ΤΑ ΑΓΝΩΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ «ΜΑΙΡΗ, ΜΑΡΙΑΝΝΑ, ΜΑΡΙΑ»

Τα χρόνια που πέρασε νέα στην Ελλάδα η Μαρία Κάλλας, θέτοντας τη βάση για τη μετέπειτα καριέρα της, αλλά και η σχέση της με τη χώρα αργότερα φωτίζονται στο ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία», που συγκεντρώνει μοναδικές μαρτυρίες και ανέκδοτο ως τώρα υλικό.

Είναι πολύ πιθανό να ξέρεις ότι το πραγματικό επώνυμο της Μαρίας Κάλλας ήταν Καλογεροπούλου – αν και το πιστοποιητικό γέννησής της στην Νέα Υόρκη ανέγραφε Kalos, όπως το είχε εξαμερικανίσει ο πατέρας της. Εκείνο που μάλλον δεν ήξερες είναι πως όταν ήρθε στην Αθήνα με τη –χωρισμένη πλέον– μητέρα της και την αδερφή της, η 14χρονη Μαρία Άννα Καικιλία Σοφία Καλογεροπούλου πρωτοσυστήθηκε στους συμμαθητές της στο Εθνικό Ωδείο ως Μαίρη, ενώ υπέγραψε ως Μαριάννα στο πρώτο της συμβόλαιο με τη νεοσύστατη τότε Λυρική Σκηνή, το 1940.

Τον Μάρτιο του 1945, λίγο πριν φύγει από την Αθήνα για τη Νέα Υόρκη, είχε εμφανιστεί σε συναυλία ως Mary Callas, ενώ ετοιμαζόταν να ανοίξει τα φτερά της και να γίνει γνωστή στα πέρατα της οικουμένης ως Maria Callas.

Αυτά τα μικρά της ονόματα, από τη νιότη που έζησε στην Ελλάδα, συνθέτουν τον τίτλο του ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας». Η παγκόσμια πρεμιέρα του θα πραγματοποιηθεί στην Εθνική Λυρική Σκηνή στις 2 Δεκεμβρίου 2023, ανήμερα της 100ης επετείου από τη γέννησή της.

Πλάνο από το ντοκιμαντέρ, με πορτρέτο της Μαρίας Κάλλας να προβάλλεται πάνω στο κτήριο της οδού Πατησίων 61, όπου είχε ζήσει με τη μητέρα και την αδερφή της. Φωτογραφία: Χρήστος Γιατράκος

Σε ιδέα, έρευνα και σενάριο του Βασίλη Λούρα (που είναι καλλιτεχνικός σύμβουλος Προγραμματισμού και Επικοινωνίας της ΕΛΣ) και σκηνοθεσία του ίδιου και του σκηνοθέτη Μιχάλη Ασθενίδη, το «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία» επιχειρεί να φωτίσει την περίοδο της προσωπικής και καλλιτεχνικής ενηλικίωσης της Κάλλας στην Αθήνα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από το 1937 έως το 1945, καθώς και τα χρόνια μετά το 1957, όταν η παγκόσμια πλέον ντίβα εμφανίζεται στο Ηρώδειο ως Μαρία Μενεγκίνι Κάλλας.

100 χρόνια Μαρία Κάλλας

Το «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία» αποτελεί μέρος του Έτους Κάλλας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και είχα την τύχη να το δω σε κλειστή δημοσιογραφική προβολή. Στα πρώτα καρέ, ο λυρικός καλλιτέχνης Άρης Χριστοφέλλης –ένας από τους επιστημονικούς συμβούλους του ντοκιμαντέρ– αποδίδει τη μοναδικότητα της φωνής της με την εξής παρατήρηση: και μια νότα να ακούσεις από ένα παλιό, ξεχαρβαλωμένο κασετόφωνο αυτοκινήτου, θα πεις αμέσως: «Α, η Κάλλας».

Στην αφίσα του ντοκιμαντέρ, η Κάλλας το 1944, με το κοστούμι που φορούσε στην όπερα «Φιντέλιο».

