ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ: ΕΧΕΙ ΣΤΕΡΕΨΕΙ ΤΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΜΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ;
Το ναυάγιο της Πύλου πυροδότησε εκ νέου μια συζήτηση για τη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος και τις πολιτικές που εφαρμόζονται σε Ελλάδα και Ευρώπη. Μια συζήτηση που ελπίζουμε όχι μόνο να μην ξεχαστεί, αλλά και να συμβάλει στην υιοθέτηση πολιτικών που θα έχουν ως βασικό τους άξονα τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το πολύνεκρο ναυάγιο της Πύλου, το οποίο συνέβη λίγες μόνο μέρες πριν από τις εκλογές της 25ης Ιουνίου 2023, ανέδειξε κατά τη γνώμη μου μία από τις μεγαλύτερες παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας: την αδιαφορία για τον πόνο του άλλου.
Τα θύματα της Πύλου ήρθαν να προστεθούν σε μια σειρά τραγικών γεγονότων που άρχισαν να αποτελούν κοινό τόπο στην ελληνική και ευρωπαϊκή πραγματικότητα περίπου το 2014-15, όταν ξεκίνησε η λεγόμενη «προσφυγική κρίση».
«Από το 2014 μέχρι και σήμερα που μιλάμε, τουλάχιστον 27.047 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους ή αγνοούνται στη Μεσόγειο, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης. Οι αριθμοί –που δεν είναι, φυσικά, απλώς αριθμοί αλλά ανθρώπινες ψυχές με όνομα, προσωπική ιστορία, ελπίδες και όνειρα– μιλούν από μόνοι τους», μου λέει η Νάγια Καλφέλη, Διδάκτωρ Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με ειδίκευση στην αναπαράσταση του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος στα ΜΜΕ και διδάσκουσα στο Τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Στην ερώτησή μου για πιθανή αποτυχία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαχείριση του προσφυγικού, έσπευσε να συμπληρώσει έναν πολύ σημαντικό παράγοντα, πριν προχωρήσει σε περαιτέρω ανάλυση της κατάστασης: «Αν υποθέσουμε ότι η προστασία της ανθρώπινης ζωής βρίσκεται στον πυρήνα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και αποτελεί βασική προτεραιότητά του, τότε είναι ξεκάθαρο ότι η ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική έχει αποτύχει».
Είναι η προστασία της ανθρώπινης ζωής προτεραιότητα για την Ευρώπη;
Για να καταλάβουμε όμως αν η ευρωπαϊκή πολιτική έχει αποτύχει, είναι σημαντικό να δούμε ποιο είναι το ζήτημα που θέτει στο επίκεντρο των επιλογών της και αν η προστασία της ανθρώπινης ζωής και η διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει μια θέση σε αυτές. «Νομίζω ότι τα τελευταία χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να έχει μετατοπίσει τις προτεραιότητές της προς την ασφάλεια των εξωτερικών της συνόρων και όχι την ασφάλεια των ανθρώπων. Κι ας μην το ομολογεί ρητά», εξηγεί η Δρ Καλφέλη.
«Από τη μία, λοιπόν, βλέπουμε τα ευρωπαϊκά όργανα να καταδικάζουν τις ελληνικές αρχές για τις βίαιες επαναπροωθήσεις στη στεριά και στη θάλασσα ή να εκφράζουν τη βαθιά θλίψη τους για το πολύνεκρο ναυάγιο στην Πύλο, από την άλλη όμως, αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά τις σχετικές ευρωπαϊκές δαπάνες, θα διαπιστώσουμε ότι για παράδειγμα δαπανώνται πολύ περισσότερα χρήματα στο θέμα της διαχείρισης των συνόρων και πολύ λιγότερα σε επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης. Αυτή είναι μια ξεκάθαρη επιλογή.
»Επιπλέον, έχει σημασία να σκεφτούμε και το εξής. Αν, πριν από κάποια χρόνια, οι φράχτες θεωρούνταν ταμπού για την Ευρώπη, η οποία καταδίκαζε π.χ. την αντίστοιχη πολιτική των ΗΠΑ, σήμερα οι φράχτες φαίνεται να έχουν φυσικοποιηθεί εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πολλά ευρωπαϊκά κράτη μέλη έχουν υψώσει πλέον τείχη ή φράχτες, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πολωνία, η Ουγγαρία και ο κατάλογος είναι, δυστυχώς, μακρύς.
