ΠΩΣ ΤΑ ΜΜΕ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ
Με ποιον τρόπο τα ΜΜΕ παρουσιάζουν θέματα που αφορούν πρόσφυγες και μετανάστες; Πόσο έδαφος κερδίζει ο ρατσιστικός λόγος και τι συνέπειες μπορεί να έχει σε μια ήδη πολωμένη κοινωνία;
«Ο ρατσισμός δεν εξαντλείται σε επιθέσεις, επιδρομές και πογκρόμ. Αν αυτά αποτελούν την πιο ακραία (και εύκολα καταδικαστέα) μορφή του, η πιο διαβρωτική εκδοχή του είναι αυτή ενός έρποντα λόγου απαξίωσης του "άλλου" που διαχέεται στην κοινωνία είτε ως “αλήθεια που δεν χρήζει απόδειξης” και “λόγια έξω από τα δόντια” είτε ως “λογοτεχνίζον εύρημα”, “αστείο” και “ευφυές σχόλιο”». Τα λόγια της Χριστίνας Πάντζου, αν και γραμμένα το 2013, αποτυπώνουν όσα είδαμε, ακούσαμε και διαβάσαμε τις τελευταίες μέρες.
Η καταστροφή στον Έβρο, ένα βίντεο της κακιάς ώρας, ένας αυτόκλητος προστάτης της πατρίδας και 13 άνθρωποι κλεισμένοι σε τρέιλερ. Και η ελληνική δημοσιογραφία έδειξε για άλλη μια φορά πόσο μικρή είναι, πόσο αδυνατεί να σταθεί με αντικειμενικότητα και ενσυναίσθηση απέναντι σε μεγάλα ζητήματα, πόσο παίζει με τις λέξεις και τις έννοιες, πώς αποσιωπά ή δίνει βήμα σε φωνές.
Το φαινόμενο δεν είναι νέο. Ξεκίνησε χρόνια πριν, όταν τα δελτία και τα πρωτοσέλιδα συνόδευαν τη λέξη «μετανάστης» με λέξεις όπως «λαθραίος», «υγειονομική βόμβα», «αυξημένη παραβατικότητα». Προφανώς δεν είναι μόνο τα ελληνικά ΜΜΕ που πάσχουν. Το 2015, η Ύπατη Αρμοστεία τoυ ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες ανέθεσε στη Σχολή Δημοσιογραφίας του Κάρντιφ να διερευνήσει τι ήταν αυτό που κατηύθυνε την κάλυψη των θεμάτων που αφορούσαν το μεταναστευτικό στα μέσα ενημέρωσης πέντε ευρωπαϊκών χωρών: Ισπανία, Ιταλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Σουηδία. Από την έκθεση αυτή προέκυψε ότι τα βρετανικά ΜΜΕ ήταν τα πιο πολωτικά και αρνητικά διακείμενα απέναντι στους μετανάστες και τους πρόσφυγες.
Η προβολή προσφύγων και μεταναστών στα ΜΜΕ
Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την παρουσίαση προσφύγων και μεταναστών στα ΜΜΕ; «Το φθινόπωρο του 2013, το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα δημοσίευσε μια δημοσιογραφική έρευνα σχετικά με τα αφηγήματα και τον “λόγο” που υιοθετούν τα ΜΜΕ στην Ελλάδα γύρω από τους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Το βασικό συμπέρασμα ήταν ότι η νηφαλιότητα και η ουδετερότητα γύρω από ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όσο το προσφυγικό/μεταναστευτικό απουσίαζαν από μεγάλη μερίδα του ελληνικού Τύπου», απαντά η Στέλλα Νάνου, Υπεύθυνη Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, Γραφείο Ύπατης Αρμοστείας ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Αν και έχουν περάσει δέκα χρόνια, πολλά από τα συμπεράσματα της έρευνας εξακολουθούν να ισχύουν. Χωρίς διάθεση για γενικεύσεις και αναγνωρίζοντας τις εξαιρέσεις και διαφοροποιήσεις μεταξύ των ΜΜΕ, η κα Νάνου αναφέρει κάποια στοιχεία που παρατηρούνται.
- Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες παρουσιάζονται συχνά ως πρόβλημα, ως απειλή, μεταξύ άλλων για θέματα εθνικής ασφάλειας, στο πλαίσιο μια γενικευμένης στοχοποίησής τους και στη βάση της πόλωσης ανάμεσα στο «εμείς» και το «οι άλλοι», ελαχιστοποιώντας ή απαλείφοντας κάθε αναφορά στη θετική συνεισφορά τους στην κοινωνία ή την οικονομία. Υπάρχουν, βεβαίως, δημοσιεύματα και ρεπορτάζ που αναδεικνύουν αυτό που λέμε «success stories», αλλά μάλλον πρόκειται για την εξαίρεση παρά τον κανόνα.
