Βασίλης Καλφάκης: «Η δικαίωση από τις εγκληματικές αμέλειες της εξουσίας επαναφέρεται ως αίτημα στην κοινωνία»

Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Βασίλης Καλφάκης παρουσιάζει επί σκηνής «την ιστορία μιας πολιτείας που αναμένεται να ξυπνήσει από τον νοσταλγικό λήθαργο» και βλέπει κριτικά υπό το πρίσμα της τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία.

Πώς θα σύστηνες στον εαυτό σου σε όσους δεν σε γνωρίζουν; Τι θα ήθελες να ξέρουμε για σένα; Αυτές είναι οι πρώτες ερωτήσεις που κάνω στον Βασίλη Καλφάκη. «Ως έναν αγγελιοφόρο που φέρει κάποιο μήνυμα», απαντάει. «Κάτι σαν τους δύο ήρωες στο μονόπρακτο του Αργύρη Χιόνη “Το μήνυμα”. Τραγικός και γελοίος. Εξιδανικευμένο, αλλά τι να πω; Έχω μια πεποίθηση πως αν δεν έχουμε κάτι να μεταδώσουμε, δεν οφείλουμε να απασχολούμε με την ιδιωτεία μας τους υπόλοιπους. Η αστραφτερή κρούστα κρύβει πολλές φορές τα πιο σημαντικά. Δες την υποβάθμιση της πολιτείας που ζούμε. Συνηθίσαμε σε αφηγήματα υπεροχής και η σήψη προχωρούσε παντού».

Υπό αυτό το πρίσμα, καταλαβαίνει κανείς πολλά για ορισμένες θεατρικές επιλογές του, όπως ήταν το «Μαχαίρι στο κόκαλο», μια παράσταση βασισμένη στο ομότιτλο θεατρικό έργο του Κώστα Μουρσελά, στην οποία ο Βασίλης Καλφάκης υπέγραφε τη διασκευή και τη σκηνοθεσία, ενώ επίσης συμμετείχε ως ηθοποιός.

Ανάλογους ρόλους κρατάει τώρα στο «Χρονικό», που ανεβαίνει επίσης από την ομάδα θεάτρου Ça Va, βασισμένη στην ομότιτλη ποιητική σύνθεση ενός σπουδαίου Έλληνα ποιητή: του Γιάννη Ρίτσου.

«Εκεί εξιστορείται το χρονικό της πολιτείας που εν δυνάμει προσωπογραφεί την Ελλάδα ως πραγματικότητα μέσα στο πέρασμα του χρόνου», σημειώνει στο σκηνοθετικό του σημείωμα ο Βασίλης Καλφάκης. «Το ερώτημα που θέτουμε σήμερα ως καλλιτέχνες και “άνθρωποι του καιρού μας” είναι κατά πόσο η πολιτεία αυτή μέσα στο Χρονικό είναι κτήμα του παρελθόντος ή εν τέλει διαθλάται και στο μέλλον, στο δικό μας παρόν δηλαδή, της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα».

Το «Χρονικό» παίζεται στο Θέατρο 104 κάθε Δευτέρα και Τρίτη, ενώ κάθε Τετάρτη και Πέμπτη ο Βασίλης Καλφάκης συμμετέχει ως ηθοποιός στο «Όνειρο της Ιωνίας», έργο βασισμένο σε ημερολόγια στρατιωτών της Μικρασιατικής Εκστρατείας, που παίζεται για δεύτερη χρονιά στο θέατρο Αργώ.

Στιγμιότυπο από το «Χρονικό», όπου μαζί με τον Βασίλη Καλφάκη παίζουν οι Σάντρα Λειβαδάρα, Γιώργος Σύρμας και Γιώτα Φέστα.

Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, ο Βασίλης Καλφάκης σπούδασε αρχικά Φιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, για να συνεχίσει με σπουδές στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου.

Οι επιρροές του Βασίλη Καλφάκη

– Τι σε τράβηξε αρχικά στην υποκριτική και στη συνέχεια στη σκηνοθεσία;

Το «εδώ και τώρα» του θεάτρου. Το θέατρο ως η τέχνη του τώρα. Ακόμα και το λάθος που απευχόμαστε πάνω στην σκηνή βαπτίζεται σε παράσταση ακαριαία, καθιστώντας τη μοναδική χωρίς να είναι η επόμενη μέρα ποτέ ίδια με την προηγούμενη.

