ΘΕΤΙΚΗ ΓΟΝΕΪΚΟΤΗΤΑ: ΔΥΟ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΟΔΗΓΟΙ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ

Γονέας δεν γεννιέσαι, γίνεσαι. Αλλά ποιος σε μαθαίνει τι πρέπει να κάνεις για να μεγαλώσεις σωστά το παιδί σου; Η Νένη Περβανίδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αναπτυξιακής & Συμπεριφορικής Παιδιατρικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ, εξηγεί τι σημαίνει θετική γονεϊκότητα και πώς η ίδια πρωτοστάτησε σε μια πρωτοβουλία του Ιδύματος Ωνάση με στόχο την υποστήριξη των νέων γονέων και την υγιή ανάπτυξη των παιδιών.

Όταν ακούς πως κάποιος έχει το σωστό manual που μπορείς να ακολουθήσεις ως γονιός, τότε σίγουρα θα το αναζητήσεις. Όταν είσαι δημοσιογράφος, που μάλιστα απέκτησε παιδί σε μεγάλη ηλικία, στα 50, αντιλαμβάνεσαι ακόμη περισσότερο πόσο σημαντικό είναι το ψάξεις ο ίδιος όσο πιο βαθιά γίνεται –αυτό είναι άλλωστε το μικρόβιο της δουλειάς μας– και να το επικοινωνήσεις στον κόσμο.

Έτσι, θέλησα να μάθω περισσότερα για την πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση, που διοργάνωσε τον Ιανουάριο του 2023 την παρουσίαση δύο περιεκτικών οδηγών για την ανάπτυξη του παιδιού και την ενίσχυση της σχέσης τους με τον γονέα, σε συνεργασία με την Α’ Παιδιατρική Κλινική του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία»,

Αναζήτησα για το θέμα την καθηγήτρια Νένη Περβανίδου, η οποία ηγήθηκε του προγράμματος αυτού, ώστε να μάθουμε τα πιο σπουδαία μα και τα πιο απλά ενός ευτυχισμένου μωρού και τελικά ενός «υγιούς» ανθρώπου.

– Πρωτοστατήσατε στην υλοποίηση της πρωτοβουλίας του Ιδρύματος Ωνάση. Πώς ξεκίνησε η κίνηση αυτή;

Αυτή είναι μία παγκόσμια ιδέα. Το σκεπτικό της βασίζεται στο ότι όσο πιο νωρίς παρέμβει κάποιος θετικά στη ζωή του μωρού, σε επίπεδο ατομικό και κοινωνικό, τόσο πιο αποτελεσματική θα είναι η πορεία του ανθρώπου. Ειδικά στα πρώτα χρόνια της ζωής, τα οποία καθορίζουν τη συνέχεια. Και ασφαλώς παίζει ρόλο η γενετική, που δεν μπορούμε να αλλάξουμε, όμως πέραν αυτής οι γονείς είναι εκείνοι που καθορίζουν στον μεγαλύτερο βαθμό την ανάπτυξη και την πορεία ενός παιδιού.

Η Νένη Περβανίδου. © Pinelopi Gerasimou

– Άρα, σε σχέση με το ερώτημα «περιβάλλον ή DNA», περισσότερο ρόλο παίζει το περιβάλλον;

Αυτή είναι η κλασική απορία. Όχι, δεν είναι πιο δυνατό το περιβάλλον, παίζουν ρόλο και τα δύο. Η γενετική αλληλεπιδρά με το περιβάλλον και ειδικά με το πρώιμο περιβάλλον. Όταν αναφερόμαστε στο περιβάλλον, εννοούμε και την αρχή της κύησης, καθώς ξεκινάμε από το ενδομήτριο περιβάλλον. Από τη στιγμή που θα γεννηθεί το παιδί, ο τρόπος που ασκεί κάποιος τον γονεϊκό του ρόλο μπορεί να αλλάξει σε πολύ μεγάλο βαθμό την πορεία και του ατόμου στη συνέχεια. Σε όλα αυτά συμβάλλουν τα προγράμματα  της θετικής γονεϊκότητας, για τα οποία βεβαίως υπάρχουν και πιο εντατικά προγράμματα, όπως είναι τα προγράμματα εκπαίδευσης γονέων που είναι για πιο ευάλωτες ομάδες ή για πιο υψηλού κινδύνου οικογένειες.

