ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

Πολυάριθμα παραδείγματα από την Ιστορία αποδεικνύουν πως ο πολιτισμός μπορεί να βαδίζει χέρι χέρι με τη βαρβαρότητα.

Ένα μελαγχολικό παράδοξο προκαλεί εύλογες απορίες και προβληματισμό: Πώς γίνεται χώρες και άνθρωποι με υψηλές επιδόσεις στην Παιδεία, στα Γράμματα και στις Τέχνες να έχουν υπηρετήσει –και ταυτιστεί με– ανατριχιαστικές ιδέες και θηριωδίες;

Δυστυχώς γίνεται. Κλασικό παράδειγμα η Γερμανία. Σημειώνει επ’ αυτού στο βιβλίο του «Η σιωπή των βιβλίων» (εκδ. Ολκός) ο αείμνηστος Τζώρτζ Στάινερ, κορυφαίος κριτικός βιβλίου και επιφανής στοχαστής:

«Η θηριωδία των ναζί, όπως σχεδιάστηκε, οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε τον 20ό αιώνα στην Ευρώπη, αναπτύχθηκε στην καρδιά μιας παιδείας εξαιρετικά λόγιας.

»Καμία χώρα δεν τίμησε όπως η Γερμανία ούτε υποστήριξε με τέτοια δύναμη την πνευματική ζωή, την παραγωγή βιβλίων, τη μελέτη τους, τη μελέτη των αρχαίων γλωσσών και της φιλολογίας.

»Η εκπαίδευση υψηλού επιπέδου συνεχίστηκε στις μέρες του Ράιχ, στη φιλολογία, την αρχαία και μεσαιωνική Ιστορία, την Ιστορία τέχνης, την μουσικολογία».

Σε φαιά μονοπάτια

Μα μήπως σπουδαίοι λογοτέχνες, φιλόσοφοι κ.ά. δεν γλίστρησαν σε φαιά μονοπάτια υπηρετώντας ή στηρίζοντας με τον τρόπο τους ζοφώδη καθεστώτα; Δυστυχώς, έχει συμβεί.

Χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις του Χάιντεγκερ, του Πάουντ, του Σελίν κ.ά. Και κραυγαλέα η διάσταση, ο διχασμός, ανάμεσα στο κολοσσιαίο έργο τους και την επιλήψιμη στάση και συμπεριφορά τους.

iStock

Αξίζει επίσης να υπομνησθεί ότι κορυφαίοι του ναζισμού, με πρώτο τον Χίτλερ, υπήρξαν εγγράμματοι και λάτρεις των Τεχνών (μουσική, εικαστικά κλπ). Και στη φρενήρη, αιματηρή πορεία τους δεν δίστασαν να φέρουν στα μέτρα τους και να οικειοποιηθούν π.χ. τον Νίτσε, ερμηνεύοντας αυθαιρέτως το έργο του.

«Ενεργός ζωή» και Πολιτισμός

Απαξιωτικά για τον ρόλο του Πολιτισμού μίλησαν ορισμένοι εικονοκλάστες και ριζοσπάστες, μηδενίζοντας ή υποβαθμίζοντας τη σημασία του. Προέβαλαν συγκριτικά την «ενεργό ζωή», τις βιοτικές ανάγκες δηλαδή, έναντι του κόσμου των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Κραυγαλέα η περίπτωση του Ρώσου θεατρικού συγγραφέα Αλεξάντερ Πιζάρεφ, ο οποίος έλεγε: «Για τον άνθρωπο του λαού, ένα ζευγάρι μπότες αξίζει χίλιες φορές περισσότερο από τα άπαντα του Σαίξπηρ ή του Πούσκιν».

Οποία σύμπτωση! Περίπου την ίδια λογική ενστερνίζονται –με πρόταγμα την οικολογία– κάποιοι ακτιβιστές της σήμερον, οι οποίοι προσφάτως επιδόθηκαν σε βανδαλισμούς έργων τέχνης.