Εκείνο που θα έλεγα εγώ χωρίς να έχω ιδιαίτερες γνώσεις σχετικά με την όπερα είναι πως, όταν άρχισα να την ανακαλύπτω, συγκρίνοντας μια εκτέλεση της Κάλλας με οποιαδήποτε ερμηνεία της ίδιας άριας από άλλη σοπράνο ηχούσαν ακόμα και στα απαίδευτα αυτιά μου όσα την έκαναν να ξεχωρίζει. Κι αν εμείς τη γνωρίσαμε ως θρύλο από τις κορυφαίες ερμηνείες της ακμής της, έχει μεγάλο ενδιαφέρον να ακούς κάτι ανάλογο από μαρτυρίες ανθρώπων που την είχαν γνωρίσει στο ξεκίνημά της, πριν ακόμα μάθει να χειρίζεται στο έπακρο αυτό το χάρισμα.

Η άγνωστη Κάλλας

Σε μια χρονιά με διάφορες εκδηλώσεις αφιερωμένες στην επέτειο από τη γέννησή της (με την Αθήνα να έχει υποδεχτεί και το πρώτο μουσείο παγκοσμίως που είναι αφιερωμένο στη μνήμη της,  ενώ η ΕΛΣ παρουσιάζει επίσης την έκθεση «UNBOXING CALLAS: Μια αρχειακή εξερεύνηση στη συλλογή Πυρομάλλη και το αρχείο της ΕΛΣ» στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος), το ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λούρα έχει συγκεντρώσει σπάνιο αρχειακό υλικό, ανέκδοτες ηχογραφήσεις, νέες συνεντεύξεις και σημαντικά ηχητικά ντοκουμέντα.

Η Μαρία Κάλλας ως Μήδεια στην Επίδαυρο, το 1961. Στα αριστερά της η μεσόφωνος Κική Μορφωνιού, που μοιράζεται στο ντοκιμαντέρ αναμνήσεις από τη συνεργασία τους. Φωτογραφία: Κλεισθένης / Αρχείο ΕΛΣ

Όπως δείχνει γλαφυρά το «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία», τα πρώτα χρόνια της σπουδαιότερης λυρικής καλλιτέχνιδας του 20ού αιώνα ήταν μια ιστορία θριάμβου της θέλησης, του ταλέντου, της εργατικότητας και της αφοσίωσής της, και ταυτόχρονα μια ιστορία αντίστασης σε κάθε δυσκολία και σε κάθε κακοποιητική συμπεριφορά. Γιατί μπορεί να έχουμε ακούσει πολλά σκανδαλιστικά για την Κάλλας του Ωνάση –και τη δική του συχνά κακοποιητική συμπεριφορά απέναντί της–, αλλά στο ντοκιμαντέρ βλέπουμε τις δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει δεκαετίες νωρίτερα, στο ξεκίνημά της. Τότε που ήταν ακόμα «ασχημόπαπο» και σχολιαζόταν για τα περιττά κιλά, τα χοντρά πόδια και τα φθαρμένα της ρούχα.

Κατάλογοι του Εθνικού Ωδείου Αθηνών από τα χρόνια που φοιτούσε εκεί η Κάλλας. Φωτογραφία: Βαλέρια Ισάεβα

Τις δυσκολίες στα χρόνια της Κατοχής, όταν προτιμούσε να αμείβεται με τρόφιμα, γιατί τα χρήματα εκείνη την εποχή δεν είχαν αξία (στο ντοκιμαντέρ αναφέρεται χαρακτηριστικά με πόσες οκάδες όσπρια, αλεύρι κ.ά. πληρώθηκε για ένα ρεσιτάλ που συμμετείχε στη Θεσσαλονίκη). Και μετά στο εμφυλιοπολεμικό κλίμα, που την έβαλε στο στόχαστρο και την έκανε στόχο άδικων επιθέσεων.

