ΤΙ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ

Συζητάμε με την ανάπηρη κοινωνική λειτουργό Δήμητρα Γκασούκα για την αξία των συμπεριληπτικών παραμυθιών και προτείνουμε 5 από τα καλύτερα για να διαβάσεις με τα παιδιά σου.

«Ένα ακόμα συμπεριληπτικό παραμύθι;» αναρωτήθηκα όταν το νέο βιβλίο της Βάσως Μαυρουδή «Η πεταλούδα με το τσακισμένο φτερό» έπεσε στα χέρια μου. Κι όμως, το ίδιο βράδυ που το διάβασα με την 8χρονη κόρη μου, συνειδητοποίησα πως διέφερε πολύ από τα περισσότερα παραμύθια στα οποία πρωταγωνιστούν παιδιά με αναπηρία, κάτι που δεν είχα παρατηρήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή.

Στο βιβλίο αυτό, η ιστορία δεν περιστρέφεται γύρω από την «καημένη την πεταλούδα που ήταν τόσο άτυχη και τώρα είναι αναγκασμένη να ζει διαφορετικά από όλους τους υπόλοιπους». Αντίθετα, είναι ίσως η πρώτη φορά που το αναπόφευκτο «γιατί είναι ανάπηρη;» του μικρού αναγνώστη απαντάται. Που ο ρόλος της κοινότητας, της ομάδας, του συνόλου έρχεται στο προσκήνιο. Και που, μέχρι το τέλος, το παιδί ξεχνά ότι η πεταλούδα διαφέρει κάπως από τα υπόλοιπα πλάσματα του δάσους, έστω κι αν κυκλοφορεί με ένα «εργαλείο αξιοπρέπειας», δηλαδή ένα δεκανίκι. Γιατί η έμφαση δίνεται σε όσα μπορεί και όχι δεν μπορεί να κάνει.

Στην ενδιαφέρουσα παρουσίαση του βιβλίου, η Δήμητρα Γκασούκα, Ανάπηρη - Κοινωνική Λειτουργός, Δημοτική Σύμβουλος Χαλανδρίου και συνδιαχειρίστρια της διαδικτυακής ομάδας «Ανάπηρες γυναίκες», θυμίζει μια ρήση του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ότι τα «παραμύθια γράφονται για να κοιμούνται τα παιδιά και να ξυπνούν οι ενήλικες». Αυτό μου εξηγεί και στη συζήτησή μας πάνω στα συμπεριληπτικά παραμύθια: Για να γίνουν πραγματικά συμπεριληπτικά, πρέπει ο ενήλικας που τα διαβάζει στο παιδί να γνωρίζει πραγματικά τι σημαίνει αναπηρία και συμπερίληψη. Γνωρίζει;

Γιατί χρειαζόμαστε παραμύθια με θέμα τη συμπερίληψη;

«Παραμύθια χρειαζόμαστε έτσι κι αλλιώς για τα πάντα. Με τα παραμύθια μεγαλώνουμε, ωριμάζουμε, μαθαίνουμε, ταξιδεύουμε και ονειρευόμαστε. Ερχόμαστε κοντά με το συναίσθημά μας, με πλάσματα τα οποία δεν είναι οικεία σε εμάς και μέσα από αυτά μπορούμε να ταυτιστούμε. Όταν ταυτίζεσαι, δεν μπορεί να υπάρξει άλλος δρόμος πέρα από το να μάθεις. Να οικειοποιηθείς αυτούς τους ρόλους για να μπορέσεις να εξελιχθείς», λέει η κ. Γκασούκα.

«Συμπεριληπτικά παραμύθια χρειαζόμαστε γιατί… δεν υπάρχουν. Και δεν υπάρχουν γιατί δεν υπάρχει συμπερίληψη. Αν υπήρχε, πιθανά να μην τα χρειαζόμασταν. Θα ήταν κάτι που θα είχαμε αποδεχθεί, που θα υπήρχε ούτως ή άλλως γύρω μας. Γι’ αυτό δεν γράφονται τόσο πολλά συμπεριληπτικά παραμύθια. Γράφονται παραμύθια που εστιάζουν στη βλάβη, στο πρόβλημα, στη δυσκολία του ήρωα, π.χ. πώς ξεπερνά τις δυσκολίες, πώς γίνεται αποδεκτός, πώς αντιμετωπίζει τις κοροϊδίες ή πώς γίνεται φίλος με ένα άτομο τυπικής ανάπτυξης. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, τα παραμύθια αυτά για να έρθουμε κοντά σε ένα μοντέλο που δεν υπάρχει».