Τεχνολογία και Τέχνη

Κάποιοι άλλοι, εν ονόματι της ιλιγγιώδους ανάπτυξης της τεχνολογίας, έσπευσαν να υποβαθμίσουν ανεπίτρεπτα την Τέχνη. Όπως ο Φιλίππο Τομάζο Μαρινέτι (1876-1944), ένας από τους ιδρυτές του Φουτουρισμού.

Παρ’ ότι ποιητής ο ίδιος, έχει γράψει το εξής: «Ένα αυτοκίνητο κούρσας που μουγκρίζει τρέχοντας σαν βολίδα είναι ωραιότερο από τη Νίκη της Σαμοθράκης».

Η Νίκη της Σαμοθράκης στο Μουσείο του Λούβρου. © 2021 Thibault Camus / AP Photo

Νηφάλια και τεκμηριωμένα απάντησε πολλά χρόνια αργότερα ένας δικός μας, ο Νίκος Καρούζος. Σημειώνει ο εξέχων αυτός ποιητής:

«Η τεχνική εξέλιξη δεν είναι ελάττωμα του υπαρκτού πεπρωμένου, δεν είναι κατάρα της κοινωνικής πραγματικότητας, τουναντίον: είναι δύναμη θαυμαστή που πρέπει όμως να την στρέψουμε καθολικά στη διάσταση πανανθρώπινου αφανισμού της δυστυχίας […]  Η Τεχνική δεν πρέπει να συγχέεται με την Τέχνη, μολονότι μπορεί πια, και θα μπορέσει στο μέλλον ασφαλώς περισσότερο, να συμβάλλει με τα μηχανικά της μέσα σε νεότροπες φάσεις εκφραστικής, καθώς εκτεταμένα ήδη το βλέπουμε να συμβαίνει στην Αρχιτεκτονική, στη Μουσική, στη Ζωγραφική, και είναι θαυμάσιο. Η Τεχνική δεν έχει την υπαρξιακή σημασία που έχει η Τέχνη, και γι’ αυτόνε το λόγο δεν μπορεί ούτε να την εξουδετερώσει την τελευταία ούτε να την αντικαταστήσει, όπως ο Μαρινέττι στοχαζότανε αντιφάσκοντας με τον ποιητή εαυτό του» («Αναμνηστική λήθη», εκδ. Γοργώ, 1982).

Κι άλλες βολές

Στους καιρούς μας, δεν είναι λίγοι εκείνοι που μιλούν περιφρονητικά για τους εγγράμματους και για τους ανθρώπους του Πολιτισμού, επιστρατεύοντας τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό «κουλτουριάρηδες».

Οι βολές αυτές δεν έχουν στόχο τις υπαρκτές παρεκβάσεις και κάποια μελανά στίγματα (π.χ. τη διάσταση μεταξύ έργου και προσωπικής ζωής, την οίηση ενίων δημιουργών, τον ιδρυματισμό κ.ά.), κάτι που θα συνιστούσε δημιουργική κριτική.

Εδώ αναφαίνεται το θράσος της άγνοιας και η δήθεν ελευθερωτική επαγγελία της απενοχοποίησης έναντι της υποτιθέμενης κυριαρχίας της κουλτούρας και των δυναστικών «πρέπει».

Υπάρχει απάντηση;

Εν πάση περιπτώσει, εξ όλων αυτών, ως καίριο βασανιστικό ερώτημα προκύπτει αυτό που ετέθη εισαγωγικώς για χώρες και δημιουργούς υψηλής καλλιέργειας που υπηρέτησαν το ζοφώδες.

Επ’ αυτού, ούτε ο μέγιστος Τζωρτζ Στάινερ έχει απάντηση. Απλώς διερωτάται και απορεί:

«Όντας καθηγητής, για μένα η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η μουσική, οι τέχνες αποτελούν την ίδια την ουσία της ζωής. Πώς λοιπόν –μέσα από αυτή μου την αναγκαιότητα– να εξηγήσω, με ηθική διαύγεια, που συνειδητοποιεί τις ανθρώπινες ανάγκες, την αδικία που δύναται να επιφέρει μια τόσο υψηλή καλλιέργεια; […] Δεν γνωρίζω ικανοποιητική απάντηση σε τούτο το ερώτημα»…