»Επομένως, θα έλεγα ότι πρόκειται για μια εκτεταμένη μετατόπιση των προτεραιοτήτων της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής (και των κρατών μελών) από την ασφάλεια των ανθρώπων στην ασφάλεια των συνόρων. Το ζήτημα, βεβαίως, είναι αν μετατοπίζοντας έτσι τις προτεραιότητές της η Ευρώπη απομακρύνεται ταυτόχρονα από τις θεμελιώδεις αρχές της, τις αξίες του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης. Η άποψή μου είναι πως ναι. Να το πούμε και διαφορετικά. Πόσο ήσυχες/οι μπορούμε να κοιμόμαστε πλέον σε μια κοινωνία ικανή να αφήνει παιδικές ψυχές να χάνονται, με αυτόν τον τρόπο, στον πάτο της Ευρώπης;»
Τα «αόρατα» camps της ελληνικής επικράτειας
Υποθέτω ότι ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας που δεν έχει έρθει σε «άμεση επαφή» με το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα, παρά μόνο μέσα από ειδήσεις που αναπαράγονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή τα social media, ίσως δεν γνωρίζει την κατάσταση που επικρατεί στις προσφυγικές δομές, που λειτουργούν εδώ και αρκετά χρόνια τόσο στην ενδοχώρα όσο και στα νησιά.
Η Χριστίνα Κατσικά, κοινωνική λειτουργός με εμπειρία στο προσφυγικό ζήτημα στο οποίο δουλεύει από το 2016, μας μίλησε για την κατάσταση εκεί. Η ίδια έχει εργαστεί σε ανοιχτές δομές της Βορείου Ελλάδος, σε προγράμματα στέγασης εντός του αστικού ιστού, σε ξενώνες ιδιαίτερα ευάλωτων ατόμων, σε camps στην κεντρική Ελλάδα και σε Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) σε νησί του Αιγαίου. Η έναρξή της προμηνύει κατά κάποιον τρόπο αυτό που θα ακολουθήσει στη συζήτηση. «Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χρόνων μέχρι και σήμερα, τόσο εγώ όσο και άλλοι συνάδελφοί μου γίναμε μάρτυρες διαφόρων καταπατήσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσπαθώντας κάθε φορά να διαμεσολαβήσουμε ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων.
»Από το 2019 και έπειτα οι συνθήκες για τους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο χειροτέρεψαν δραματικά. Υπήρξε υποστελέχωση των οργανισμών που διαχειρίζονταν το προσφυγικό, μετάβαση του προγράμματος "Cash Assistance" από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) στο Υπουργείο Μετανάστευσης, με τραγικές καθυστερήσεις του επιδόματος και μη αναδρομική καταβολή του, απόδοση Προσωρινού Αριθμού Ασφάλισης και Υγειονομικής Περίθαλψης Αλλοδαπού (ΠΑΥΠΑ) και όχι Αριθμού Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης (ΑΜΚΑ) που για αρκετούς μήνες δεν λειτουργούσε και δυσκόλευε την περίθαλψη και την πρόσβαση στην υγεία.
»Επιπλέον, οι διοικήσεις των camps σε πολλές περιπτώσεις δεν επέτρεπαν παρεμβάσεις στις ομάδες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης λόγω μετάβασης –πλέον– όλης της διαχείρισης –ακόμα και της ψυχοκοινωνικής– σε προσωπικό που θα προσλάμβαναν, με αποτέλεσμα σοβαρές υποθέσεις να μην λαμβάνουν υποστήριξη. Από τον Μάρτιο του 2023 μαρτυρίες προσφύγων και αιτούντων άσυλο καταδεικνύουν ότι δεν λαμβάνουν συστηματική ψυχοκοινωνική υποστήριξη.
