ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΨΥΧΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ;

Το Κέντρο Ημέρας Βαβέλ, στην Κυψέλη, προσφέρει υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε μετανάστες που ζουν στην Αθήνα, ανεξάρτητα από το καθεστώς παραμονής τους. Και επιχειρεί όχι μόνο να τους βοηθήσει, αλλά και να μάθει τι έχουν να προσφέρουν σε εμάς οι πρόσφυγες, μέσα από τη δική τους εμπειρία.

Δροσοπούλου 72: αυτή είναι η διεύθυνση της μοναδικής δημόσιας δομής που ασχολείται με τη φροντίδα της ψυχικής υγείας των μεταναστών που ζουν στην Αθήνα, ανεξαρτήτως καθεστώτος παραμονής. Το κτίριο που στεγάζει το Κέντρο Ημέρας Βαβέλ δεν βρίσκεται τυχαία στην καρδιά της Κυψέλης. Το αποτύπωμα που αφήνουν οι πρόσφυγες στον αστικό ιστό της πόλης είναι πιο έντονο από οπουδήποτε αλλού σε αυτή την πολυπολιτισμική γειτονιά, όπου λαμβάνουν χώρα διαδικασίες συνύπαρξης εδώ και χρόνια.

Αρκετά σχολεία της περιοχής είναι γεμάτα παιδιά μεταναστών και πολλές παλιές πολυκατοικίες στεγάζουν οικογένειες προσφύγων, ιδίως στους χαμηλότερους ορόφους.

«Κάθε πρόσφυγας είναι ένας ξεχωριστός άνθρωπος, που έχει το δικό του αίτημα, τη δική του ξεχωριστή ιστορία. Οι οντολογικές ανησυχίες δεν είναι ίδιες για όλους τους ανθρώπους. Είναι αποικιοκρατία να λέμε σε κάποιον “Εγώ θα σου πω τι γίνεται”. Στη συνάντηση, κατασκευάζουμε μαζί το νόημα».

Με αυτά τα λόγια ξεκίνησε η συζήτησή μας με τον επιστημονικό υπεύθυνο του Βαβέλ, Νίκο Γκιωνάκη, ο οποίος εδώ και χρόνια επιμένει να αναζητά όχι μόνο νέους τρόπους για να βοηθήσει τους πρόσφυγες, αλλά και να μάθει «τι έχουν οι πρόσφυγες να προσφέρουν σε εμάς, μέσα από τη δική τους εμπειρία και διαχείριση της προσφυγικής συνθήκης».

Στις εγκαταστάσεις του Κέντρου Ημέρας Βαβέλ, στην Κυψέλη.

Η προσέγγιση του Βαβέλ

Ο Νίκος Γκιωνάκης δεν μοιάζει με τους περισσότερους επικεφαλής οργανώσεων. Είναι ψυχολόγος με τεράστια εμπειρία στην ψυχική υγεία και στο προσφυγικό. Αναγνωρίζει τον όρο «ψυχολογική εξορία», δεν θυματοποιεί τους πρόσφυγες, δεν τους αντιμετωπίζει ως κάτι ενιαίο και προσπαθεί να αποφύγει τα στερεότυπα.

Όπως λέει, ξεκίνησε το 2007, με την εντύπωση πως θα δουλέψει με πρόσφυγες, αλλά στην πορεία είδε πως είχε να κάνει με ανθρώπους με διαφορετικές ανάγκες, επιθυμίες, προσδοκίες και όνειρα. «Έχουμε την επίγνωση πως επηρεαζόμαστε από τα στερεότυπα και προσπαθούμε να μην το κάνουμε», τονίζει.

Ο Νίκος Γκιωνάκης, φωτογραφημένος από τον Ταϊβανέζο δημοσιογράφο Yu-Hsiang Wuang.

Το Βαβέλ εστιάζει στην τριπλή ετερότητα αυτών των ανθρώπων, δηλαδή τη μεταναστευτική συνθήκη, τη διαφορετική εθνοπολιτισμική καταγωγή και την εμπειρία της ψυχικής διαταραχής. Επίσης, από το 2013 τρέχει ένα πρότζεκτ ψυχοκοινωνικής δράσης για ανθρώπους που έχουν εμπειρία βασανιστηρίων.

