ΠΩΣ ΦΤΑΣΑΜΕ ΣΤΙΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΣΒΗΝΟΥΝ ΜΕ ΤΙΠΟΤΑ

Δεν θέλει πολύ για να γίνει μια σπίθα πυρκαγιά. Ειδικά όμως τα τελευταία χρόνια, ένας συνδυασμός παραγόντων έχει οδηγήσει σε πυρκαγιές που φαίνεται να μην μπορεί να νικήσει κανείς. Τι μπορεί να γίνει γι’ αυτό;

Διακεκριμένοι κλιματολόγοι, ειδικοί επί της δασικής οικολογίας και των κινδύνων για δασικές πυρκαγιές, μέλη διεθνούς κοινοπραξίας ερευνητικών ιδρυμάτων είχαν ενημερώσει το 2022 πως πολύ σύντομα θα ξεσπούσαν πυρκαγιές που θα ήταν αδύνατο να σταματήσουν. Σαν και αυτές που βλέπουμε να απανθρακώνουν φέτος την Ελλάδα.

Προφανώς και δεν επιστράτευσαν το κληρονομικό τους χάρισμα. Οι εξπέρ –μεταξύ των οποίων ήταν μέλη του Πανεπιστημίου Πατρών και του Ινστιτούτου Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών– είχαν διενεργήσει σχετική έρευνα. Τα ευρήματα αποκάλυπταν μια άνευ προηγουμένου αλλαγή στο καθεστώς των πυρκαγιών στην Ευρώπη, που είναι πιο έντονη στην περιοχή της Μεσογείου. Ναι, σε αυτές τις δραματικές εξελίξεις έπαιξε ρόλο η κλιματική αλλαγή.

Πριν συνεχίσουμε, να θυμίσουμε ότι η φωτιά (ή πυρ) είναι η καύση που συνοδεύεται από φλόγα. Η πυρκαγιά είναι η ανεξέλεγκτη φωτιά.

Τι σημαίνει «άλλαξε συμπεριφορά η φωτιά»

Η έρευνα εντόπισε περιόδους του καλοκαιριού και της άνοιξης που τα τελευταία χρόνια είχαν άνευ προηγουμένου τιμές κινδύνου πυρκαγιάς. Ήταν ξεκάθαρο πως πολλές περιοχές της νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου έφταναν σε ακραίες συνθήκες, στοιχείο που ευνοεί τις δασικές πυρκαγιές (ελλείψει υγρασίας, την οποία εξαφανίζουν οι καύσωνες). Όπως εξήγησαν οι συγγραφείς της μελέτης, η μεταμόρφωση του «καθεστώτος πυρκαγιάς» της Ευρώπης σημαίνει πως όσο αυξάνονται οι θερμοκρασίες, τόσο περισσότερο αλλάζει η συμπεριφορά της φωτιάς.

Βλέπεις, όσο αυξάνεται η ξηρότητα της βλάστησης, αυξάνεται και η ποσότητα ενέργειας που απελευθερώνει όταν καίγεται. Η συνέπεια είναι να αυξάνεται δραματικά η δύναμη της φωτιάς, που εξαπλώνεται πιο γρήγορα αφού δεν υπάρχει το υγρό στοιχείο. Έτσι, γίνεται πρακτικά αδύνατος ο περιορισμός και η κατάσβεση κάποιων από αυτές τις πυρκαγιές

© 2023 Achilleas Chiras / AP Photo

Όπως σημειώνει ο Jofre Carnicer, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης και μέλος του Τμήματος Εξελικτικής Βιολογίας, Οικολογίας και Περιβαλλοντικών Επιστημών του University of Barcelona, «οι εκτιμήσεις κινδύνου πυρκαγιάς και των επιπτώσεων της, με βάση μετεωρολογικά δεδομένα και δορυφορική ανίχνευση των επιπτώσεων, έχουν αλλάξει όπως περνούν τα χρόνια. Η αύξηση του ακραίου κινδύνου πυρκαγιάς που παρατηρήσαμε είναι αρκετά πρόσφατη. Είναι και η πρώτη που συνέβη λόγω καιρικών συνθηκών. Μεταφράζεται σε σημαντική αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που σχετίζονται με τη φωτιά σε περιόδους υπερβολικής ζέστης και κινδύνου πυρκαγιών το καλοκαίρι».

