ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ

«Ίππος: Το Άλογο στην αρχαία Αθήνα» είναι ο τίτλος της πρωτότυπης έκθεσης τέχνης και επιστήμης με την οποία υποδέχεται το κοινό η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Μια εξαιρετική ευκαιρία για να δείτε περισσότερα από 50 αρχαία αντικείμενα, πολλά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά, αλλά και για μια επίσκεψη στο υπέροχο κτίριο με τον ολάνθιστο κήπο που στεγάζει την έκθεση, στο Κολωνάκι.  

Η πρώτη έκπληξη όταν κλήθηκα να παρακολουθήσω την ξενάγηση στην έκθεση «Ίππος: Το Άλογο στην αρχαία Αθήνα», που διοργανώνει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, ήταν το ίδιο το κτίριο της Σχολής με τον ολάνθιστο και μοσχομυριστό κήπο επί της οδού Σουηδίας, στο Κολωνάκι.

Κάπως μου είχε ξεφύγει στις ατελείωτες βόλτες που συνηθίζω να κάνω στην πόλη, αλλά πλέον μπήκε και αυτό στη μεγάλη λίστα μου για κάθε εποχή, με κάθε ευκαιρία. Πόσο μάλλον τώρα, που η άνοιξη είναι προ των πυλών, και ακόμα πιο πολύ με αφορμή τη συναρπαστική αυτή έκθεση για κοινό κάθε ηλικίας, που επιμελήθηκε η Διευθύντρια της Σχολής, καθηγήτρια Jenifer Neils.

Με αγάπη και σεβασμό για το άλογο

Και πώς όχι, όταν το κεντρικό έκθεμα είναι ένας από τους πολύ καλά διατηρημένους σκελετούς αρχαίων αλόγων που βρέθηκαν στις πρόσφατες ανασκαφές στο αρχαίο νεκροταφείο, στο Φάληρο. Πρόκειται για μια από τις πιο εντυπωσιακές ανακαλύψεις αυτού του αιώνα, με ανασκαφές που διήρκεσαν από το 2012 έως το 2016 και έφεραν στο φως πάνω από 1.900 απλές ανθρώπινες ταφές και 18 ταφές αλόγων.

Εσείς το ξέρατε ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι έθαβαν τα άλογά τους σε στάση που να δηλώνει κίνηση; Έτσι άρμοζε στα αγαπημένα τους ζώα, σε μια πόλη που, όπως μαθαίνουμε, χαρακτηριζόταν από ιππομανία.

Σκελετός αλόγου, σύνθεση από τις Ταφές 1488, 1124 και 84, Ανασκαφές Φαλήρου, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (Ο.Δ.Α.Π.)

Αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας της Αθήνας

Στην έκθεση αυτή, τέχνη και επιστήμη συστρατεύονται για να παρουσιάσουν τα νεότερα αποτελέσματα της αρχαιολογικής, ζωοαρχαιολογικής και ιστορικής έρευνας, με στόχο την καλύτερη κατανόηση της σημασίας του αλόγου στην αρχαία αθηναϊκή κοινωνία. Κι εμείς με ένα σωρό απορίες απευθυνθήκαμε στην κ. Ελένη Γκίζα, υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της έκθεσης, για μια συζήτηση με θέμα το άλογο – τι άλλο;

Λουτροφόρος του Φίλωνος, Πεντελικό μάρμαρο, περ. 360-350 π.Χ., Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών Μ 977 © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (Ο.Δ.Α.Π.)

– Τι συμβόλιζε το άλογο στην αρχαιότητα;

Οι σύγχρονες απόψεις για τα άλογα ίσως δεν διαφέρουν πολύ από αυτές της αρχαιότητας. Τα άλογα σήμερα θεωρούνται ευγενή και δυναμικά πλάσματα, εκ φύσεως άγρια αλλά και εξημερωμένοι σύντροφοι. Η σχέση τους με τους ανθρώπους έχει κυμανθεί από το να αποτελούν πηγή τροφής μέχρι να χρησιμοποιούνται ως μέσα μεταφοράς στον πόλεμο και ως βοηθοί στην εργασία. Στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα, τα άλογα είχαν διαφορετικούς ρόλους για διαφορετικούς ανθρώπους σε διαφορετικές συνθήκες. Τα άλογα είχαν ιδιαίτερη σημασία σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής των ανθρώπων όλων των ηλικιών, ενώ πολύ σημαντική ήταν η συμβολή τους στις χερσαίες μετακινήσεις ανθρώπων και αγαθών.