Όλα αυτά στοχεύουν στο να μεγιστοποιήσει κανείς το δυναμικό του παιδιού με τον κατάλληλο τρόπο. Είναι πολύ σημαντικό το πώς οι γονείς βλέπουν το παιδί τους και ασκούν τον γονεϊκό τους ρόλο, γιατί ειδικά στους πρώτους μήνες της ζωής ο γονέας είναι ο βασικός φροντιστής. Στη συνέχεια μπαίνουν και άλλοι παράγοντες και άλλα πρόσωπα που έχουν επιρροή, ωστόσοαλλά το σχολείο και όλα τα άλλα έρχονται σε δεύτερο ρόλο. Οι έρευνες δείχνουν ότι τα πρώτα χρόνια της ζωής καθαρίζουν καθορίζουν την ανάπτυξη αλλά και την υγεία ενός ανθρώπου. Ο εγκέφαλος τότε έχει τη μεγαλύτερη ευαλωτότητα και ανταποκρίνεται άμεσα στα κοινωνικά, συναισθηματικά και εκπαιδευτικά ερεθίσματα που παρέχει ο γονέας και η οικογένεια.

– Μήπως έχουμε φτάσει στο άλλο άκρο της υπερβολής όμως; Θέλω να πω ότι πια έχουμε οδηγίες πλεύσης για το παραμικρό.

Οι περισσότεροι γονείς σήμερα είναι πολύ απασχολημένοι. Εστιάζουν πολύ στην καριέρα τους και νομίζω ότι, δυστυχώς, προσφέρουν στο παιδί πράγματα με λάθος τρόπο. Θεωρούν ότι το να πάνε ένα ταξίδι με το παιδί τους ή να του αγοράσουν ακριβά παιχνίδια είναι αυτό που πρέπει να κάνουν. Στην πραγματικότητα, όμως, τα πράγματα είναι πολύ απλά. Για το πρώτο διάστημα της ζωής ενός παιδιού, αυτό που χρειάζεται είναι να του δίνει ο γονιός χρόνο αποκλειστικό, να παίζει μαζί του, να μπορεί να αλληλεπιδρά με το παιδί. Δηλαδή, να κάνει με το παιδί του αυτονόητα πράγματα, τα οποία όμως δεν κάνει.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Οι γονείς, ακόμα και στον περιορισμένο χρόνο που δίνουν στα παιδιά, το κάνουν συχνά κρατώντας στο χέρι και το κινητό για να μιλάνε ή να κοιτάζουν τα e-mail τους. Ακόμα και το πιο απλό πράγμα, λοιπόν, που είναι το παιχνίδι, αισθάνομαι πως κάποιος πρέπει να το επανεφεύρει. Όλα αυτά τα προγράμματα εκπαίδευσης γονέων εκεί αποσκοπούν, στην αφοσίωση: να μιλάς στο παιδί σου, να του τραγουδάς, να είσαι αφοσιωμένος. Έστω τα είκοσι λεπτά που θα είσαι μαζί του – δεν χρειάζεται να είναι κανείς όλο το 24ωρο.

– Τι είναι το positive parenting;

Το πιο βασικό είναι ότι ο καθένας πρέπει να έχει προσδοκίες ανάλογες με τη φάση ανάπτυξης του παιδιού του. Να έχει επίγνωση του τι μπορεί να κάνει αυτό και να προσαρμόζεται σε όσα μπορεί να κατανοήσει και να αφομοιώσει το παιδί. Να επικοινωνούμε αυτά που θέλουμε με τρόπο απλό. Όλη η λογική του positive parenting έχει να κάνει με τα μικρά παιδιά, δηλαδή τα βρέφη. Πιο πολύ είναι αυτό που λέμε «sensitive parenting», δηλαδή ο γονιός ανταποκρίνεται στις ανάγκες του βρέφους.

Στους πρώτους μήνες της ζωής του βρέφους, να ανταποκρίνεται λεπτό προς λεπτό. Όσο το παιδί εξελίσσεται, τόσο ο γονέας απομακρύνεται. Ένα κομμάτι είναι η αλληλεπίδραση και άλλο ένα είναι η θετική πειθαρχία – πότε και πώς βάζω τα όρια. Ένα κομμάτι είναι να ανταποκρίνομαι στο παιδί και να το βοηθάω να μάθει λέξεις, να διευρύνει τις δεξιότητές του, αλλά ταυτόχρονα να αισθάνεται τη σιγουριά του δεσμού με τον ενήλικα. Δηλαδή, να αισθάνεται ότι υπάρχει ανταπόκριση με τον ίδιο τρόπο – αυτό είναι πολύ σημαντικό για την ψυχολογική του ανάπτυξη.

Ο δεύτερος άξονας είναι πώς διαμορφώνω κάποιες συμπεριφορές μέσα από τον έπαινο, ώστε το παιδί να μπορεί να προσαρμοστεί πιο θετικά στη ζωή του. Αυτό που λέμε θετική πειθαρχία είναι πώς επιβραβεύουμε για κάποια επιτεύγματα τα παιδιά και πώς απαλείφουμε τις αρνητικές συμπεριφορές.