Πού εντοπίζονται οι υψηλότεροι κίνδυνοι για ανεξέλεγκτες πυρκαγιές

«Σε κάποιες περιπτώσεις οι πυρκαγιές υπερβαίνουν τις δυνατότητες πυρόσβεσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, προκαλώντας υψηλότερες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα», προσθέτει ο ειδικός. «Αυτές σχετίζονται με τη φωτιά σε εξαιρετικά ζεστά και ξηρά καλοκαίρια. Φαινόμενο που εμφανίζεται στη Μεσογειακή Ευρώπη, αλλά και στην ψυχρότερη, βόρεια Ευρώπη. Η μελέτη μας συνδέει την αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς, με τον υψηλότερο αριθμό εκπομπών CO₂ που προκαλούνται από τη φωτιά». Όπως εξηγεί, ο μεγαλύτερος κίνδυνος εντοπίζεται σε δασικές και ορεινές περιοχές στη νότια και κεντρική Ευρώπη.

Η φωτιά, στοιχείο που μας βοήθησε να εξελιχθούμε ως είδος (όταν το δαμάσαμε), τώρα απειλεί την ύπαρξή μας. Η φωτιά, που παρείχε ζεστασιά, φωτισμό, προστασία από τα αρπακτικά και μέσο δημιουργίας προηγμένων εργαλείων κυνηγιού, αλλά και μαγειρέματος του φαγητού, τώρα μας οδηγεί σε αργό θάνατο. Βέβαια, προηγουμένως βάλαμε οι ίδιοι το χεράκι μας, καθώς ως άπληστο είδος καταστρέψαμε την ατμόσφαιρα. Πλέον η Γη μας εκδικείται για ό,τι της κάναμε, με τα κύματα καύσωνα στην Ευρώπη να καταρρίπτουν κάθε προηγούμενο ιστορικό ρεκόρ.

Την ίδια ώρα, πυροδοτούν τεράστιες πυρκαγιές, αναγκάζουν εκατομμύρια ανθρώπων να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και προκαλούν μεγάλη οικολογική καταστροφή, μέσω της απώλειας τεράστιων δασικών και αγροτικών εκτάσεων.

Η Ευρώπη ζει την περίοδο του Πυρόκαινου

Ο περιβαλλοντικός ιστορικός Stephen Pyne είναι αυτός που εμπνεύστηκε τον όρο «Πυρόκαινο» (Pyrocene), για ό,τι ζούμε πια. Τον χρησιμοποίησε σε σχετικό βιβλίο του, που εξηγεί πώς κάναμε ό,τι κάναμε και τι ακολουθεί. Ο ιστορικός πυρκαγιών, με προϋπηρεσία 15 χρόνων στην πυροσβεστική, είπε στο Wired:

«H φωτιά υπάρχει εδώ και 420.000.000 χρόνια. Ιστορικά οι φωτιές ήταν φυσικό φαινόμενο που τακτοποιούσε περιοδικά τα οικοσυστήματα, προκειμένου να αρχίσει νέα ανάπτυξη. Η μελέτη του απολιθωμένου άνθρακα δείχνει ότι ο κεραυνός πυροδότησε φωτιές, μόλις αναπτύχθηκαν τα φυτά στη στεριά.

Η δεύτερη χρήση της φωτιάς αφορούσε τους ανθρωπογενείς προγόνους μας. Θεωρείται ως το πρώτο εργαλείο που επέτρεψε το μαγείρεμα φαγητού, κάτι που είχε διαρκείς μορφολογικές αλλαγές.