Στο σημείο αυτό, διευκρινίζει ότι στο πεδίο της αναπηρίας δύο είναι τα επικρατέστερα μοντέλα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις διαδικασίες που οδηγούν είτε σε ανισότητα είτε σε διακρίσεις:

1. Το Ατομικό/Ιατρικό μοντέλο, που εστιάζει στην βλάβη του ατόμου και θεωρεί ότι οι ανάπηροι «έχουν κάτι λάθος πάνω τους» που χρειάζεται φτιάξιμο για να ζήσουν όπως οι «κανονικοί». Τα ανάπηρα άτομα αντιμετωπίζονται ως βάρος για την κοινωνία και θεωρείται a priory ότι ζουν μια δυστυχισμένη ζωή.
2. Το Κοινωνικό μοντέλο. που διαχωρίζει τη «βλάβη» (impairment) από την «αναπηρία» (disability). Συγκεκριμένα, η πρώτη έννοια αναφέρεται σε κάποιου είδους δυσλειτουργία που φέρει ο άνθρωπος και μπορεί να είναι επίκτητη ή εκ γενετής, και αφορά χρόνιες σωματικές/κινητικές, νοητικές, πνευματικές, ψυχικές, αισθητηριακές βλάβες αλλά και χρόνιες ασθένειες. Η δεύτερη έννοια περιγράφει την αναπηρία ως κάτι που η κοινωνία επιβάλλει επιπλέον στις βλάβες μας, μην έχοντας φροντίσει να σχεδιαστεί συμπεριλαμβάνοντας την ανθρώπινη ποικιλομορφία στην καθημερινή ζωή. Άρα, τα ανάπηρα άτομα δεν μπορούν να συμμετέχουν στην κοινωνία ισότιμα.

Η κοινωνική λειτουργός κ. Δήμητρα Γκασούκα

Το θέμα της αναπηρίας είναι βαθιά πολιτικό

Δυστυχώς, τα θέματα που σχετίζονται με την αναπηρία στην Ελλάδα δεν έχουν λυθεί. «Είναι πολλά τα στερεότυπα που επικρατούν εδώ και χρόνια και διαιωνίζονται. Πρόκειται για ένα βαθιά πολιτικό θέμα», εξηγεί η κ. Γκασούκα. «Αν είχαν ληφθεί πολιτικές αποφάσεις επ’ αυτών, θα είχαν λυθεί εδώ και χρόνια. Το κομμάτι της αναπηρίας δεν περιλαμβάνεται στον δημόσιο λόγο και γι’ αυτό είναι κάτι που μας ξενίζει, μας δημιουργεί ως επί το πλείστον δυσάρεστα συναισθήματα. Ταυτιζόμαστε ή φοβόμαστε να ταυτιστούμε με αυτό που βλέπουμε. Και ακριβώς επειδή υπάρχουν τόσο πολλά συναισθήματα, το παραμύθι έρχεται να δώσει κάποιες απαντήσεις. Το θέμα είναι: πώς το κάνει; Εστιάζει αποκλειστικά και μόνο στο άτομο ή και στην κοινωνία;»

Η ίδια περιγράφει, ότι στα περισσότερα παραμύθια που έχει τύχει να διαβάσει και που χαρακτηρίζονται συμπεριληπτικά, η ύπαρξη βλάβης δεν παρουσιάζεται ως κομμάτι της ανθρώπινης ποικιλομορφίας. Αντίθετα, παρουσιάζεται το ανάπηρο πλάσμα ως ήρωας, γιατί αγωνίζεται για να γίνει «καλά», να γίνει αποδεκτό ως «διαφορετικό» ή ως άγγελος που κατέβηκε στη γη – αυτό το γράφουν συχνά για τα παιδιά με νοητική ή πνευματική βλάβη, και κυρίως για αυτιστικά παιδιά.

Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται χάσμα μεταξύ των παιδιών τυπικής ανάπτυξης και αναπήρων παιδιών. Ή διαιωνίζονται στερεότυπα, π.χ. ότι τα ανάπηρα άτομα είναι άρρωστα.

«Τα περισσότερα αντίστοιχα παραμύθια παρουσιάζουν το πώς ο ήρωας αντιμετωπίζει τους άλλους, τοποθετούν δηλαδή το πρόβλημα στον άνθρωπο. Τον βάζουν απέναντι στους άλλους και δείχνουν ότι αυτός έχει το βάρος, ότι δεν φταίει η κοινωνία γι’ αυτό που βιώνει το άτομο, δεν φταίει η κοινωνία που δεν είναι συμπεριληπτική, που δεν είναι φτιαγμένη για όλα τα πλάσματα, π.χ. δεν φταίει η κοινωνία που δεν υπάρχουν ράμπες παντού», συνεχίζει η ίδια. Φταίει… η κακή του η τύχη!