ΤΑ ΑΛΟΓΑ ΔΕΝ ΘΕΩΡΟΥΝΤΑΝ ΖΩΑ ΠΡΟΟΡΙΣΜΕΝΑ ΓΙΑ ΣΚΛΗΡΗ ΔΟΥΛΕΙΑ, ΟΠΩΣ ΤΑ ΜΟΥΛΑΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΑΪΔΟΥΡΙΑ, ΑΛΛΑ ΖΩΑ ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ.

– Ποια η σχέση των αρχαίων Αθηναίων και κατ’ επέκταση των παιδιών τους με τα άλογα;

Τα άλογα σχετίζονται με όλες σχεδόν τις πτυχές της αρχαίας αθηναϊκής ζωής, όπως τον πόλεμο, τη θρησκεία, τη μυθολογία και τον αθλητισμό. Θεωρούνται αριστοκρατικά ζώα, όχι επειδή είναι σπάνια ή εξωτικά, αλλά επειδή αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ίδιας της ταυτότητας της Αθήνας: το άλογο είναι ιερό για την Αθηνά και τον Ποσειδώνα.

Οι απεικονίσεις αλόγων αφθονούν στην Αγορά και την Ακρόπολη, αγωνίζονται σε αριστοκρατικές ιπποδρομίες και οι δραστηριότητες του αθηναϊκού ιππικού σώματος επικεντρώνονταν στην Αρχαία Αγορά. Τα άλογα έγιναν σύμβολο του ιδανικού, αρσενικού, δυνατού και αθλητικού ιδεώδους, το οποίο διείσδυσε στην αθηναϊκή τέχνη και κουλτούρα. Δεν θεωρούνταν ζώα προορισμένα για σκληρή δουλειά, όπως τα μουλάρια και τα γαϊδούρια, αλλά ζώα άξια των θεών.

Χάλκινη προτομή αλόγου Medici-Riccardi, Ελληνικό, πιθανόν από τη Νότια Ιταλία ή τη Σικελία, Χυτό, χαλκός, αρχικά επιχρυσωμένο, περ. 340 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας 1639, Περιφερειακή Διεύθυνση Μουσείων Τοσκάνης © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (Ο.Δ.Α.Π.)

– Τι είναι αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο τους μικρούς επισκέπτες; Τους ενήλικες;

Σίγουρα ο σκελετός του αλόγου από το Φάληρο, τον οποίο βλέπουν οι επισκέπτες αμέσως μόλις εισέλθουν στην έκθεση, είναι εντυπωσιακός. Τα παιδιά τείνουν να εντυπωσιάζονται με τα οστά και συχνά πιστεύουν ότι οι αρχαιολόγοι είναι παλαιοντολόγοι! Το να βλέπουν τα οστά στον ίδιο χώρο με πολλές αναπαραστάστεις αλόγων επιτρέπει στους επισκέπτες να σχηματίσουν εύκολα μια πιο πλήρη εικόνα του αλόγου στην αρχαιότητα.

Επίσης, η χάλκινη προτομή του αλόγου Medici-Riccardi είναι εντυπωσιακή. Η ποιότητα της κατασκευής είναι εξαιρετική και πραγματικά σε κάνει να αναρωτιέσαι πώς θα φαινόταν και το υπόλοιπο σώμα του αλόγου. Χάλκινα έργα μεγάλης κλίμακας όπως αυτή η προτομή σπάνια σώζονται στις μέρες μας, γεγονός που καθιστά το συγκεκριμένο εύρημα ακόμα πιο εξαιρετικό.

– Ήταν τα αλογάκια τα σημερινά «αυτοκινητάκια» με τα οποία παίζουν τα παιδιά;

Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Μικρά πήλινα ειδώλια αλόγων με αναβάτη, πήλινα άλογα με ρόδες και μικρογραφίες αγγείων με σκηνές αλόγων είναι μόνο μερικά από τα παιχνίδια με τα οποία έπαιζαν τα παιδιά στην αρχαία Αθήνα. Ωστόσο, στις μέρες μας συνήθως συνδέουμε τα «αυτοκινητάκια» με τα αγόρια και όχι τόσο με τα κορίτσια. Στην αρχαιότητα, τα πήλινα ειδώλια αλόγων ήταν πιθανότατα κατάλληλα και για τα δύο φύλα.

– Στις μέρες μας, η ιππασία χρησιμοποιείται και ως μέσο θεραπείας για άτομα με αναπηρία, ενώ υπάρχει και η λεγόμενη Ιππόλυση, όπου τα άλογα γίνονται εναλλακτικοί... ψυχοθεραπευτές σε ανθρώπους με κατάθλιψη, κρίσεις πανικού και άλλες ψυχικές διαταραχές. Στην αρχαιότητα υπήρχε αυτή η γνώση αναφορικά με τις θεραπευτικές ιδιότητες του αλόγου;

Κανένα αρχαίο κείμενο δεν αναφέρεται στη χρήση αλόγων ειδικά για αυτούς τους σκοπούς. Αλλά δεδομένου του επιπέδου της ιππομανίας στην αρχαία Αθήνα, θα υπήρχε σίγουρα η γνώση της ξεχωριστής σχέσης μεταξύ ανθρώπων και αλόγων και της συναισθηματικής υποστήριξης που τα άλογα μπορούσαν να προσφέρουν.