– Υπάρχει κάποιο πρόσωπο ή κάποια καλλιτεχνική επιρροή γενικότερα που σε έχει σημαδέψει;

Κάθε φορά που καταγίνομαι με ένα έργο, επιστρέφω στο βιβλίο του Ανατόλι Βασίλιεφ «Επτά ή οκτώ μαθήματα θεάτρου». Είναι για μένα ένα θησαύρισμα γνώσης που ανοίγει δρόμο στη φαντασία. Μια παρεξηγημένη έννοια η φαντασία, που ο σπουδαίος Παύλος Μάτεσις τη θεωρούσε την πρώτη ύλη ενός δημιουργού, με την εμπειρία και την παρατήρηση να τη ζυγώνουν από πολύ μακριά.

– Τι σου άφησε η επιτυχία που είχε το «Μαχαίρι στο κόκαλο»;

Η παράσταση αυτή εμφύσησε μια μεγαλύτερη πνοή εμπιστοσύνης σε ένα σχέδιο παρουσίασης κειμένων της νεότερης ελληνικής δραματουργίας. Κάποια από αυτά είναι σοδειά των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων, άλλα είναι σύγχρονες δραματουργίες, με μία από τις οποίες θα ασχοληθούμε με το καλό την επόμενη χρονιά. Είναι ένα ολοκαίνουργιο έργο της Λίλας Παντελίδου, μία νέα θεατρική φωνή.

Από εκεί και πέρα, το κείμενο του Μουρσελά είχε να κάνει με τον συνήθη τρόπο βολέματος των Νεοελλήνων και τον αγχώδη αγώνα οικονομικής αναρρίχησης, που έχει μετατρέψει την «ανάπτυξη με κάθε κόστος» σε κοινωνική προσταγή. Βέβαια αυτό το κόστος πληρώνουμε τώρα πια, με την υποχώρηση ενός κράτους δικαίου, και αυτό ανοίγει τον δρόμο στην έννοια του «Χρέους» όπως τη φέρνει στο προσκήνιο ο Γιάννης Ρίτσος.

Ο Βασίλης Καλφάκης και το «Χρονικό»

– Τι ήταν αυτό που σε γοήτευσε στο «Χρονικό» του Ρίτσου και σε ώθησε να το μεταφέρεις στη σκηνή; Πώς προσεγγίζεις την απόδοση ενός μη θεατρικού κειμένου επί σκηνής;

Η έννοια του Χρέους όπως ξεδιπλώνεται μέσα στο κείμενο του Ρίτσου. Το χρέος μας μέσα σε μια αλληλέγγυα κοινωνία. Ο Ρίτσος το γράφει το 1957 και ένιωθα κατά τη διάρκεια των δοκιμών ότι μιλάει για τη χώρα τώρα, στο 2025. Και τώρα επαναφέρεται ως αίτημα στην κοινωνία η δικαίωση. Η δικαίωση από τις εγκληματικές αμέλειες της εξουσίας. Και ο Ρίτσος γράφει από το 1957 πως το χρέος αυτού που ξυπνά την πολιτεία χτυπώντας τις πόρτες είναι να στήσει ξανά «ανάγλυφες με αριθμό και με πράξη τις υψηλές ιδέες της Δικαιοσύνης, της Ενότητας και της Ελευθερίας». Αυτή ήταν η ώθηση. Ένας εκ νέου Διαφωτισμός.

Από εκεί και πέρα, επί σκηνής θα δείτε μια παράσταση που γεννήθηκε μέσα από υλικά που έφεραν οι ίδιοι οι ηθοποιοί. Παίζουμε επί σκηνής την ιστορία μιας πολιτείας που αναμένεται να ξυπνήσει από τον νοσταλγικό λήθαργο. Μένει να ανακαλύψουμε μέχρι το τέλος, μαζί με τους θεατές, αν αυτό θα γίνει.

– Κρατάω από το σκηνοθετικό σου σημείωμα τις λέξεις ποίηση, μνήμη και χρέος. Τι θέση έχουν στη ζωή σου;

Με τους συνεργάτες μου την ποίηση την αναζητούμε μέσα στη θεατρική πράξη. Ειδάλλως η θεατρική πράξη μένει μια ευθύγραμμη παράταξη συμβάντων, στην οποία μας έχει εθίσει η τηλεόραση. Το συμβάν στο θέατρο οφείλει να είναι μια ποιητική κοσμογονία.