»Για τους αναγνωρισμένους, μάλιστα, πρόσφυγες και προσφύγισσες που δεν θεωρούνταν πλέον δεκτοί εντός των camps, υιοθετήθηκε μία τακτική «προειδοποίησης» (ή και τρομοκρατίας) για αποχώρηση χωρίς να υπάρχει πρόβλεψη για το πού θα πάνε. Αναφορικά με τη διατροφή των ανθρώπων στα camps, πολλές φορές καταγγέλθηκε η χείριστη ποιότητα. Σε αρκετά camps ανά την Ελλάδα υπήρχε και υπάρχει μεγάλο ζήτημα με την διερμηνεία σε σχέση με τον υπάρχοντα πληθυσμό, γεγονός που αποδεικνύει ότι σε πάρα πολλές περιπτώσεις η ενημέρωση δεν ήταν σωστή. Όλα τα ανωτέρω –μέσα στα χρόνια αλλά κυρίως από το 2019 και έπειτα– πυροδότησαν το άγχος, τη ματαίωση αλλά και τις εντάσεις εντός των δομών».
«ΕΔΩ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΑ, ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΩΣ ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ, ΩΣ ΠΙΟΝΙΑ Ή ΟΠΛΑ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ, ΩΣ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΠΤΥΧΗ ΣΧΕΔΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ».
Τα μέσα ενημέρωσης και το μερίδιο ευθύνης τους στο προσφυγικό
Η κατάσταση στα camps μπορεί να λαμβάνει κάποια δημοσιότητα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή καλύτερα να έρχεται στην επικαιρότητα ανά περιόδους, όπως για παράδειγμα το 2020, με τη φωτιά και το κλείσιμο του μεγαλύτερου τότε προσφυγικού καταυλισμού της Ευρώπης, στη Μόρια.
Ρώτησα την Δρ Καλφέλη, ειδική στο ζήτημα της αναπαράσταση του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος στα ΜΜΕ, τι ρόλο πιστεύει ότι έχει παίξει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης ο τρόπος με τον οποίο τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στην Ελλάδα αναπαριστούν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες και πώς αυτές οι αναπαραστάσεις επηρεάζουν τις αντιλήψεις των ανθρώπων.
«Τα ΜΜΕ έχουν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση του πλαισίου του δημόσιου διαλόγου στην Ελλάδα. Τόσο η επιλογή των ειδήσεων για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες όσο και ο τρόπος παρουσίασής τους βάρυναν καθοριστικά στη διαμόρφωση των στερεοτυπικών αντιλήψεων που συνόδευσαν την είσοδό τους στην Ελλάδα. Εδώ και χρόνια, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες παρουσιάζονται στον λόγο των μέσων, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, ως εισβολείς, ως πιόνια ή όπλα στα χέρια του εχθρού, ως απειλή για τη δημόσια ασφάλεια και υγεία και για κάθε πτυχή σχεδόν της ελληνικής κοινωνίας (επιχειρηματικότητα, τουρισμό, οικονομία κτλ.).
»Από την άλλη, μέσα από διαχρονικές έρευνες που έχουμε υλοποιήσει, διαπιστώνουμε ότι απουσιάζει συστηματικά η φωνή των ίδιων των προσφύγων και των μεταναστών, οι αιτίες και το πλαίσιο της μετακίνησής τους αλλά και λύσεις με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα», μου εξηγεί.
Δεν γνωρίζουμε ή απλά εθελοτυφλούμε;
Έρευνα της aboutpeople μετά τις εκλογές της 21 Μαΐου έδειξε ότι μόνο 7,2% των ανθρώπων στην Ελλάδα ψήφισε με κριτήριο το μεταναστευτικό ζήτημα. Όπως όμως σπεύδει να εξηγήσει η Δρ Καλφέλη, «δεν είναι καθόλου εύκολο να απομονώσουμε την επιρροή του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος στην ψήφο. Στην ίδια έρευνα, ένα 25% περίπου των πολιτών δήλωσε ότι ψήφισε με κριτήριο την εξωτερική πολιτική και τα εθνικά θέματα. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα τελευταία χρόνια και ιδίως από το 2020 και εξής, μετά την κρίση στον Έβρο, το μεταναστευτικό συνδέθηκε έντονα στον δημόσιο λόγο με τα εθνικά ζητήματα και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις».