Η τρίτη εκμετάλλευση της φωτιάς ήταν για την καύση ορυκτών καυσίμων. Έγινε δηλαδή, η σημαία της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Η φωτιά μπορούσε να υπάρξει χωρίς ανθρώπους. Οι άνθρωποι όμως, δεν μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς φωτιά.

Μετά τη βιομηχανική επανάσταση και τον καταστροφικό οίστρο των ανθρώπων που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή, οι φωτιές έχουν μεταμορφωθεί σε αφύσικα θηρία που αντί να βοηθήσουν το οικοσύστημα, το εξαφανίζουν.

© 2023 Achilleas Chiras / AP Photo

Την ίδια ώρα, στην ύπαιθρο οι αγρότες ήθελαν να απολαμβάνουν τα οικολογικά οφέλη της φωτιάς χωρίς την πραγματική φωτιά. Τα θρεπτικά συστατικά παρέχονταν από τεχνητά λιπάσματα και όχι από καμένη βλάστηση. Τα ζιζάνια και τα παράσιτα απομακρύνθηκαν με τρακτέρ και χημικά (όπου έγινε κατάχρηση, με οδυνηρές συνέπειες για τη γη), αντί της φωτιάς και του καπνού που χρησιμοποιείτο έως τότε.

Ο στόχος της βιομηχανικής γεωργίας ήταν να επιλέξει και να μιμηθεί μόνο εκείνες τις διαδικασίες πυρκαγιάς που θα μεγιστοποιούσαν την παραγωγικότητα. Έτσι τα αγροκτήματα εξελίχθηκαν σε “εργοστάσια”.

Κατά έναν ειρωνικό τρόπο, οι πυρκαγιές χρησιμοποιήθηκαν σε μηχανές που κινούνται με βενζίνη όπως πυροσβεστικά οχήματα, αντλίες, ελικόπτερα και μπουλντόζες (κατά μία έννοια καταπολεμούσαν τη φωτιά με φωτιά)».

Πληρώνουμε τις επιλογές μας

Έως το 1950, ουδείς είχε εκφράσει την παραμικρή ανησυχία με τις συνέπειες του λάθος τρόπου που συμπεριφερόμασταν στη φωτιά. Τότε ήταν που δημιουργήθηκε ο τομέας της οικολογίας της πυρκαγιάς. Είχαν ήδη εκτοξευθεί στα ύψη οι εκπομπές όλων των αερίων, που είχαν ως συνέπεια την κλιματική κρίση. Αυτή έγινε η αιτία των πιο έντονων κυμάτων καύσωνα και μεγαλύτερων περιόδων ξηρασίας, και ως εκ τούτου των ευνοϊκότερων προϋποθέσεων για την καύση της βλάστησης.

«Σε χώρες όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα, η οικονομική ανάπτυξη έχει προκαλέσει τη μετανάστευση προς τις πόλεις και την απομάκρυνση από ποιμενικές βιομηχανίες (βλ. γεωργία και εκτροφή ζώων)», συνεχίζει ο Pyne «Αυτή η οικονομική αλλαγή σήμαινε ότι δεν υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι για να διατηρήσουν την παραδοσιακή καύση ή να διατηρήσουν την παραδοσιακή χρήση της γης. Για χιλιάδες χρόνια, οι αγρότες έκαιγαν τακτικά τις εκτάσεις τους, για να καθαρίσουν τα νεκρά χαμόκλαδα και να ανοίξουν τον δρόμο για νέα ανάπτυξη, ενώ μείωναν τον κίνδυνο τεράστιων πυρκαγιών.