Προσφορά χωρίς σύνορα

Στο Βαβέλ δεν υπάρχει ορισμένος αριθμός συνεδριών. Οι φάκελοι δεν κλείνουν ποτέ και οι εξυπηρετούμενοι μπορούν να συνεχίσουν όσο το επιθυμούν ή το χρειάζονται. Από το 2007, όταν ξεκίνησε να λειτουργεί στο πλαίσιο του προγράμματος Ψυχαργώς, το κατώφλι της οργάνωσης έχουν διασχίσει χιλιάδες άνθρωποι από 82 χώρες, με διαφορετικές προσδοκίες και ανάγκες. Άτομα που έχουν ενταχθεί με εντελώς διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικούς βαθμούς στην ελληνική κοινωνία.

Οι εξυπηρετούμενοι πρόσφυγες έρχονται από τα πέντε σημεία του ορίζοντα, από την Ανατολική Ασία μέχρι την Κεντρική Αμερική ή την υποσαχάρια Αφρική. Κάποιοι έχουν εγκατασταθεί στην αθηναϊκή μητρόπολη για μεγάλο διάστημα, άλλοι είναι ή νιώθουν περαστικοί.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΔΕΝ ΞΕΚΙΝΑΕΙ ΑΠ’ ΟΤΑΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ. Ο ΨΥΧΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ.

Ο Νίκος Γκιωνάκης αφηγείται επίσης διάφορες ιστορίες προσφύγων που πλέον ζουν μόνιμα στη Γαλλία, στη Γερμανία, στον Καναδά, αλλά δεν έχουν χάσει επαφή με την οργάνωση. Όταν υπάρχει ανάγκη και εφόσον είναι εφικτό, το Βαβέλ ασχολείται και με τη διασύνδεση των εξυπηρετούμενων με τοπικούς φορείς σε διάφορες πόλεις του κόσμου.

Πέρα από το στερεότυπο των ψυχικά τραυματισμένων προσφύγων

Στις εγκαταστάσεις του Κέντρου Ημέρας, συνομιλώντας με τον Νίκο Γκιωνάκη θυμηθήκαμε πως έχουμε ξεχάσει τα αυτονόητα: δηλαδή, πως βασική μας μέριμνα θα έπρεπε να είναι πάντα οι άνθρωποι να απολαμβάνουν την προστασία και τη φροντίδα που δικαιούνται, όχι επειδή έχουν υποστεί φυσικό ή ψυχολογικό τραυματισμό, αλλά λόγω των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχουν και των συμφωνιών προστασίας που έχουν υπογραφεί από διεθνείς οργανισμούς. Τότε, γιατί υπερτονίζουμε το τραύμα και δεν αναγνωρίζουμε την ιστορία των εκτοπισμένων; Γιατί δεν σκεφτόμαστε ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι, ποια είναι η ιστορία τους και τι μπορούν να μας προσφέρουν;

Στο Κέντρο Ημέρας Βαβέλ διαπιστώνουμε ότι αποδομείται η ιδέα του «αρχετυπικού πρόσφυγα». Στόχος είναι η ανάκτηση της φωνής των εκτοπισμένων, μέσα από τη δημιουργία ενός οικείου χώρου και τον συνδυασμό της ψυχοκοινωνικής διάστασης με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας της οργάνωσης δεν εκφράζουν τη στερεοτυπική πεποίθηση πως όλοι οι πρόσφυγες είναι ψυχικά τραυματισμένοι. Δεν βιάζονται να μιλήσουν εξαρχής για τραύματα. Πιστεύουν πως η ιστορία ενός ανθρώπου δεν ξεκινάει απ’ όταν γίνεται πρόσφυγας. Συνεπώς, ο ψυχικός κόσμος ενός πρόσφυγα διαμορφώνεται και από τις εμπειρίες που είχε στη ζωή του πριν την προσφυγική συνθήκη.

Υποστηρίζουν, λοιπόν, πως οι άνθρωποι εκτίθενται σε αντιξοότητες και πως αυτές οι αντιξοότητες της προσφυγικής εμπειρίας μπορεί να λειτουργήσουν ως πυροδότες. Όπως προκύπτει από την κλινική εμπειρία, το τραύμα δεν είναι η μοναδική συνέπεια της έκθεσης σε αντιξοότητες. Αρκετά στοιχεία μένουν ανέπαφα σε ορισμένους ανθρώπους, ενώ κάποιοι καταφέρνουν να αναπτύξουν νέες ποιότητες.

Στο εσωτερικό του Βαβέλ.

Συνεπώς, ο Νίκος Γκιωνάκης και η ομάδα του –ψυχολόγοι, γλωσσικοί διευκολυντές, ψυχίατροι, κοινωνικοί λειτουργοί– δεν αντιμετωπίζουν τον πρόσφυγα ως κάποιον που πάσχει υποχρεωτικά από μετατραυματική αγχώδη διαταραχή, αλλά προσπαθούν να εντοπίσουν τα στηρίγματα του καθενός, λαμβάνοντας υπόψη τη μοναδικότητά του και εφαρμόζοντας μια εξατομικευμένη προσέγγιση. Ρίχνουν γέφυρες για να έχουν οι εξυπηρετούμενοι πρόσβαση εκεί που μέχρι τώρα δεν είχαν, επιδιώκοντας τη δημιουργία ενός «οικείου χώρου», ικανού ν’ αφουγκραστεί και να υποστηρίξει κάθε άνθρωπο που απευθύνεται στο Βαβέλ με αίτημα ψυχικής υγείας. Επιτρέπουν στους ανθρώπους να πενθήσουν, να εντάξουν την απώλεια στη ζωή τους και να συνεχίσουν. Για να μην εργαλειοποιηθούν ούτε οι ίδιοι, ούτε οι ανάγκες τους.

Το Βαβέλ εκπαιδεύει επαγγελματίες και μπαίνει στα σχολεία

Από το 2012, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας του Βαβέλ άρχισαν να δίνουν βάρος στη θεωρητική διάσταση του προσφυγικού ζητήματος και να παράγουν επιστημονικό έργο σε συνεργασία με τον Ρένο Παπαδόπουλο, διδάσκοντα Αναλυτικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Essex. Ενδεικτικό είναι το εγχειρίδιο «Ψυχοκοινωνικές διαστάσεις της προσφυγικής συνθήκης».

Εκτός από ψυχική φροντίδα και επιστημονική σκέψη, το Βαβέλ παρέχει δομημένη εκπαίδευση, διεπαγγελματική συμβουλευτική και εποπτεία σε διάφορους φορείς και σε διαφορετικούς χώρους, για να διδαχτούν οι επαγγελματίες τρόπους προσέγγισης των προσφύγων στην ολότητα τους, με στόχο πάντα τη βελτίωση της ψυχικής υγείας.

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΔΕΝ ΕΝΘΑΡΡΥΝΟΝΤΑΙ ΝΑ ΥΙΟΘΕΤΗΣΟΥΝ ΤΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ, ΑΛΛΑ ΝΑ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΟΥΝ ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ.

Ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δράσεις ξεχωρίζουν οι παρεμβάσεις στα σχολεία. Όπως μας εξηγεί ο Νίκος Γκιωνάκης, το Βαβέλ δουλεύει πάντα με τους «σημαντικούς άλλους», δηλαδή όχι μόνο με το παιδί αλλά και με την οικογένειά του, τους δασκάλους, τους συμμαθητές: «Αποφασίσαμε να υποστηρίζουμε τους δασκάλους και με εκπαίδευση και με εποπτείες για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της καθημερινότητας στις τάξεις, αφού διαπιστώσαμε από πολύ νωρίς, από το 2008, πως τα περισσότερα σχολεία στην περιοχή δεν είχαν ιδέα πώς να υποδεχτούν τα παιδιά των μεταναστών – και όχι μόνο. Καταλάβαμε πως τα σχολεία στην περιοχή είχαν χωριστεί στα δυο. Κάποια γέμιζαν με παιδιά μεταναστών ενώ άλλα δεν είχαν. Έκτοτε, δημιουργούμε δράσεις υποστήριξης των ανθρώπων που εργάζονται στα σχολεία. Προσπαθούμε να χρησιμοποιούμε πόρους της κοινότητας και, όταν μπορούμε, εξωτερικούς χώρους, για να μη δουλεύουμε σε γκέτο. Έτσι, βάζουμε την κοινότητα να συμμετέχει».

Σημασία στην πράξη

Τελικά, υπάρχει θεωρητικό μοντέλο πιο κατάλληλο για τη διαχείριση της περίπτωσης ενός πρόσφυγα; «Λίγο επηρεάζουν την πρακτική μας τα θεωρητικά μοντέλα. Αυτό που επηρεάζει την πρακτική μας είναι το πλαίσιο στο οποίο δουλεύουμε», απαντά ο Νίκος Γκιωνάκης. Το ατομικό σχέδιο φροντίδας που εκπονείται για τον κάθε εξυπηρετούμενο είναι αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης μεταξύ του πλαισίου και του εξυπηρετούμενου.

Η ομάδα είναι διεπιστημονική και η διεπαγγελματική συνεργασία συνιστά έναν από τους πυλώνες της οργάνωσης. Αν υπάρχει κάτι που δεν αλλάζει ποτέ, αυτό είναι πως οι πρόσφυγες δεν ενθαρρύνονται να υιοθετήσουν τη θέση τους θύματος αλλά να διεκδικήσουν μια θέση στον κόσμο.