ΓΙΑΤΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ ΣΕ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ

Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας και οι επιστήμονες φαίνεται να ψάχνουν μανιωδώς να απαντήσουν στο ερώτημα «γιατί συμβαίνει αυτό».

«Το 5G ευθύνεται για τον COVID», «η προσελήνωση του Apollo 11 είναι ένα ψέμα», «η κλιματική αλλαγή δεν υπάρχει» και «ο Έλβις ζει και βασιλεύει». Σου θυμίζουν κάτι αυτά; Έναν χρόνο πριν, επιστήμονες από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών και το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ παρουσίασαν σε μια διαδικτυακή εκδήλωση την επιστημονική αλήθεια γύρω από δώδεκα συνήθεις θεωρίες συνωμοσίας.

Όμως, η εξάπλωση των θεωριών αυτών δεν είναι φαινόμενο αποκλειστικά ελληνικό. Το μισό αμερικανικό κοινό υποστηρίζει τουλάχιστον μια θεωρία συνωμοσίας, σύμφωνα με δημοσίευση των Έρικ Όλιβερ και Τόμας Γουντ στο Αμερικανικό Περιοδικό Πολιτικών Επιστημών.

Δεν είναι, βέβαια, πάντα παράλογο το να πιστεύεις σε θεωρίες συνωμοσίας. Για παράδειγμα, ο Τζέφρι Έπσταϊν όντως ανάγκαζε νεαρά κορίτσια να κάνουν σεξ με ισχυρούς φίλους του και οι μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες όντως έκρυβαν όσα γνώριζαν για την κλιματική αλλαγή. Όμως, η πίστη σε αβάσιμες θεωρίες μπορεί να οδηγήσει σε βίαια ξεσπάσματα, όπως συνέβη με την επίθεση στο Καπιτώλιο την περίοδο των εκλογών του 2021 στις ΗΠΑ.

Γιατί κάποιος πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας;

Οι κοινωνικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που είναι γνωστά ως «Σκοτεινή Τριάδα» (ναρκισσισμός, ψυχοπάθεια, μακιαβελισμός) παίζουν ρόλο. Το ίδιο και οι πολιτικές πεποιθήσεις, ιδιαίτερα ο λαϊκισμός και η ανοχή στην πολιτική βία. Οι γνωστικές προκαταλήψεις, όπως το να πιστεύεις μόνο στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη σκέφτεσαι, κάνουν επίσης τους ανθρώπους πιο ευάλωτους.

Όμως, σύμφωνα με προδημοσίευση στο PsyArXiv, δεν είναι η άγνοια που κάνει τους ανθρώπους πιο πιθανό να συμμερισθούν μια θεωρία συνωμοσίας ούτε η κοινωνική απομόνωση ή κάποια ψυχική ασθένεια. Είναι μια διαδεδομένη και ενοχλητική ιδιορρυθμία της προσωπικότητας: η υπερβολική αυτοπεποίθηση. Οι συνωμοσιολόγοι μοιράζονται ένα χαρακτηριστικό: μια υπέρτατη αυταρέσκεια στο δικό τους αλάθητο. Αν πιστεύουμε ότι έχουμε πάντα δίκιο, τόσο πιο πιθανό είναι να πιστέψουμε σε μια θεωρία συνωμοσίας, ανεξάρτητα από τα στοιχεία.

iStock

Ο Gordon Pennycook και οι συνεργάτες του εξέταζαν τους τρόπους, με τους οποίους η διαίσθηση θα μπορούσε να παρασύρει τους ανθρώπους προς την κατεύθυνση αυτή. Υπέθεσαν ότι πολλοί δεν μπαίνουν στον κόπο να «κάνουν τη δική τους έρευνα» και ότι όσοι την κάνουν πιστεύουν μόνο όσα επιβεβαιώνουν τα αρχικά τους συμπεράσματα. Γιατί; Ίσως από υπερβολική εμπιστοσύνη στη δική τους κρίση. «Το να σκέφτεσαι με ανοιχτό μυαλό σημαίνει να αμφισβητείς τη διαίσθησή σου».

Για να εξετάσουν την υπόθεσή τους, οι επιστήμονες έδειξαν σε περισσότερα από 1.000 άτομα ένα σετ έξι υπερβολικά θολών εικόνων (το περιεχόμενό τους δεν ήταν ξεκάθαρο) και στη συνέχεια ρώτησαν τους συμμετέχοντες τι είδαν. Στην ουσία, οι ερευνητές ανάγκασαν τα υποκείμενα να μαντέψουν κι έπειτα τους ζήτησαν να αξιολογήσουν την προσπάθειά τους. «Δεν υπήρχε κανένας λόγος οι συμμετέχοντες να πιστέψουν ότι τα έχουν πάει καλά», αναφέρει ο Pennycook, που διαπίστωσε ότι η υπερβολική αυτοπεποίθηση συσχετίστηκε σημαντικά με την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας. «Αν έχετε μια υποκείμενη, γενικευμένη και υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό σας, αυτό θα επηρεάσει τον τρόπο που αξιολογείτε τα πράγματα στον κόσμο».

ΟΙ ΣΥΝΩΜΟΣΙΟΛΟΓΟΙ ΜΟΙΡΑΖΟΝΤΑΙ ΕΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ: ΜΙΑ ΥΠΕΡΤΑΤΗ ΑΥΤΑΡΕΣΚΕΙΑ ΣΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥΣ ΑΛΑΘΗΤΟ.

