ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΜΙΤ ΕΞΗΓΕΙ ΤΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΧΕΙ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ Η ΕΛΠΙΔΑ

Γιατί η ελπίδα ήταν –μαζί με τα κακά στης ζωής– μέσα στο κουτί της Πανδώρας; Ο Κίραν Σέτιγια, καθηγητής φιλοσοφίας στο ΜΙΤ, επιχειρεί να δώσει την απάντηση και να εξηγήσει τι ρόλο μπορεί να έχει στη ζωή μας σήμερα, ώστε να έχει κάποιο νόημα.

Θυμάσαι τι περιείχε το μυθολογικό κουτί της Πανδώρας; Μύρια όσα δεινά, αρρώστια, θάνατο και διάφορες σωματικές και συναισθηματικές κατάρες στην ανθρωπότητα. Κάπου εκεί υπήρχε και η ελπίδα, το μόνο που δεν απελευθερώθηκε. Είναι όμως κάτι κακό η ελπίδα; Είναι μάταιο το θρυλικό «Όσο ζω ελπίζω»;

Ο Κίραν Σέτιγια, καθηγητής φιλοσοφίας στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), καταπιάνεται με το θέμα στο 7ο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του «Η ζωή είναι δύσκολη – Πώς η φιλοσοφία θα μας βοηθήσει να βρούμε τον δρόμο μας». Μέχρι να φτάσει στην ελπίδα, έχουν προηγηθεί έξι άλλα θέματα (βγαλμένα χωρίς αμφιβολία από το κουτί της Πανδώρας): αναπηρία, μοναξιά, πένθος, αποτυχία, αδικία, παραλογισμός.

Εδώ επιτρέψτε μου να πω την αμαρτία μου, που θα την έλεγες και διπλή: Αφενός δεν έχω εντρυφήσει ποτέ στη φιλοσοφία – έχουν περάσει από τα χέρια μου διάφορα βιβλία, αλλά ποτέ δεν κατάφερα να έχω μια εμπεριστατωμένη γνώση. Αφετέρου, αν με ρωτούσε κάποιος πώς μου φαίνεται ως τίτλος βιβλίου το «Η ζωή είναι δύσκολη», μπορεί και να τον συμβούλευα να βρει κάτι πιο ελκυστικό. Όσο όμως διαβάζω το βιβλίο του Σέτιγια, τόσο χαίρομαι που επιχειρεί να φέρει τη φιλοσοφία στο εδώ και το τώρα μας – και που δεν στάθηκα τελικά στον τίτλο αλλά στον υπότιτλο του βιβλίου.

Τι θέλει να μας πει ο συγγραφέας;

«Η ζωή, φίλοι μου, είναι δύσκολη – και πρέπει να το λέμε», γράφει στην εισαγωγή του. «Είναι δυσκολότερη για μερικούς απ’ ό,τι για άλλους. Κάθε ζωή θα γνωρίσει μια καταιγίδα, κι ενόσω οι τυχεροί κάθονται να στεγνώσουν κοντά στη φωτιά, άλλοι κατακλύζονται από θύελλες και πλημμύρες, κυριολεκτικές αλλά και μεταφορικές. Ζούμε στην εποχή μιας παγκόσμιας πανδημίας και της καλπάζουσας ανεργίας, αντιμέτωποι με την απειλή της κλιματικής αλλαγής και της αναβίωσης του φασισμού. Οι καταστροφές αυτές θα πλήξουν πρώτα τους φτωχούς, τους ευάλωτους και τους καταπιεσμένους».

Ο ίδιος αναγνωρίζει ότι έχει σταθεί αρκετά τυχερός στη ζωή του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει βιώσει πόνους, αποτυχίες, απώλειες. «Δεν έχουμε παρά να ανοίξουμε τα μάτια μας για να αντικρίσουμε κάποια μορφή δυστυχίας», επισημαίνει. «Αντί να αποστρέψουμε το βλέμμα, πρέπει να κοιτάξουμε πιο προσεκτικά. Η μόνη θεραπεία για την πάθησή μας είναι η αναγνώρισή της».

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

«Δεν υπάρχει κάποια εύκολη συνταγή για το πώς να ζήσουμε», προσθέτει παρακάτω αναφερόμενος στον σκοπό του βιβλίου του. «Το μόνο που έχω να προσφέρω είναι ιστορίες, εικόνες, ιδέες –άλλες δανεισμένες από άλλους, άλλες δικές μου– και τη φιλοδοξία να λύσω, όσο πιο ειλικρινά και ανθρώπινα μπορώ, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε όλοι μας, μαθαίνοντας από τα παθήματά μας.

Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο για την ελπίδα, που αναδημοσιεύεται με την άδεια των εκδόσεων Μεταίχμιο.

Γιατί η ελπίδα από μόνη της δεν κατορθώνει τίποτα

Τι είναι η ελπίδα τέλος πάντων; Οι φιλόσοφοι έχουν χύσει πολύ μελάνι για το θέμα αυτό και έχουν, ύστερα από αρκετές διαφωνίες, καταλήξει σε ευρεία ομοφωνία. Η ελπίδα αποτελείται από λαχτάρα και πίστη. Όταν ελπίζουμε κάτι, εν μέρει το ευχόμαστε αλλά και το θεωρούμε εφικτό, αν και όχι αναπόφευκτο. Δεν ελπίζουμε κάτι που δεν θέλουμε. Ούτε τρέφουμε ελπίδες για κάτι εκτός πραγματικότητας ή που το θεωρούμε δεδομένο ότι θα συμβεί. Επιπλέον, όταν ελπίζουμε κάτι, ομολογούμε σιωπηρά ότι δεν εξαρτάται απολύτως από μας. Δεν έχει νόημα να ελπίζουμε κάτι που μπορούμε να το μετατρέψουμε σε πραγματικότητα από μόνοι μας. Η ελπίδα είναι μια παραχώρηση σε αυτά που δεν είναι στο χέρι μας.

Και οι δύο όψεις της ελπίδας –η λαχτάρα και η πίστη– έχουν ουσιαστική μορφή. Η ελπίδα επομένως είναι κάτι παραπάνω από ένα αδρανές ονειροπόλημα: εμπεριέχει και συναισθηματική δέσμευση. Γι’ αυτό ο Σέρεν Κίρκεγκορ χρησιμοποίησε τη λέξη «πάθος» όταν όριζε την ελπίδα ως «πάθος γι’ αυτό που είναι δυνατόν». Παρομοίως, δεν είναι αρκετό να έχουμε αυτό που θα αποκαλούσαμε «αδρανή πίστη». Με τη φράση αυτή εννοώ ότι δεν αρκεί να θεωρούμε κάτι πιθανό· πρέπει επιπλέον την πιθανότητα αυτή να τη θεωρούμε «ζωντανή». Δεν χρειάζεται να είμαστε αισιόδοξοι, ούτε να είναι οι πιθανότητες με το μέρος μας. Αλλά πρέπει το ενδεχόμενο αυτό να το λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη μας έμπρακτα: είναι σαν κάτι που θα σχεδιάζαμε, έστω και ως τελευταία καταφυγή. (Αν εύχεσαι μια εξέταση αίματος να βγει αρνητική, και θεωρητικά ξέρεις ότι αυτό είναι πιθανό, αλλά αποκλείεις το ενδεχόμενο να συμβεί, τότε δεν εύχεσαι πια το τεστ να βγει αρνητικό.) Όταν οι ελπίδες σου κρέμονται από ένα ενδεχόμενο που αποκλείεις να πραγματοποιηθεί, η στάση σου απέναντί του είναι απελπισμένη. Έχεις αφεθεί στη μοίρα σου.

ΕΛΠΙΔΑ ΑΠΛΩΣ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΟΣ, ΟΧΙ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΜΕΝΟΣ. ΕΛΠΙΔΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ ΣΕ ΔΡΑΣΗ.

Είναι πιο εύκολο να εξηγήσουμε γιατί η απελπισία είναι κακή παρά γιατί η ελπίδα είναι καλή. Απελπιζόμαστε όταν τα πράγματα είναι οριστικά και αμετάκλητα, αλλά παραμένουμε συναισθηματικά προσκολλημένοι σε αυτά. «Η σχέση μας τελείωσε· έφυγε για πάντα» λέει ο ερωτευμένος που τον εγκατέλειψε η καλή του. «Δεν υπάρχει θεραπεία» αναφωνεί ο ασθενής τελικού σταδίου. Αυτό που νιώθουν μοιάζει κάπως με το πένθος. Είναι ο πόνος ενός πάθους για μια πιθανότητα που εξανεμίστηκε.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η ελπίδα έχει αξία. Μερικές φορές, το αδύνατον είναι δεδομένο. Η μητέρα μου, που πάσχει από Αλτσχάιμερ, δεν θα βελτιωθεί ποτέ, μόνο θα χειροτερεύει, και θα ήταν ανόητο να ελπίζω κάτι διαφορετικό, όσο κι αν εύχομαι τα πράγματα να ήταν αλλιώς. Ακόμα κι όταν η ελπίδα έχει βάση στη λογική, ποιο είναι το νόημα; Θυμάμαι τις αμερικανικές εκλογές του 2016 και του 2020, καθώς παρακολουθούσα εναγωνίως τα αποτελέσματα. Το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να ελέγξω την αγωνία μου και να εύχομαι με όλη μου τη δύναμη για το καλύτερο αποτέλεσμα. Τι αξία έχει αυτό; Η ελπίδα συνυπάρχει με την αδράνεια. Αν χρειάζεται να είμαστε θαρραλέοι για να τρέφουμε ελπίδες, είναι για να αντιμετωπίσουμε τον φόβο της διάψευσής τους. Και όταν τα πράγματα πάνε τόσο κακά όσο φοβόμασταν, η ελπίδα είναι πιο βασανιστική από την απελπισία.