Πολλές σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινότητες έχουν στραφεί σε ένα σύστημα που ονομάζεται fire suppression – σημαίνει γρήγορη κατάσβεση των πυρκαγιών προτού έχουν την ευκαιρία να εξαπλωθούν, να καταστρέψουν περιουσίες και να σκοτώσουν ανθρώπους. Αυτό προϋποθέτει τη συσσώρευση καυσίμων στην ύπαιθρο, τα οποία είναι πάντα έτοιμα να καούν. Επειδή πλέον υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι που ζουν στην ύπαιθρο, τα δάση έχουν αυξηθεί.

Μολονότι αυτό είναι καλό για την άγρια ζωή, αυξάνει τους κινδύνους για εκδήλωση πυρκαγιάς, καθώς με λιγότερα ζώα να βόσκουν –βλ. μασούν τα χόρτα–, το πολύ εύφλεκτο καύσιμο συσσωρεύεται ακόμη περισσότερο. Και κάπως έτσι βλέπουμε φωτιές να εμφανίζονται, να πολλαπλασιάζονται αμέσως και να γίνονται αμείλικτες πυρκαγιές».

Το μεγάλο λάθος μας

Ο Marc Castellnou, διοικητής περιστατικών της Καταλανικής Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, είχε εξηγήσει πέρυσι που καιγόταν η Ισπανία πως «οι πυρκαγιές γίνονται διαρκώς πιο δύσκολες, ως προς τη διαχείριση, επειδή η γη δεν ελέγχεται ενεργά με αραίωση της βλάστησης και σκόπιμες φωτιές. Το πρόβλημα είναι ότι εμείς ως κοινωνία έχουμε αντιδράσει μόνο σε ένα τμήμα του θέματος, δημιουργώντας δυνατότητες πυρόσβεσης. Δεν έχουμε δημιουργήσει διαχείριση οικοσυστήματος».

Και μετά μπήκε στη μέση η κλιματική αλλαγή και οι αυξανόμενοι –σε ένταση και διάρκεια– καύσωνες που κάνουν καύσιμο τα πάντα.

© 2023 Achilleas Chiras / AP Photo

Η μόνη σωτηρία μας – μην κρατήσεις την αναπνοή σου

Οι επιστήμονες της πυρκαγιάς λένε ότι ο καλύτερος τρόπος για να μετριαστεί ο κίνδυνος εκδήλωσης πυρκαγιάς είναι η αραίωση της περίσσειας βλάστησης και η πραγματοποίηση περισσότερων ελεγχόμενων φωτιών. Πρόκειται για μια πολύ ιδιαίτερη τεχνική που μπορούν να κάνουν με επιτυχία μόνο πολύ καλά εκπαιδευμένοι άνθρωποι. Στην Ελλάδα υποτίθεται πως θα την μάθαιναν οι ΕΜΟΔΕ (Ειδική Μονάδα Δασικών Επιχειρήσεων, γνωστοί και ως Δασοκομάντο). Φέτος δεν είδαμε κάποια πρόοδο, μολονότι πολλοί ειδικοί των δασών και των πυρκαγιών τόνισαν πως δεν υπάρχει άλλη ελπίδα.

Οι ερευνητές της μελέτης που διάβασες στην αρχή πρότειναν τη διατήρηση ετήσιας μείωσης τουλάχιστον 310 εκατομμυρίων τόνων CO2 από τους δασικούς και γεωργικούς τομείς στην Ευρώπη, έως το 2030. Σημειώθηκε και ότι η ανιχνευθείσα αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τις στρατηγικές απανθρακοποίησης που βασίζονται σε δάση και χρήσεις γης «εάν δεν υιοθετηθούν αποτελεσματικές στρατηγικές δασικής διαχείρισης, για τη μείωση αυτών των κινδύνων. Η δραστική μείωση των εκπομπών CO₂ τις επόμενες δύο δεκαετίες (2030-2040) είναι το κλειδί για την επίτευξη χαμηλότερου κινδύνου πυρκαγιών στην Ευρώπη και παγκοσμίως».

Καλή τύχη.