Στιγμιότυπο από γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ στην Επίδαυρο. Φωτογραφία: Χρήστος Γιατράκος

Το διάστημα από το 1937 μέχρι το 1945, η Κάλλας κατάφερε να αντιπαρέλθει κάθε δυσκολία, κάθε πρόκληση και κάθε επίθεση, θέτοντας τις βάσεις για τη μετέπειτα καριέρα της.

Η υπογραφή Μαριάννα Καλογεροπούλου, σε λεύκωμα που παρουσιάζεται στην έκθεση «Unboxing Callas». Φωτογραφία: Πάρης Κορμαρής

Μιλώντας η ίδια για αυτή την «πρώτη» σταδιοδρομία της, είχε πει: «αυτή είναι που μου έδωσε την πείρα μου, είμαι βέβαιη γι’ αυτό, γιατί εκεί εκπαιδεύτηκα, εκεί απέκτησα τις σκηνικές εμπειρίες μου, είχα θετικά και αρνητικά βιώματα. Την εποχή που πήγα στην Ιταλία για τη “μεγάλη” καριέρα, είχα κιόλας μάθει τόσους ρόλους, τραγουδούσα ήδη οκτώ χρόνια, δεν υπήρξαν εκπλήξεις για μένα… Ήμουν πολύ νέα, αλλά είχα κιόλας μια πείρα οκτώ ετών, ήμουν προετοιμασμένη… Να γιατί λέω πως αυτή η “πρώτη” καριέρα ήταν απολύτως αναγκαία για μένα…»

Οι σκοτεινές και οι λαμπερές σελίδες στη ζωή της

Το ντοκιμαντέρ μιλά μεταξύ άλλων για τα άγνωστα ντεμπούτα της νεαρής Καλογεροπούλου, τις προσωπικότητες που την καθόρισαν, την τεταμένη σχέση με τη μητέρα της, τον πρώτο της έρωτα, τους πρώτους ευεργέτες, τους πρώτους πολέμιους. Και δεν αποφεύγει να αγγίξει ζητήματα που έχουν θεωρηθεί αμφιλεγόμενα, όπως το ότι υποχρεωνόταν να δίνει ρεσιτάλ για τις κατοχικές δυνάμεις.

Η 22χρονη Μαρία Καλογεροπούλου με τη μητέρα της Ευαγγελία, την αδερφή της Υακίνθη και Βρετανούς στρατιώτες στην Αθήνα, 1945. Φωτογραφία: Alamy/Visualhellas.gr

Εκείνο που καταλαβαίνεις είναι ότι η ίδια τολμούσε να ορθώσει το ανάστημά της, διεκδικώντας ως γυναίκα και ως καλλιτέχνιδα πράγματα που τότε δεν ήταν δεδομένα. Κάποιες φορές, αυτό προκαλούσε αντιδράσεις και της έδινε τον τίτλο της «δύσκολης».

Ακόμα κι όταν επανήλθε καταξιωμένη πια στην Ελλάδα, αρχικά με το ρεσιτάλ στο Ηρώδειο και μετέπειτα με τις όπερες «Νόρμα» και «Μήδεια» στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, δέχτηκε ουκ ολίγες βολές.

Ιδιόχειρη αφιέρωση και φωτογραφίες της Κάλλας στο σπίτι του Δημήτρη Μεθενίτη, ο οποίος μιλάει στο ντοκιμαντέρ. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Προς το τέλος του ντοκιμαντέρ, αφού έχουμε δει ένα ανέκδοτο οπτικό και ηχητικό ντοκουμέντο από αυθόρμητη εμφάνισή της σε εκδηλώσεις στη Λευκάδα τα χρόνια που ήταν με τον Ωνάση, μια αποκαταστημένη μαγνητοταινία από φθαρμένη κασέτα έρχεται να μας δώσει ένα συγκινητικό φινάλε, με μια Μαρία Κάλλας που τραγουδάει όπερα και σχολιάζει στα ελληνικά τις επιδόσεις της. Λίγο πριν το τέλος.

Το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας», σε συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την εταιρεία παραγωγής Escape, θα προβληθεί στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ, ΚΠΙΣΝ. Κλείσε εισιτήρια