Η μνήμη αποτελεί καθοριστικό εργαλείο για τη σμίλευση του θεατρικού υλικού. Το χρέος το βρήκα εκ νέου ως θέμα μέσα στο «Χρονικό» του Ρίτσου. Μακριά όμως από τη σκοπιά ενός οικονομολόγου. Είναι η ύψιστη επαλήθευση ενός ιδεώδους. Στη ζωή μας το αντικρίζουμε πια στους αγώνες των συγγενών των θυμάτων στα Τέμπη. Που πια είναι αγώνας όλων. Όλων όσων ζουν για τον δίκαιο αλληλέγγυο κόσμο.

– Στο «Χρονικό» συμμετέχεις και ως ηθοποιός. Τι καθορίζει για σένα αν θα κρατήσεις έναν ρόλο σε έργο που σκηνοθετείς; Πώς είναι να σκηνοθετείς τον εαυτό σου;

Από τις δοκιμές κρατούσα τον ρόλο του παρατηρητή των δράσεων των ηθοποιών. Και αυτή την παρατήρηση πρότεινα ως δράση στη σκηνή. Στο κείμενο του Ρίτσου υπάρχει συνεχώς ο παρατηρητής της κοινωνίας. Ως ένα βαθμό κράτησα αυτόν τον ρόλο, αν και στην παράστασή μας δεν υπάρχει αυτό που θα λέγαμε διακριτοί ρόλοι.

Έμπνευση

ΜΑΝΟΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ: «ΑΠΟ ΠΑΙΔΙ ΔΕΝ ΕΠΙΘΥΜΗΣΑ ΤΙΠΟΤΑ ΑΛΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑ ΓΙΝΩ ΗΘΟΠΟΙΟΣ»

Λειτουργούμε περισσότερο όλες και όλοι ως ένα ensemble που εξιστορεί τα γεγονότα σ’ αυτήν την απομακρυσμένη πολιτεία που θυμίζει τη χώρα. Βασική λειτουργία είναι η συνομιλία μεταξύ μας. Ένα αλληλέγγυο σχήμα το οποίο ράβοντας και ξηλώνοντας πλέκει την αφήγηση. Βάσει αυτού, δεν θα έλεγα πως σκηνοθετώ τον εαυτό μου, αλλά συνομιλώ με τους συμπαίκτες μου με αφορμή το θέμα του Χρέους.

Η παράσταση για τη Μικρασιατική Εκστρατεία

– Παίζεις παράλληλα στο «Όνειρο της Ιωνίας». Πώς είναι να δουλεύεις σε ένα έργο που βασίζεται σε ιστορικά ντοκουμέντα;

Ο Αντώνης Κυριακάκης, που πέρα από σκηνοθέτης της παράστασης (μαζί με τον Γιώργο Πατεράκη) είναι και ο δραματουργός της, έκανε μια εξαιρετική ερευνητική δουλειά. Επί δύο χρόνια συνέλεγε ένα αποκαλυπτικό υλικό από τα ημερολόγια των νέων παιδιών που έλαβαν μέρος στο μακελειό του μικρασιατικού μετώπου. Εκεί περιγράφονται όλα τα γεγονότα: από τον αρχικό ενθουσιασμό του αλυτρωτικού κινήματος ως την κόλαση του ’22. Αυτό, εκτός από ένα δώρο για τον ηθοποιό λόγω της εξομολογητικής δύναμης του κειμένου, είναι και μια ευθύνη απέναντι στη μνήμη των νεκρών και από τις δύο πλευρές του μετώπου. Είναι τρομακτικό όταν το συλλάβεις ολοκληρωτικά ότι μιλάς για ανθρώπους στην πιο τρυφερή ηλικία, που μπαίνουν μέσα στην κρεατομηχανή των πολεμικών συρράξεων.