«Ακούω συχνά την εξής τοποθέτηση: "Δεν είμαι αντίθετη/ος με τη μετανάστευση αλλά γιατί να έρχονται παράνομα;" Διότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Ο κόσμος δεν γνωρίζει ότι δεν υπάρχουν νόμιμοι και ασφαλείς δρόμοι για τους πρόσφυγες», μου λέει η Δρ Καλφέλη.
Η κα Κατσικά συμφωνεί: «Τα τελευταία χρόνια οι πρόσφυγες στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τις ελληνικές αρχές παίρνουν όλο και πιο δύσκολες, πιο θανατηφόρες διαδρομές για να περάσουν στην Ευρώπη. Διασχίζουν την μισή Μεσόγειο με κίνδυνο τη ζωή τους για να αποφύγουν τα pushbacks, και αυτό, για μένα, δεν ειναι απλώς μια απόδειξη πολιτικής αποτυχίας της Ελλάδας και της ΕΕ, αλλά στιγμές ντροπής για τον ανθρώπινο πολιτισμό».
Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι «η διαδρομή της Μεσογείου μεταξύ Λιβύης και Ιταλίας έχει χαρακτηριστεί ως η "πιο επικίνδυνη θαλάσσια διέλευση στον κόσμο"», όπως έχει γράψει σε άρθρο της στο The Conversation η Gemma Bird, Λέκτορας Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ.
Έχουν τα ΜΜΕ ευθύνη για αυτήν την άγνοια; «Ασφαλώς και έχουν μερίδιο της ευθύνης», εξηγεί η Δρ Καλφέλη. «Τα ΜΜΕ φαίνεται σήμερα να μην μπορούν να διαδραματίσουν έναν από τους βασικούς τους ρόλους, που είναι ο εμπλουτισμός του δημοκρατικού διαλόγου. Υπάρχουν, βεβαίως, και τιμητικές εξαιρέσεις δημοσιογράφων που ασκούν με συνέπεια ερευνητική δημοσιογραφία και, παρά το γεγονός ότι στοχοποιούνται, προσφέρουν τελείως διαφορετικό περιεχόμενο στο κοινό. Φτάνει αυτή η πληροφορία στο μαζικό κοινό; Πιθανώς όχι. Πολλές φορές, η πληροφορία είναι εκεί έξω αλλά δεν είμαστε εκπαιδευμένοι ως πολίτες να την αναζητούμε.»
Προσφυγικό: Η ανάγκη οικοδόμησης ενός διαφορετικού «αύριο»
Απάνθρωπες συνθήκες κράτησης, αντιμεταναστευτική ρητορική, κλειστά σύνορα και φράχτες, στερεοτυπική απεικόνιση προσφύγων και μια μεταναστευτική πολιτική που στα μάτια μου φαίνεται –το λιγότερο– μη βιώσιμη. Όλα αυτά με έκαναν να ρωτήσω την Δρ Καλφέλη αν μπορεί να αλλάξει το αφήγημα αναφορικά με το προσφυγικό για να πάρω την ακόλουθη –ρεαλιστική– απάντηση:
«Το αφήγημα δεν θα αλλάξει, αν δεν αλλάξουν οι πολιτικές. Και οι πολιτικές δεν θα ανατραπούν, εάν δεν επαναπροσδιοριστούν οι ιδέες και οι αξίες της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξη ότι κάτι τέτοιο θα συμβεί σύντομα. Μοιάζει να στέρεψε το ενδιαφέρον μας για τα βάσανα και τον πόνο του "άλλου". Έχουμε φτάσει στο σημείο να θεωρούνται γραφικοί και ουτοπιστές όσοι εκφράζουν την προσήλωσή τους στις ανθρωπιστικές αρχές. Κι αυτό, βεβαίως, προκαλεί βαθιά ματαίωση. Από την άλλη, ακριβώς σε αυτή τη συγκυρία είναι που δεν πρέπει να ευθυγραμμιστούμε με τον κυνισμό και την ωμότητα. Τώρα είναι που δεν πρέπει να σωπάσουμε».
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