- Οι ίδιοι οι πρόσφυγες/μετανάστες, εκπρόσωποι προσφυγικών και μεταναστευτικών κοινοτήτων, οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που έχουν γνώση των σχετικών θεμάτων, έχουν ελάχιστο έως μηδενικό βήμα στα ΜΜΕ. Σπάνια ζητείται η άποψή τους και σπάνια παρουσιάζονται οι ανακοινώσεις τους ή οι δράσεις τους, ιδίως από τα πιο «mainstream» μέσα. Ελάχιστος λόγος μπορεί να τους δοθεί, όταν υπάρξει μια μεγάλη τραγωδία ή γεγονός, που απασχολεί τα πρωτοσέλιδα.
- Ορισμένα μέσα συνεχίζουν να χρησιμοποιούν απαξιωτική ορολογία («λαθρομετανάστες», «λαθραίοι» κτλ), που απανθρωποποιεί και οξύνει τα ρατσιστικά ανακλαστικά. Εμφανίζονται επίσης όροι, όπως «πόλεμος», «εισβολή», «υβριδική απειλή», «πιόνια», «ανασφάλεια», «εργαλειοποίηση», «εκρηκτική κατάσταση», που συχνά απορρέουν και από τον λόγο που εκφέρουν πολιτικά πρόσωπα με δημόσιο βήμα, με αποτέλεσμα να μεγεθύνεται ο φόβος και η αποστροφή.
- Χρησιμοποιείται συχνά η τακτική να γίνεται αναφορά στην ίδια σελίδα ή στο ίδιο ρεπορτάζ δύο διαφορετικών και άσχετων μεταξύ τους θεμάτων, δημιουργώντας πλαστές συσχετίσεις. Για παράδειγμα, κείμενα για την αύξηση της εγκληματικότητας γενικά, δίπλα σε άρθρα για την αύξηση των μεταναστευτικών ροών.
- Η μεγάλη πλειοψηφία της σχετικής ειδησεογραφίας στηρίζεται συνήθως σε μία πηγή, που είναι συνήθως κυβερνητική, υπουργείων ή της αστυνομίας.
- Συνεχίζουν να εμφανίζονται κείμενα ή ρεπορτάζ που αναπαράγουν ανακρίβειες ή ψευδείς ειδήσεις, οι οποίες ενισχύουν την αρνητική εικόνα για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, σε ένα συνδυασμό άγνοιας και σκοπιμότητας.
- Μια ακόμη συνήθεια των ΜΜΕ είναι η χρήση των όρων μετανάστης και πρόσφυγας σαν να πρόκειται για συνώνυμα. Γιατί αυτό είναι προβληματικό; Διότι είναι σαν να αφαιρείς από τον πρόσφυγα το δικαίωμα που έχει στο άσυλο και από το Κράτος την υποχρέωση να παράσχει άσυλο και προστασία στον άνθρωπο που φεύγει κυνηγημένος από πόλεμο, διώξεις και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
- Όταν τα (mainstream κυρίως) ΜΜΕ καλύπτουν θέματα σχετικά με προσφυγικές/ μεταναστευτικές ροές, αφίξεις ή ναυάγια, παρατηρείται συχνά το φαινόμενο να δίνεται δυσανάλογη έμφαση στον ρόλο των «δουλεμπόρων»/ (λαθρο)διακινητών. Σε αντιδιαστολή με τις ελάχιστες αναφορές στα αίτια που οδηγούν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες να ακολουθούν αυτά τα επικίνδυνα και παράτυπα ταξίδια. Έτσι, ίσως να νομιμοποιείται συνειδησιακά ότι φταίνε οι ίδιοι που «πνίγηκαν», «κάηκαν» κτλ.
- Η στοχοποίηση –αν όχι δαιμονοποίηση– υπερασπιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μελών ανθρωπιστικών οργανώσεων, ιδίως όσων βοηθούν πρόσφυγες/μετανάστες, και των ΜΚΟ εν γένει, συντελείται δυστυχώς και με τη συμβολή μερίδας μέσων ενημέρωσης, αποπροσανατολίζοντας έτσι από τα ουσιαστικά προβλήματα και τις λύσεις που απαιτούνται στη διαχείριση του μεταναστευτικού, αλλά και απαξιώνοντας το έργο και τον ρόλο που διαδραματίζουν αυτές οι οργανώσεις/ομάδες. Το ίδιο αποπροσανατολιστικά λειτουργούν και οι θεωρίες συνωμοσίας εναντίον μεταναστών που διακινούνται τις τελευταίες μέρες με αφορμή τις καταστροφικές πυρκαγιές.
Η βαρύτητα των λόγων
Ο λόγος έχει βαρύτητα και στην κυριολεξία μπορεί να γίνει όπλο για να τσακίσει κόκαλα ή τροφή για να συνεχίσεις έναν αγώνα. Μια ματιά στις αναρτήσεις των βίντεο με τους 13 ανθρώπους που έκλεισαν σε τρέιλερ ή τους ανθρώπους που κάηκαν ζωντανοί, μια ματιά στα σχόλια που ακολουθούν και πραγματικά αναρωτιέσαι για το τι είναι ικανός να κάνει ο διπλανός σου. Η προβολή του αφηγήματος αυτού δεν είναι χωρίς συνέπειες.
