού Σταδίου από τον Αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ το 1907.

Στον μεσοπόλεμο, γύρω στο 1933, λόγω της ηχορύπανσης αλλά και της αύξησης του αριθμού των μαθητριών, το Αρσάκειο Σχολείο της οδού Πανεπιστημίου σταμάτησε τη λειτουργία του και οδηγήθηκε σε νέα τοποθεσία εκτός κέντρου των Αθηνών, στο κηποπροάστειο του Ψυχικού, σε νέο κτίριο σχεδιασμένο από τους αρχιτέκτονες Ανδρέα Κριεζή και Αναστάσιο Μεταξά. Στην εσωτερική αυλή του παλιού σχολείου ανεγέρθηκε στη συνέχεια το κινηματοθέατρο Ορφέας, ενώ στο υπόγειο το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν. Στα τέλη του 20ου αι. ο κατεδαφισμένος πια Ορφέας παραχώρησε τη θέση του στη Στοά του Βιβλίου, όπου στεγάζονται σήμερα τα βιβλιοπωλεία των εκδοτικών οίκων της χώρας.

8. Κινηματοθέατρο REX

Αρχιτέκτονες του έργου οι κ.κ. Βασίλης Κασσάνδρας και Λεωνίδας Μπόνης, που λίγα χρόνια πριν είχαν συνεργαστεί για το συγκρότημα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (σημερινό CITY LINK-ATTICA). Την ιδέα του κτιρίου είχαν τα αδέρφια Σικιαρίδη με καταγωγή από τη Βηρυτό.

Το εντυπωσιακό κτίριο χολιγουντιανών προδιαγραφών διαθέτει πρόσοψη που μοιάζει με ουρανοξύστη, με απόληξη σε διπλούς πύργους κρύβοντας στο εσωτερικό τους τον μηχανισμό των ανελκυστήρων. Οι αρχιτέκτονες του έργου επηρεάστηκαν από τα γαλλικά πρότυπα και τα ρεύματα του Μεσοπολέμου (Art Deco και μοντέρνος κλασικισμός), θυμίζοντας λίγο από Νέα Υόρκη στην Αθήνα του μεσοπολέμου.

Οι ιδιοκτήτες εξαρχής ήθελαν οπωσδήποτε ένα κινηματογράφο που θα αφορούσε τα παιδιά, γι’ αυτό κι έγινε το ιστορικό «Σινεάκ» στο υπόγειο, χωρητικότητας 700 θέσεων, το οποίο αργότερα μετατράπηκε σε θέατρο όπου ανέβαζαν παραστάσεις η Νόνικα Γαληνέα και ο Αλέκος Αλεξανδράκης με τον θίασό τους. Στη συνέχεια έγινε πάλι κινηματογράφος και πήρε το όνομα «REX 2», προβάλλοντας ταινίες όλων των ειδών.

Και ποιος ηθοποιός δεν πέρασε από το «REX»; Κοτοπούλη, Συνοδινού, Κατράκης, Διαμαντόπουλος, Ηλιόπουλος, Μυράτ, Βαλάκου, Βλαχοπούλου, Τσαγανέας, Παπαμιχαήλ, Χορν, Αλεξανδράκης, Γαληνέα, Μερκούρη, Φωτόπουλος, Ρίζος και πολλοί ακόμη θρυλικοί ηθοποιοί.

Το 1982 ξέσπασε μεγάλη φωτιά στους χώρους του κτιρίου του REX λόγω εργασιών που γίνονταν στην σκηνή του θεάτρου Κοτοπούλη, το οποίο καταστράφηκε σε αντίθεση με τις κάτω αίθουσες «REX» και «Σινεάκ» που διασώθηκαν. Έναν χρόνο αργότερα το κτίριο χαρακτηρίστηκε διατηρητέο και στη συνέχεια αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο. Σήμερα, έπειτα από συστηματική ανακαίνιση, χρησιμοποιείται ως στέγη του Εθνικού Θεάτρου.

Τελειώνοντας το διάβα μου στην αθηναϊκή boulevard της οδού Πανεπιστημίου και στην προσπάθεια μου ο περίπατος αυτός να είναι ένα «παράθυρο» γεμάτο γνώση και εικόνες, θυμήθηκα τα λόγια του υπέροχου ποιητή μας, Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος είχε γράψει:

«…Δεν αντέχω τα παράθυρα χωρίς θέα.

Τα παράθυρα βρίσκονται εκεί για να ταξιδεύουν τη ματιά.

Για ν’ αποκαλύπτουν ορίζοντες.

Για να υπόσχονται το "παραπέρα".

Για να λούζουν στο αληθινό φως τ’ άδεια δωμάτια.

Για να φτιάχνουν σκιές με χρώμα πάνω στους λευκούς τοίχους…».