Τι έχουν τα συμπεριληπτικά παραμύθια να προσφέρουν στα παιδιά με και χωρίς αναπηρία

Πέρα από την ίδια την ιστορία, για να έχει πραγματικά νόημα ένα συμπεριληπτικό παραμύθι πρέπει να χρησιμοποιηθεί και σωστά. «Ο γονιός χρειάζεται πριν διαβάσει ένα τέτοιο παραμύθι στο παιδί να έχει επεξεργαστεί ο ίδιος κάποια πράγματα. Να έχει κατανοήσει τι είναι οι βλάβες, τι είναι η αναπηρία. Να μην αλλάζει τη χροιά της φωνής του έτσι ώστε να δείχνει λύπηση στο παιδί-πρωταγωνιστή με την αναπηρία, γιατί έτσι περνάει το μήνυμα ότι το παιδί αυτό είναι αξιολύπητο», εξηγεί η κ. Γκασούκα.

Με ποια κριτήρια να επιλέγουμε ένα τέτοιο παραμύθι

Πώς μπορεί ο γονιός που ενδιαφέρεται να ενημερωθεί και να μεταφέρει σωστά τη γνώση να επιλέξει ένα συμπεριληπτικό παραμύθι; Συζητώντας με την κ. Γκασούκα καταλήγουμε σε ορισμένα άτυπα κριτήρια:

1. Το βασικό είναι να μην εστιάζει στην ιστορία του ανάπηρου πλάσματος. Ο σκοπός του παραμυθιού δεν πρέπει να είναι να μάθουμε πώς νιώθουν «αυτά τα παιδιά». Από μόνο του το «αυτά τα παιδιά» δημιουργεί απόσταση, διάκριση.
2. Ενδεχομένως να έχει νόημα να αναζητήσουμε ένα παραμύθι που να έχει γραφτεί είτε από άτομο με αναπηρία είτε από άτομα με εμπειρία στο πεδίο της αναπηρίας.
3. Τέλος, ίσως θα είχε νόημα ένα παραμύθι που να προτείνει λύσεις και που να κάνει όλους μέρος αυτών. Θα μπορούσε π.χ. να γραφτεί ένα παραμύθι για ένα σχολείο που δεν έχει ράμπες, όχι για ένα παιδί με αμαξίδιο. Ένα παραμύθι, δηλαδή, που δεν θα ποντάρει στην ευαισθητοποίηση. «Γιατί η ευαισθητοποίηση», όπως λέει και η κ. Γκασούκα, «δεν θα λύσει το πρόβλημά μου. Η ράμπα θα το λύσει». Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι πρόσφατα ο Δήμος Χαλανδρίου έφτιαξε ράμπες σε όλα ανεξαιρέτως τα σχολεία. «Ωστόσο, υπολείπονται πολλά ακόμα να γίνουν, αν θέλουμε να μιλάμε για καθολική προσβασιμότητα».

iStock

Συμπερίληψη και drag queen αφηγήσεις

Μιλώντας για συμπερίληψη, ρωτώ τη γνώμη της κοινωνικής λειτουργού για τις αφηγήσεις παραμυθιών από drag queens σε παιδιά, οι οποίες πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια στο πλαίσιο της διοργάνωσης του Athens Pride.

«Εγώ είμαι θετική στο να δίνονται ερεθίσματα στα παιδιά, γιατί χρειάζεται να γνωρίζουν την κοινωνία. Προφανώς το να γνωρίσουν την drag queen σε κάποιο μπαρ είναι αδύνατον. Δεν θεωρώ, όμως, ότι είναι κάτι αρνητικό η αφήγηση αυτή», απαντά.

Με αφορμή το ερώτημά μου, μου μιλά για το πρόγραμμα Γνωριμία με την Αναπηρία που διοργανώνει ο Δήμος Χαλανδρίου και περιλαμβάνει επισκέψεις της ίδιας σε σχολεία. «Στο δίωρο αυτό έχουμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τα παιδιά για την αναπηρία, τους μαθαίνουμε την ιστορία της αναπηρίας – εσείς τη γνωρίζετε; Ξέρουμε, ας πούμε, ότι στον «Ζητιάνο» (1896) του Kαρκαβίτσα, ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, ο κεντρικός ήρωας, ο Τζιριτόκωστας, διδάσκει κάποια παιδιά στο χωριό Νυχτερέμι πώς να παριστάνουν τους ανάπηρους προκειμένου να τους λυπηθούν οι κάτοικοι άλλων περιοχών και να τους δώσουν τα προς το ζην; Το θέμα της αναπηρίας ξεκίνησε να αντιμετωπίζεται με ελεημοσύνη από το Βυζάντιο. Στην αρχαία Ελλάδα υποτίθεται πως υπήρχε ο Καιάδας, όμως πρόκειται για μύθο που δημιουργήθηκε για να περιθωριοποιούνται τα ανάπηρα άτομα».