«Όταν τα ΜΜΕ καλύπτουν το θέμα της μετανάστευσης μόνο στην περίπτωση που συμβαίνει κάτι δραματικό ή συνδέουν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες με αρνητικές στερεοτυπικές εικόνες, προβλήματα και ζητήματα εθνικής ασφάλειας, τότε τα θέματα αυτά καθιερώνονται στη σκέψη των ανθρώπων μόνο ως δυσκολία, ως απειλή, χωρίς άλλη διάσταση», υπογραμμίζει η κα Νάνου.
«Έτσι, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες παύουν να γίνονται αντιληπτοί ως άνθρωποι και ως φορείς δικαιωμάτων και δικαιολογείται οποιαδήποτε διαφορετική, άνιση αντιμετώπισή τους ή ακόμα και κακομεταχείρισή τους. Το ίδιο και με τη χρήση του όρου “λαθρομετανάστης”. Καθιερώνεται η αντίληψη ότι υπάρχουν “νόμιμοι” και “λαθραίοι άνθρωποι, με τους μεν να έχουν όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους δεύτερους να είναι υποδεέστεροι και να μην τίθεται ζήτημα όταν πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης ή βίαιων συμπεριφορών. Ακόμα χειρότερα, όταν μιλάς για “πόλεμο” και τροφοδοτείς τον κόσμο με καχυποψία, φόβο, κοινωνικό πανικό, αναζητάς εχθρό, έναν αποδιοπομπαίο τράγο, που συνήθως κατασκευάζεται στο πρόσωπο του “άλλου”, του μετανάστη.
Δεν πρέπει να υποτιμάται ο ρόλος που παίζουν τα ΜΜΕ στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, στις ατομικές και συλλογικές προσλήψεις της πραγματικότητας, στην οριοθέτηση και εμπέδωση του τι σημαίνει “κανονικό” και αποδεκτό και εν τέλει στη δυνητική καλλιέργεια του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, φαινόμενα που υποσκάπτουν με τη σειρά τους την κοινωνική συνοχή και ειρήνη».
Τήρηση Κώδικα Δεοντολογίας
Ο ρόλος των ΜΜΕ, όμως, είναι άλλος. Δεν μου έμαθαν να δικάζω, να καταδικάζω, να παραπληροφορώ εκεί που σπούδαζα. Τι είναι, επομένως, αυτό που χρειάζεται να γίνει;
«Είναι σημαντικό να ακούγονται οι φωνές των ίδιων των προσφύγων και μεταναστών και η ενημέρωση γύρω από τα ζητήματα αυτά να είναι ψύχραιμη και πολύπλευρη, δίνοντας χώρο και στα πολλά παραδείγματα αρμονικής συνύπαρξης και αλληλεγγύης που υπάρχουν εκεί έξω.
Χρήσιμο θα ήταν και ένα εργαλείο όπως η Χάρτα της Ρώμης, ένας Κώδικας Δεοντολογίας, ο οποίος, πέρα από την απαγόρευση σχολίων με ρατσιστικό και ξενοφοβικό περιεχόμενο, να αποτελεί οδηγό για το πώς πρέπει να καλύπτονται δημοσιογραφικά θέματα που αφορούν πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο.
Οι συστάσεις στις οποίες προβαίνει η Χάρτα της Ρώμης είναι βασικά τρεις:
- Οι δημοσιογράφοι να δείχνουν προσοχή στις πληροφορίες που μεταδίδουν, να χρησιμοποιούν κατάλληλη ορολογία, να δείχνουν προσήλωση στην αλήθεια και να αποφεύγουν ανακρίβειες και υπεραπλουστεύσεις.
- Να προστατεύουν αυτούς τους ευάλωτους πληθυσμούς από τους κινδύνους που ενέχει η έκθεσή τους στα μέσα ενημέρωσης.
- Να προσφεύγουν στη συμβουλή εμπειρογνωμόνων ή οργανώσεων που γνωρίζουν αυτά τα θέματα, προκείμενου να μεταφέρουν στην κοινή γνώμη όσο το δυνατόν πιο σαφείς και περιεκτικές πληροφορίες.
Το ζητούμενο βέβαια είναι αυτές οι αρχές, αυτονόητες σε έναν βαθμό, να ενσωματωθούν στην καθημερινή πρακτική όλων όσων φέρουν τη σοβαρή ευθύνη της ενημέρωσης και μετάδοσης μιας είδησης.
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο δημοσιογραφικός λόγος συχνά αναπαράγει τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο. Όπως έχει επισημάνει πολλές φορές το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, είναι κρίσιμο εκπρόσωποι της Πολιτείας, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των ΜΜΕ να απόσχουν από τη ρατσιστική ρητορική που κανονικοποιεί και ενθαρρύνει ρατσιστικές αντιδράσεις, αλλά και οι αρμόδιες αρχές να υιοθετήσουν πολιτικές για την πρόληψη και αντιμετώπιση φαινομένων που οδηγούν στον απανθρωπισμό και τη στοχοποίηση του “άλλου”, του “διαφορετικού”».
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