Μια επιδημία υπερβολικής αυτοπεποίθησης

Ο Pennycook δεν είναι ο πρώτος που προτείνει μια σύνδεση μεταξύ του πως αξιολογούμε τον εαυτό μας και επιστημολογικά ύποπτων πεποιθήσεων. Φέρε στο νου σου το φαινόμενο Dunning-Kruger, την ψυχολογική προκατάληψη όπου ένα άτομο πιστεύει ότι είναι πιο έξυπνο και πιο ικανό από ό,τι είναι στην πραγματικότητα, εξηγεί. Επίσης, μελέτες έχουν δείξει μια συσχέτιση μεταξύ της συνωμοσιολογικής σκέψης και της ψευδαίσθησης του επεξηγηματικού βάθους, όταν δηλαδή οι άνθρωποι που έχουν μια επιφανειακή κατανόηση του πώς λειτουργεί κάτι υπερεκτιμούν τις γνώσεις τους για τις λεπτομέρειες.

Αυτό όμως που κάνει το εύρημα της ομάδας σημαντικό είναι ο τρόπος που καλύπτει όλες τις κατηγορίες συνωμοσιολόγων: μερικοί πιστεύουν ότι η γνώση σε έναν τομέα επεκτείνεται στα πάντα. Άλλοι πιστεύουν πραγματικά τις θεωρίες συνωμοσίας που διαδίδουν ή απλά δεν μπαίνουν στον κόπο να τις ελέγξουν. Άλλοι ορίζουν την «αλήθεια» ως οτιδήποτε μπορεί να πείσει τον κόσμος, αντί για κάτι αντικειμενικά αληθές. Ωστόσο, όλοι εμπιστεύονται τη διαίσθησή τους, αν και δεν θα έπρεπε.

Η ομάδα προτείνει, ακόμα, ότι άνθρωποι με υπερβολική αυτοπεποίθηση είναι συχνά αυτοί με πρόσβαση σε πολλά χρήματα και μέσα προβολής και επικοινωνίας, κάτι που τους παρέχει τη δυνατότητα να διαδώσουν τις αβάσιμες αντιλήψεις τους και τους συνδέει με ένα κοινό που συμμερίζεται και θαυμάζει την υπεροψία τους.

iStock

Πώς να ξεχωρίσεις τις θεωρίες συνωμοσίας

Αν και το να ξεχωρίσεις το ψέμα από την αλήθεια δεν είναι πάντα εφικτό, η ευρωπαϊκή επιτροπή αναφέρει μια σειρά από ερωτήματα που μπορείς να θέσεις στον εαυτό σου πριν μοιραστείς κάτι με τους γύρω σου.

1 Ποιος το γράφει αυτό και γιατί;

Είναι απίθανο να πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας, αν ο συγγραφέας είναι αναγνωρισμένος, διαθέτει τα κατάλληλα διαπιστευτήρια για το θέμα και χρησιμοποιεί γεγονότα και στοιχεία από επιστημονική ή ακαδημαϊκή έρευνα που μπορούμε να επαληθεύσουμε. Από την άλλη, είναι πιθανόν να πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας, αν ο συγγραφέας αυτοαποκαλείται εμπειρογνώμονας, δεν συνδέεται με κάποιον αξιόπιστο οργανισμό ή ίδρυμα και τα διαπιστευτήρια που επικαλείται είτε δεν επιβεβαιώνονται είτε δεν ισχύουν πια.

ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ, ΑΝ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟΥΣ ΩΣ ΤΗ ΜΟΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ.

2 Είναι αξιόπιστη και γνωστή η πηγή;

Αν η πηγή έχει αναφερθεί από πολλά έγκριτα μέσα ενημέρωσης, αν οι πληροφορίες υποστηρίζονται από πολλούς επιστήμονες/ακαδημαϊκούς και αν ανεξάρτητοι ιστότοποι ελέγχου πληροφοριών υποστηρίζουν την πηγή και τους σχετικούς ισχυρισμούς, τότε οι πιθανότητες να πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας είναι περιορισμένες. Το αντίθετο ισχύει, αν η πηγή των πληροφοριών δεν είναι ξεκάθαρη, οι πληροφορίες κοινοποιούνται μόνο από αυτοαποκαλούμενους ειδικούς και ανεξάρτητοι ιστότοποι ελέγχου δεδομένων δεν υποστηρίζουν την πηγή και έχουν διαψεύσει τους ισχυρισμούς.

3 Είναι το ύφος γραφής ισορροπημένο ή μονοδιάστατο;

Είναι απίθανο να πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας, αν ο συγγραφέας δεν διστάζει να εξερευνήσει διαφορετικές οπτικές, αν είναι έτοιμος να αναγνωρίσει τα όρια της δικής του γνώσης, αν ο τόνος που χρησιμοποιεί είναι αντικειμενικός και αν εστιάζει σε γεγονότα. Από την άλλη, μπορεί να πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας, αν ο συγγραφέας παρουσιάζει τις πληροφορίες τους ως τη μόνη αλήθεια, αν θέτει ερωτήματα αντί να δίνει απαντήσεις, αν δαιμονοποιεί όποιον θεωρεί ότι βρίσκεται πίσω από την υποτιθέμενη σκευωρία, αν ο τόνος που χρησιμοποιεί είναι υποκειμενικός, συναισθηματικά φορτισμένος και απεικονίζει το μήνυμά του χρησιμοποιώντας συναισθηματικές εικόνες ή ανέκδοτα στοιχεία.