Αναφέρει, μάλιστα, ένα παράδειγμα που δίνει στα παιδιά για τον Ήφαιστο, που τον είχαν κλείσει στα έγκατα της Γης γιατί οι θεοί και οι άνθρωποι δεν άντεχαν να τον βλέπουν. «Και ρωτώ τα παιδιά: Ποιανού ήταν το πρόβλημα; Του Ήφαιστου που γεννήθηκε έτσι ή αυτών που δεν άντεχαν να τον βλέπουν;» Προφανώς τα παιδιά απαντούν ότι οι άλλοι είχαν το πρόβλημα.

Διευκρινίζει επίσης το εξής: «Τα παιδιά πρέπει να καταλάβουν ότι δεν μιλάμε για διαφορετικότητα, μα για ποικιλομορφία. Ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και είμαστε όλοι μέρος μιας ανθρώπινης ποικιλομορφίας, την οποία πρέπει να χαιρόμαστε και να τιμούμε. Έχουμε να μάθουμε ο ένας από τον άλλον και δεν μαθαίνεις καλύτερα παρά μέσα από το παιχνίδι και τη συνύπαρξη».

«Θα πρέπει, όμως, πρώτα οι ενήλικες να ενημερώνονται για όλα αυτά τα κοινωνικά θέματα», καταλήγει. «Όχι να ευαισθητοποιηθούν, να ενημερωθούν. Ας αφιερώσουμε λίγο χρόνο να μάθουμε για ένα κοινωνικό θέμα. Δεν μπορούμε να καταδικάζουμε, να δαιμονοποιούμε ανθρώπους –όπως και με το θέμα της τεκνοθεσίας από γκέι ζευγάρια– χωρίς να γνωρίζουμε. Πώς μπορείς να έχεις άποψη, χωρίς να έχεις ενημερωθεί;»

5 συμπεριληπτικά παραμύθια που αξίζει να διαβάσεις με το παιδί

– Η πεταλούδα με το τσακισμένο φτερό, της Βάσως Μαυρουδή

Το βιβλίο γράφτηκε από τη Βάσω Μαυρουδή και αφιερώθηκε στη μικρή Φρύνη, η ζωή της οποίας θυμίζει πολύ αυτή της ομώνυμης πεταλούδας…

– Η αλεπού μοδίστρα, της Χριστίνας Ντούμα

Το βιβλίο που συγκεντρώσει εξαιρετικές κριτικές ανήκει στη σειρά «Τα όνειρα του Θοδωρή», ο οποίος πάσχει από τη θανατηφόρο νόσο Batten που, μεταξύ άλλων, εμποδίζει την όρασή του. Γράφτηκε από τη μητέρα του και μέρος των εσόδων από τις πωλήσεις του δίνονται στην στήριξη της προσπάθειας που γίνεται για τη θεραπεία του.

– Η μαμά μου η καροτσάτη, της Τάνιας Ιωακειμίδου

Πρόκειται για την αυτοβιογραφία της συγγραφέως, που είναι μητέρα με αναπηρία, και αποτυπώνει τις σκέψεις και τις αγωνίες της στην προσπάθειά της να ανταπεξέλθει στον γονεϊκό της ρόλο.

– Ποιος σκότωσε το σκύλο τα μεσάνυχτα, του Μαρκ Χάντον

Ένα μυθιστόρημα για όλες τις ηλικίες, το οποίο έχει πουλήσει εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως και έχει σαρώσει τα βραβεία, από έναν συγγραφέα που για χρόνια εργάστηκε με ανθρώπους με σωματικές και πνευματικές αναπηρίες.

– Ο πόλεμος που έσωσε τη ζωή μου, της Kimberly Bradley Brubaker

Η 10χρονη Έιντα ζει στο Λονδίνο στα πρόθυρα του πολέμου το 1939. Κανένας πόλεμος δεν την τρομάζει, όμως, περισσότερο από αυτόν που δίνει καθημερινά με τη μάνα της. Το κορίτσι έχει στρεβλοποδία και ζει κλειδωμένο σε ένα διαμέρισμα με τη μέγαιρα μάνα του και τον 6χρονο αδελφό του.