Γενική άποψη της έκθεσης.

– Τι μαθαίνουν τελικά τα παιδιά κατά την επίσκεψή τους στην έκθεση; Ποια είναι τα μηνύματα που πιστεύετε ότι κρατούν προς επεξεργασία φεύγοντας;

Ένα σημαντικό μήνυμα είναι ότι οι αρχαιολόγοι δεν μελετούν μόνο ένα είδος στοιχείων για να ερμηνεύσουν το παρελθόν. Η αρχαιολογία είναι ένας διεπιστημονικός ερευνητικός τομέας που μπορεί να συνδυάσει τη ζωοαρχαιολογία, την ιστορία της τέχνης, τη νομισματική, την επιγραφική, την ιστορία, τη λογοτεχνία και πολλά άλλα. Τα αντικείμενα αυτής της έκθεσης περιλαμβάνουν όλους αυτούς τους τομείς, σχηματίζοντας έτσι μια ολοκληρωμένη εικόνα για το άλογο στην αρχαία Αθήνα.

Ένα δεύτερο σημαντικό μήνυμα είναι ότι τα αντικείμενα που βλέπουμε στην έκθεση έχουν όλα μια ιστορία. Πράγματι, μπορούμε να θαυμάσουμε ένα αντικείμενο για την επιδέξια απόδοση της χαίτης του αλόγου ή για την ανατομικά ακριβή απόδοση των μυών του. Ωστόσο, η χρήση του αντικειμένου, το αρχαιολογικό του πλαίσιο και η σχέση του με άλλα ευρήματα μας λένε περισσότερα για τους ανθρώπους πίσω από τα αντικείμενα. Οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά της Αθήνας που αλληλεπιδρούσαν με άλογα σε πολλούς τομείς της ζωής είναι αυτά που πρέπει να σκεφτούν οι επισκέπτες όταν βρίσκονται την έκθεση.

Τετράδραχμο με παράσταση Ίππιου Ποσειδώνα, Αργυρό, Ποτίδαια, περ. 500-480 π.Χ.. Νομισματική Συλλογή Alpha Bank © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (Ο.Δ.Α.Π.)

Πολλαπλοί οι ρόλοι του αλόγου

Κλείνοντας πρέπει να πούμε ότι η έκθεση διαρθρώνεται σε έξι θεματικές ενότητες: την ταφή του αλόγου από το Φάληρο, την ιπποτροφία και την εκπαίδευση των αλόγων, τις ιπποδρομίες και τις αρματοδρομίες, το αθηναϊκό ιππικό σώμα, τη μυθολογία και τη θρησκεία.

Στα σημαντικά εκθέματα περιλαμβάνονται ένα αγγείο με την πρώτη ζωγραφική απεικόνιση του αλόγου στην τέχνη της Αρχαίας Αθήνας, που χρονολογείται περίπου στο 900 π.Χ., ένας χάλκινος χαλινός, πιθανότατα λάφυρο από τους περσικούς πολέμους αφιερωμένο στην Ακρόπολη, ένα μαρμάρινο ανάγλυφο που απεικονίζει μια δραματική σκηνή με έναν πολεμιστή που πηδάει από ένα άρμα, ένα μεγάλο ταφικό μνημείο προς τιμήν ενός ιππάρχου με παράσταση μάχης και ένα σπάνιο αργυρό νόμισμα με τον θεό της θάλασσας, τον Ποσειδώνα, πάνω σε άλογο.

Αμφορέας Μέσης Πρωτογεωμετρικής περιόδου, περ. 10ος π.Χ. αιώνας, Μουσείο Κεραμεικού 560, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων (Ο.Δ.Α.Π.)

Επιπλέον, εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό ένας αμφορέας από σωστική ανασκαφή στη Γλυφάδα, που περιείχε την ταφή ενός παιδιού. Στο αγγείο, που αποδίδεται στο ζωγράφο Λυδό, έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους της αττικής μελανόμορφης τεχνοτροπίας, απεικονίζεται ένας νεαρός ιπποκόμος που ιππεύει ένα άλογο, ενώ οδηγεί ένα δεύτερο.

Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, Σουηδίας 61, Αθήνα. Ώρες Λειτουργίας: Τετάρτη-Παρασκευή-Σάββατο-Κυριακή: 12:00–18:00, Πέμπτη 16:00–22:00.  Έως 30 Απριλίου 2022. Είσοδος Ελεύθερη.