© Pinelopi Gerasimou

– Μπορεί κάποιοι να μην έχουν την ικανότητα να γίνουν γονείς;

Σίγουρα κανείς δεν είναι σε θέση να πει ποιος μπορεί και ποιος δεν μπορεί να γίνει γονιός. Η αλήθεια όμως είναι πως τις περισσότερες φορές η κακοποίηση ξεκινάει από άτομα του οικείου περιβάλλοντος. Η τιμωρία στα παιδιά έχει μια  κόκκινη γραμμή. Παλιά οι γονείς τιμωρούσαν τα παιδιά τους με σωματική βία. Έχει μια κόκκινη γραμμή το κομμάτι των ορίων, αλλά από εκεί και πέρα υπάρχουν και άλλοι παράγοντες κινδύνου, που έχουν να κάνουν με τους ίδιους τους γονείς και μπορεί να αυξάνουν τις πιθανότητες για κακοποίηση. Ευτυχώς αυτό αποτελεί ένα μικρό ποσοστό.

Η υποστήριξη όμως των γονέων θα μπορούσε να είναι προληπτική ακόμα και για φαινόμενα κακοποίησης. Νέοι γονείς παίρνουν στα χέρια τους μωρά, αλλά υπάρχει το ενδεχόμενο να μην μπορούν να ανταποκριθούν εύκολα σε αυτόν τον ρόλο. Η έκθεση των γονέων σε προγράμματα παρέμβασης σε μικρές ηλικίες θα μπορούσε να είχε προληπτική δράση και για την κακοποίηση.

– Πώς θα μπορούσε αυτά τα προγράμματα να διαχέονται πιο εύκολα στην κοινωνία;

Είναι ένα project με γιγάντια τεράστια συνεισφορά. Για όλους τους γονείς, θα μπορούσαν να είναι κάποια βασικά πράγματα που μαθαίνονται μέσα σε πέντε συναντήσεις. Για γονείς που είναι οι ίδιοι υψηλού κινδύνου, π.χ. ως άτομα με συναισθηματικές δυσκολίες ή κατάθλιψη, ή που το παιδί τους έχει ιδιαίτερους παράγοντες κινδύνου, π.χ. είναι πρώιμο ή έχει υπερκινητικότητα, εκεί χρειάζονται πιο εντατικά προγράμματα. Να υπάρχει ένας τρόπος να υποστηρίξει κανείς τους γονείς, ειδικά τους νέους, που δεν έχουν έρθει σε επαφή με παιδί άλλη φορά, εξηγώντας τους κάποια πράγματα: Τι είναι αυτό, τι περιμένεις και τι θα ήταν βοηθητικό για το παιδί και για σένα. Αυτή θα ήταν η πιο αποτελεσματική παρέμβαση σε επίπεδο κοινωνίας. Είναι κάτι που είναι εύκολο, γίνεται στην αρχή της ζωής και έχει πολύ μεγάλη επιρροή στη μετέπειτα πορεία.

– Μπορεί κάποιος να βρει αυτές τις οδηγίες online;

Ναι, υπάρχουν και σε φυλλάδια αλλά και διαδικτυακά. Δεν είναι κάτι εξειδικευμένο, αλλά μπορούν να επωφεληθούν πολλοί γονείς. Ενδεικτικά, μπορείτε να βρείτε τους δύο περιεκτικούς οδηγούς για την ανάπτυξη του παιδιού και την ενίσχυση της σχέσης τους με τον γονέα στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Ωνάση.

© Pinelopi Gerasimou

– Τι είναι αυτό που έχετε κάνει με το ίδρυμα Ωνάση;

Είναι ένα «baseline», κάποιες γενικές αρχές που πιο πολύ θα τις προσδιόριζα ως ευαισθητοποίηση. Αφορά τους νέους γονείς και περιλαμβάνει δύο οδηγούς: ο ένας αναφέρεται στην ανάπτυξη του παιδιού, ώστε κάποιος να μπορεί εύκολα να μάθει τι κάνει το παιδί σε αυτή την ηλικία ή πώς θα  ενισχύσει ένα παιδί αυτής της ηλικίας. Ο δεύτερος αφορά τις βασικές αρχές, τι είναι η ελαστική γονεϊκότητα, πώς δίνω τον έπαινο και πώς ενισχύω μια συμπεριφορά. Για πολλούς ανθρώπους αυτά μπορεί να είναι αρκετά, μια βάση για να προχωρήσουν ακόμα περισσότερο.

– Η Ελλάδα σε σχέση με το εξωτερικό είναι σε καλό δρόμο ως προς την συνείδηση των γονιών για να λάβουν βοήθεια και γνώση;

Η Ελλάδα είναι σε πολύ καλό επίπεδο σε σχέση με άλλες χώρες. Οι ελληνικές οικογένειες είναι πιο υποστηρικτικές στο σύνολό τους. Μπορεί μια νέα μητέρα να βρει βοήθεια στη μαμά της ή την πεθερά της. Η ελληνική οικογένεια, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της, αποτελεί μια ιδιαιτερότητα που εγώ θεωρώ πως βοηθάει. Η παρεμβατικότητα σίγουρα αποτελεί μειονέκτημα, όμως το χειρότερο πράγμα είναι η αδιαφορία. Είναι χειρότερο να μην υπάρχει κανείς, από το να υπάρχει υπερπροσπάθεια από πολλά μέλη.