– Γνώριζες τα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας; Τι έχουν να πουν στο σήμερα;

Είμαι τέταρτης γενιάς πρόσφυγας. Οι πρόγονοί μου έχουν ζήσει τον ξεριζωμό και οι ιστορίες που άκουγα είχαν να κάνουν περισσότερο με τον αποχωρισμό από τα πάτρια χώματα παππούδων και γιαγιάδων. Αυτό που έχουν να πουν τα γεγονότα της Εκστρατείας είναι πως κάθε πόλεμος οδηγεί στην αποκτήνωση και την ηθική συρρίκνωση. Γιατί αντιλαμβάνεσαι εν τέλει πως από πίσω βρίσκεται πάντα κι ένα χρηματικό έρεισμα. Από εκεί και πέρα δημιουργείται ένα πλήθος εκτοπισμένων ανθρώπων από την οικεία στέγη τους. Και αυτό ενώνει την κάθε πληγή. Όταν παίζουμε αυτή την παράσταση, πέραν της συλλογικής πληγής του ξεριζωμού, στην καρδιά μας βρίσκονται και οι συνάνθρωποί μας στα αιματηρά τοπία του Βορρά και της Ανατολής.

Ο Βασίλης Καλφάκης δεν δίνει συμβουλές

– Πόσο χώρο από τη ζωή σου καταλαμβάνει η δουλειά; Πώς είσαι πέρα από αυτή;

Αρκετό. Η μελέτη καταλαμβάνει τον περισσότερο χρόνο. Από εκεί και πέρα, υπάρχει και η ανάγκη για αγνάντεμα. Ο χρηματοπιστωτικός πολιτισμός έχει εξορίσει την έννοια «ελεύθερος χρόνος», αλλά χωρίς την ύπαρξη (και) αυτού δεν είμαστε ακριβώς άνθρωποι. Μοιάζουμε περισσότερο σε μηχανές. Αλλά όλα αυτά τα αναδεικνύει καλύτερα η ταινιάρα «Modern Times» του Charlie Chaplin.

– Ποια είναι η πιο παράξενη ή αναπάντεχη έμπνευση που έχεις πάρει για μια παράστασή σου;

Ήταν στην πρώτη μου σκηνοθετική εργασία. Η παράσταση ήταν βασισμένη στο έργο «Ένας ήρωας του καιρού μας» του Μιχαήλ Λέρμοντοφ. Στο τέλος, όταν ο «καταραμένος» ήρωας αποχαιρετάει τους πάντες και τα πάντα, ο μουσικός Φώτης Σιώτας άρχιζε να σιγοτραγουδά το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω». Ένα μινόρε, το μόνο που είχε γράψει ο Γιώργος Ζαμπέτας και είχε τραγουδήσει ο Μάρκος Βαμβακάρης. Θαρρείς πως αυτός ο ήχος έκλεινε μέσα όλη τη φιλοσοφία του συγκεκριμένου έργου.

– Αν μπορούσες να διδάξεις ένα μάθημα –όχι απαραίτητα σχετικό με το θέατρο– σε ένα πανεπιστήμιο, τι θα ήταν και γιατί;

Δώδεκα μήνες διδασκαλία θα έκανα. Θράσος! Μελέτη του Θουκυδίδη τους πρώτους έξι και μετά τους άλλους έξι να μελετούμε τα άπαντα του Κάφκα. Τώρα για το «γιατί», ας αφήσουμε και κάτι ανοιχτό στην φαντασία. Αν ξεκινήσουμε να τους μελετάμε παράλληλα, θα καταλάβουμε και το γιατί.

– Κι αν μπορούσες να ζήσεις σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο, ποια θα επέλεγες και γιατί;

Στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του ’60, για όλη αυτή τη ζύμωση ιδεών που συνέβη τότε. Για αυτή την αναλαμπή κοινωνικής συμμετοχής.

– Υπάρχει κάποια φράση ή συμβουλή που σου έχουν δώσει και την κουβαλάς πάντα μαζί σου; Ή μια συμβουλή που θα ήθελες να δώσεις εσύ στον οποιοδήποτε;

Δεν θα συμβούλευα. Το μοτέρ γράφει ακόμα για να αρχίσω να συμβουλεύω. Θα άφηνα μια ρήση του August Strindberg να διαθλάται: «Απλά αλλά όχι τόσο απλά».

Το θα «Χρονικό» παίζεται στο θέατρο 104 έως τις 8 Απριλίου 2025. Κλείσε εισιτήρια online. Το «Όνειρο της Ιωνίας» θα παίζεται στο θέατρο Αργώ έως τις 20 Μαρτίου 2025. Κλείσε εισιτήρια online.