Η ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΗ

Εκδόσεις Μεταίχμιο

Αγόρασέ το

metaixmio.gr

Επομένως έχει κάποιο δίκιο ο Ησίοδος. Η ελπίδα μπορεί να είναι απατηλή, πειθήνια, τρομακτική. Γιατί τιμάμε τον ρόλο της στη ζωή; Σε ένα βιβλίο που έγραψε μετά την εισβολή στο Ιράκ το 2003, η συγγραφέας και ακτιβίστρια Ρεμπέκα Σόλνιτ υπερασπίστηκε την ελπίδα: «Η ελπίδα δεν είναι λαχείο να την κρατάς σφιχτά στο χέρι, καθισμένος στον καναπέ σου, ελπίζοντας να σταθείς τυχερός» γράφει. Αντιθέτως,

Η ελπίδα πρέπει να σε σπρώχνει έξω από την πόρτα, γιατί θα χρειαστεί να καταβάλεις την υπέρτατη προσπάθεια που μπορείς για να μείνεις έξω από πολέμους, από την καταλήστευση των θησαυρών της γης και την κονιορτοποίηση των φτωχών και των περιθωριοποιημένων στο μέλλον. Ελπίδα απλώς σημαίνει ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, όχι υπεσχημένος ούτε εξασφαλισμένος. Ελπίδα είναι το κάλεσμα σε δράση· η δράση είναι αδύνατη χωρίς την ελπίδα.

Το πρόβλημα; Η ελπίδα μπορεί κάλλιστα να είναι σαν να αδράχνουμε έναν λαχνό, χωρίς να μας βάζει παράλληλα σε κίνηση: ξέρω από πρώτο χέρι πόσο έντονα μπορείς να ελπίζεις καθισμένος στον καναπέ σου και βλέποντας τις ειδήσεις. Η κινητοποίηση σε δράση πρέπει να προέλθει από αλλού.

Η Σόλνιτ ενδεχομένως να έχει δίκιο όταν λέει ότι δεν υπάρχει δράση χωρίς ελπίδα: δεν μπορείς να παλέψεις γι’ αυτά που σε νοιάζουν όταν η επιτυχία δεν είναι εξασφαλισμένη, χωρίς να ελπίζεις ότι θα πετύχεις ή έστω ότι θα σημειώσεις κάποια πρόοδο. Κι εδώ είναι που ξεκινάει ο μύθος για την αξία της ελπίδας. Η ελπίδα είναι η προϋπόθεση εκείνου που έχει σημασία: της επιδίωξης της ουσιαστικής αλλαγής. Αλλά αυτό δεν αρκεί για να καταστήσει πολύτιμη την ελπίδα. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τον Προμηθέα, να σφυρηλατεί το σίδερο στο καμίνι του. Δεν θα μπορούσε να κατασκευάσει αλέτρια ή σπαθιά χωρίς την καυτή φλόγα, αλλά η θερμοκρασία του μετάλλου, ο καπνός και οι σπίθες είναι στην καλύτερη περίπτωση μέσα για την επίτευξη του στόχου. Η ελπίδα είναι η θερμοκρασία στην οποία το μέταλλο μπορεί να πλαστεί, να πάρει το επιθυμητό σχήμα. Η ελπίδα είναι το σημείο στο οποίο θα εξωθηθούμε σε δράση. Αλλά δεν είναι η πηγή της θερμότητας αυτή που θα μας φέρει στο σημείο εκείνο ή η δύναμη που θα μας κινήσει προς τα μπρος, η σφυριά με την οποία θα λυγίσουμε τον κόσμο. Σαν το καυτό σίδερο, η ελπίδα είναι κι αυτή επικίνδυνη: μπορεί να μας πληγώσει. Κι από μόνη της, η ελπίδα δεν κατορθώνει τίποτα.