Επίσης, πιστεύω ότι η ελληνική οικογένεια ενδιαφέρεται πολύ για το παιδί της, αν και δίνει υπερβολική βαρύτητα στο ακαδημαϊκό κομμάτι. Όλοι οι γονείς νοιάζονται για το τι θα κάνει το παιδί, αν θα πετύχει. Αυτό όμως μπορεί να έχει και μειονεκτήματα, από την άποψη της πίεσης των γονιών προς το παιδί.

– Βλέπετε διαφορά στην κοινωνία μας σε σχέση με το παρελθόν;

Η κοινωνία έχει εξοικειωθεί πιο πολύ με τις αναπτυξιακές δυσκολίες που μπορεί να έχουν τα παιδιά, αυτό μπορώ να το πω με βεβαιότητα. Τα τελευταία 15 χρόνια έχουμε εξελιχθεί, το βλέπω και στις οικογένειες που έρχονται να δούμε τα παιδιά τους.

Αυτό όμως που θεωρώ πολύ σημαντικό να αναφέρω είναι ότι τα ψηφιακά μέσα παίζουν πολύ αρνητικό ρόλο, ειδικά στη γονεϊκότητα. Πιστεύω ότι τα παιδιά εκτίθενται πολύ στα ψηφιακά μέσα και αυτό δεν βοηθάει ούτε την ανάπτυξή τους, ούτε τα όρια, ούτε τη συναισθηματική αλληλεπίδραση με τους γονείς. Αλλά και οι γονείς εμπλέκονται παρά πολύ με τα ψηφιακά μέσα, το κινητό τους κυρίως, και δεν ασκούν σωστά τον γονεϊκό τους ρόλο. Αυτό είναι κάτι που εμποδίζει τη σχέση παιδιών και γονιών και θεωρώ πως είναι μάλλον αρνητικό, παρ’ όλα τα προτερήματα που έχει η τεχνολογία.

– Υπάρχει διαφορά σε σχέση με το κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο; Οι κοινωνικές τάξεις εμφανίζουν διάφορες σε σχέση με την ανατροφή των παιδιών;

Η γενική ιδέα, όπως δείχνουν οι μελέτες, είναι ότι όσο πιο μορφωμένοι είναι οι γονείς τόσο πιο θετικά επιδρά αυτό. Μπορεί να εκθέσουν τα παιδιά σε πιο πολλά ερεθίσματα. Στην πράξη, αυτό που χρειάζεται κανείς είναι να διαθέσει τον χρόνο του στο παιδί και αυτό είναι κάτι εκτός κοινωνικής και μορφωτικής κατάστασης.

– Υπάρχει ιδανική ηλικία ή κατάσταση να κάνει κανείς ένα παιδί;

Δεν μπορείς να βάλεις κάτι τέτοιο στο πλάνο σου, είναι κάτι που τυχαίνει – και καλά κάνει και τυχαίνει. Είναι υγιές και φυσιολογικό να συμβαίνει όταν συμβαίνει από μόνο του, χωρίς να είναι σε μια λίστα. Όπως και να ’χει, το να είναι κανείς γονιός είναι ευτυχία και μάλιστα η γονεϊκότητα είναι η περίοδος με τη μεγαλύτερη εγκεφαλική πλαστικότητα, είναι κάτι που σε αλλάζει. Δεν υπάρχει συνταγή για το ποτέ και ποιος.

– Υπάρχει κάτι που λείπει όταν οι δυο γονείς ανήκουν στο ίδιο φύλο;

Είναι άλλο η έλξη για άλλους ανθρώπους, άλλο η ταυτότητα και άλλο η γονεϊκότητα. Η γονεϊκή ιδιότητα δεν έχει να κάνει με το με ποιον άνθρωπο θέλεις να είσαι. Δεν μπορώ να πω ότι κάτι πρέπει ή δεν πρέπει, όλοι μπορούν να είναι γονείς. Σημαντικό είναι να προσφέρεις ασφάλεια, αγάπη και χρόνο στα παιδί σου.

Η Νένη Περβανίδου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αναπτυξιακής & Συμπεριφορικής Παιδιατρικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και, από το 2007, υπεύθυνη της Μονάδας Αναπτυξιακής & Συμπεριφορικής Παιδιατρικής στην A΄ Παιδιατρική Κλινική του ΕΚΠΑ, στο Χωρέμειο Ερευνητικό Εργαστήριο / Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία».