ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ: Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΣΤΗ ΜΟΝΑΞΙΑ
Ως ζωγράφος και ποιητής, ο Νίκος Εγγονόπουλος υπήρξε ο απόλυτος υπερρεαλιστής. Μια έκθεση έργων του φέρνει στο προσκήνιο τον καλλιτέχνη, ενώ η κόρη του Ερριέττη θυμάται πώς ήταν ο άνθρωπος.
Πριν από 15 χρόνια, είχα την τύχη να βρεθώ εκεί που κάποτε ζωγράφιζε ο Νίκος Εγγονόπουλος, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του. Το δωμάτιο που κάποτε στέγαζε το εργαστήρι του ήταν πια κομμάτι του σπιτιού στο οποίο έμενε η κόρη του, Ερριέττη, με την οικογένειά της. Αν και οι αλλαγές που είχε υποστεί ο χώρος ήταν πολλές, η παρουσία του καλλιτέχνη είχε αφήσει έντονα τα χνάρια της.
Τα εντόπιζες κοιτάζοντας από το παράθυρο τη θέα της Ακρόπολης, υπό τη γωνία που την είχε αποτυπώσει σε δεκάδες καμβάδες του. Τα ψηλάφιζες στα πινέλα του, που κάλυπταν σχεδόν την επιφάνεια ενός επίπλου ακριβώς απέναντι. Τα οσμιζόσουν στις σελίδες των βιβλίων του, στην κατάφορτη βιβλιοθήκη. Και, βέβαια, τα αντίκριζες στους τοίχους, όπου έβλεπες μερικούς από τους πιο διάσημους πίνακές του: «Κόρη στο παραθύρι» (1978), «Προφητάναξ Δαυίδ» (1984), «Τίποτε στη ζωή δεν είναι αίνιγμα» (1969), «Ο φωνογράφος στο ακρογιάλι» (1939-1940).
Σήμερα, το έπιπλο με τα πινέλα, η παλέτα του και οι πίνακες αυτοί περιλαμβάνονται στην έκθεση «Νίκος Εγγονόπουλος. Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού», στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη. «Αν με ρωτούσαν ποιος είναι για μένα ο απόλυτος υπερρεαλιστής (δεν λέω σουρεαλιστής για να μην στρεβλώσω την έννοια του όρου), ξένος ή Έλληνας, αδίστακτα θα απαντούσα ο Νίκος Εγγονόπουλος», σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. «Έκανε τη λέξη ως ποιητής και την εικόνα ως ζωγράφος να υπακούσουν στη δική του σύνταξη και γραμματική και να συνθέτουν μια ιδιαίτερη στοχαστική και αισθητική πραγματικότητα. Αν πάλι με ρωτούσαν ποιον θεωρώ πιο σπουδαίο, τον Εγγονόπουλο ποιητή ή τον Εγγονόπουλο ζωγράφο, θα έλεγα ότι η ερώτηση είναι ανεδαφική. Ο Εγγονόπουλος κάνει ποίηση ζωγραφίζοντας και δημιουργεί εικαστική τέχνη με την ποίησή του».
Στην έκθεση φιλοξενούνται περίπου 150 έργα του, κατανεμημένα σε τρεις ορόφους. Ανάμεσά τους, κοστούμια και σχέδια που είχε κάνει ο Νίκος Εγγονόπουλος για θεατρικά σκηνικά, καθώς και κάποιες ενδεικτικές εκδόσεις ποιημάτων του. Σε μια κολόνα διαβάζω κάτι που είχε γράψει και διαπιστώνω ότι εκφράζει απόλυτα τον τρόπο που βιώνω την τέχνη: «Πρέπει να πω, πώς βλέπω τη σχέση του ανθρώπου με το έργο τέχνης. Πιστεύω πώς ο άνθρωπος, κι ο πιο πολυάσχολος ακόμη κι ο πιο δοσμένος σε κάτι, έχει στιγμές αφόρητης μοναξιάς. Ε, λοιπόν, σκοπός του έργου τέχνης είναι, ακριβώς, η κατάργηση αυτής της μοναξιάς. Σκοπός του έργου τέχνης δεν είναι, απλά, να μας διασκεδάση. Πρέπει να μας παρηγορή».
Νίκος Εγγονόπουλος: Ο δημιουργός και ο άνθρωπος
Ο Νίκος Εγγονόπουλος ανέφερε συχνά μια φράση του Σεζάν, τον οποίο θαύμαζε απεριόριστα: «Ο καλλιτέχνης πρέπει ν’ ανυψώνεται, ενώ ο άνθρωπος πρέπει να μένει στην αφάνεια». Από την αφάνεια αυτή είναι κι οι περισσότερες αναμνήσεις της Ερριέττης Εγγονοπούλου, που διαβεβαιώνει ότι στο πρόσωπό του δεν έβλεπε τον καλλιτέχνη: «Το λέω και το ξαναλέω κάθε φορά που με ρωτούν – για μένα ο Εγγονόπουλος είναι ο μπαμπάς μου! Άλλωστε, ήμουν μικρή. Όταν πέθανε ήμουν 24 ετών και έλειπα ήδη μια πενταετία περίπου στη Γαλλία για σπουδές. Στη μνήμη μου κυριαρχούν στιγμές από την καθημερινότητά του. Ας πούμε, θυμάμαι τα πρωινά που ετοιμαζόταν για το Πολυτεχνείο, όταν δίδασκε, που άκουγα από το κρεβάτι μου τον χαρακτηριστικό ήχο που έκανε το δέρμα των παπουτσιών του καθώς τα γυάλιζε, πάντα ο ίδιος – όπως ο ίδιος έπλενε τα εσώρουχα και τις κάλτσες του, μέχρι τέλους! Είχε μια αγάπη στην ανεξαρτησία του και θεωρούσε ότι ορισμένα πράγματα έπρεπε να τα κάνει πάντα μόνος. Ήταν αδιανόητο να τα αφήσει στη μητέρα μου, για να μην καταρρεύσει στα μάτια της ο “μύθος” του άντρα».
Στην καθημερινότητα της μικρής Ερριέττης Εγγονοπούλου ήταν βέβαια και η διαδικασία της δημιουργίας. «Δεν θυμάμαι να δυστρόπησε ποτέ αν τύχαινε να τον διακόψω τη στιγμή που ζωγράφιζε», λέει. «Θυμάμαι καθόταν στο σκαμνάκι μπροστά στο καβαλέτο κι εγώ σε μια πολυθρόνα του προπάππου του, κόκκινη. Θυμάμαι τη μυρωδιά από τις μπογιές, τα έργα που ζωγράφιζε, πώς μου μιλούσε».
Αν έπρεπε σήμερα να συστήσει τον Νίκο Εγγονόπουλο σε κάποιον που δεν τον είχε γνωρίσει, πώς θα τον περιέγραφε; «Θα έλεγα πως ήταν ένας προσηνής άνθρωπος, προσιτός και ήπιος, ακόμα κι όταν μέσα του βίωνε εντάσεις. Ήταν πολύ προοδευτικός, με μια ευρύτητα πνεύματος και μια ευστροφία εντυπωσιακή, τόσο έξυπνος όσο και μορφωμένος – συνδυασμός που όχι μόνο δεν είναι δεδομένος, αλλά συναντάται σπάνια. Γι’ αυτό και θεωρώ ότι ήταν μεγάλος. Με εντυπωσίαζε ως προσωπικότητα – όπως με εντυπωσίαζε και η μαμά μου, ένας άνθρωπος επίσης έξυπνος και εύστροφος. Πιστεύω πως οι δυο τους ήταν συμπληρωματικοί, και ως προς τη ζωή τους και ως προς εμένα».
«ΤΟΝ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟ ΤΟΝ ΕΙΧΑ ΜΕΣΑ ΜΟΥ, ΟΠΩΣ ΕΙΧΑ ΜΕΣΑ ΜΟΥ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ».
Τα πρώτα χρόνια
Ο Νίκος Εγγονόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα, στις 21 Οκτωβρίου του 1907. Η καταγωγή του πατέρα του ήταν φαναριώτικη, ενώ η μητέρα του ήταν απόγονος του Γερμανού φιλέλληνα Δημητρίου Φρειδερίκου Σμιττ, ο οποίος στα χρόνια του Όθωνα είχε δημιουργήσει τον μετέπειτα Εθνικό Κήπο της πρωτεύουσας. Με την κήρυξη του Πρώτου Παγκόσμιου η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ το 1923 ο Νίκος Εγγονόπουλος γράφτηκε εσωτερικός σε λύκειο στο Παρίσι, απ’ όπου αποφοίτησε τέσσερα χρόνια μετά. Παρά τις έντονες καλλιτεχνικές παρορμήσεις του, οι γονείς του τον απέτρεπαν από οτιδήποτε σχετικό, με τη φιλοδοξία ότι θα τον σπούδαζαν γιατρό.
Ωστόσο, ο ίδιος επέλεξε να επιστρέψει στην Ελλάδα και, αφού υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία, ξεκίνησε να εργάζεται ως δημόσιος υπάλληλος σε διάφορα πόστα, παρακολουθώντας παράλληλα μαθήματα σε νυχτερινό σχολείο για να πάρει το ελληνικό απολυτήριο. Το 1932 γράφτηκε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και σπούδασε ζωγραφική με δυο ξεχωριστούς όπως έλεγε δασκάλους: τον Κωνσταντίνο Παρθένη, «που ήξερε τη ζωγραφική», και τον Φώτη Κόντογλου, «που ήξερε τη ρωμέικη πλευρά της ζωγραφικής».
Το παράλογο του υπερρεαλισμού
Αν σήμερα ο Εγγονόπουλος αναγνωρίζεται και τιμάται ως ένας σπουδαίος δημιουργός, ο οποίος σημάδεψε την ελληνική τέχνη του 20ού αιώνα τόσο στη ζωγραφική όσο και στην ποίηση, η πορεία του μέχρι την καταξίωση δεν ήταν ούτε προδιαγεγραμμένη ούτε και εύκολη.
Με την κυκλοφορία της πρώτης του υπερρεαλιστικής ποιητικής συλλογής, το 1938, οι έντονες αρνητικές αντιδράσεις πήραν έκταση φιλολογικού σκανδάλου. Τον επόμενο χρόνο, η πρώτη του ζωγραφική έκθεση αποδοκιμάστηκε ανάλογα. «Όταν παρουσιάστηκα και προσέφερα αυτό το “είναι” μου, δεν το κοίταξαν με καλή διάθεση», θα δήλωνε σε συνέντευξή του δεκαετίες μετά. «Έτσι, a priori, αυθαίρετα με κατέκριναν, με λοιδόρησαν. Έπρεπε να περάσουν σαράντα χρόνια για να καταλάβουν ότι δεν ήμουνα κάποιος που προκαλούσε τη δημόσια γνώμη, αλλά ήμουνα ένας σεμνός εκεί πέρα ζωγράφος, και ποιητής έστω, που προσέφερε κάτι από τη καρδιά του».
Για τον τίτλο του υπερρεαλιστή, η πιο χαρακτηριστική του δήλωση ήταν η εξής: «Στον υπερρεαλισμό δεν προσεχώρησα ποτέ. Τον υπερρεαλισμό τον είχα μέσα μου, όπως είχα μέσα μου το πάθος της ζωγραφικής, από την εποχή που γεννήθηκα». Και ποιο το νόημα αυτού; «Υπερρεαλισμός σημαίνει αντιμετώπιση της ζωής με πάθος», είχε πει ο Νίκος Εγγονόπουλος. «Πάθος στη σύλληψη. Πάθος και, φυσικά, γνησιότητα στην απεικόνιση. Τώρα, αν καμιά φορά υπάρχει σ’ ένα έργο κάτι το παράλογο, ποιος άνθρωπος με καλή πίστη δεν θα παραδεχτεί πως κι η ζωή έχει τους παραλογισμούς της;»
«ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΑΝ ΝΑ ΜΕ ΜΑΡΑΝΟΥΝ. ΕΓΩ ΟΜΩΣ ΛΕΓΟΜΑΙ ΑΓΑΠΗ. ΟΠΟΙΟΣ ΜΕ ΒΛΑΦΤΕΙ Ή ΔΕΝ ΜΟΥ ΚΑΝΕΙ, ΔΕΝ ΤΟΝ ΜΙΣΩ, ΤΟΝ ΑΓΝΟΩ».
Από τον πόλεμο στο Πολυτεχνείο
Στρατευμένος στον πόλεμο του ’40, ο Νίκος Εγγονόπουλος βρέθηκε σε μάχες στην πρώτη γραμμή του αλβανικού μετώπου. Aργότερα συνελήφθη και οδηγήθηκε σε «στρατόπεδο εργασίας» στη Γιουγκοσλαβία, απ’ όπου δραπέτευσε για να επιστρέψει στην Ελλάδα με τα πόδια. Τα βιώματα αυτά αποκρυσταλλώθηκαν το 1944 στο «Μπολιβάρ», έναν ύμνο στην ελευθερία που άρεσε στους σύγχρονούς του, για να εκτιμηθεί εν τέλει ως μείζον ποιητικό του έργο.
Στα χρόνια μετά τον πόλεμο άρχισε να δουλεύει στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, ως βοηθός στην έδρα Διακοσμητικής και Ελευθέρου σχεδίου του Δημήτρη Πικιώνη. Ήταν το ξεκίνημα της σταδιοδρομίας του ως «δασκάλου», που αποτέλεσε επιλογή βιοπορισμού. «Εγώ χώρισα τη ζωή μου σε δύο μέρη: δάσκαλος και υπερρεαλιστής. και κρατήθηκα μακριά από τον κόσμο που για σκοπό του έχει το εμπόριο και την κοινωνική άνοδο», είπε το 1977, όταν πια είχε συνταξιοδοτηθεί.
Στην ίδια συνέντευξη είχε επίσης τονίσει: «Δεν θέλησα να πουλήσω τα έργα μου. η ζωγραφική και η ποίηση είναι για μένα τρόπος ζωής. δεν είναι εμπόριο». Ο ίδιος υπηρέτησε και τις δύο με αδιάλειπτη αφοσίωση, κλείνοντας απέξω αρνητικά σχόλια και λοιδορίες. «Νομίζω πως είμαι χαρούμενος άνθρωπος, αν και δέχτηκα πολλές ψυχρολουσίες στη ζωή μου» εκτιμούσε. «Προσπάθησαν να με μαράνουν. Εγώ όμως λέγομαι αγάπη. Όποιος με βλάφτει ή δεν μου κάνει, δεν τον μισώ, τον αγνοώ».
Ο Νίκος Εγγονόπουλος ως σύζυγος και πατέρας
Το 1950, ο Νίκος Εγγονόπουλος έκανε τον πρώτο του γάμο, με τη Νέλη Ανδρικοπούλου, και έναν χρόνο μετά γεννήθηκε ο γιος τους, Πάνος. Το διαζύγιό τους εκδόθηκε το 1954 και μια διετία μετά γνώρισε την πρώτη γυναίκα που δίδαξε στο ΕΜΠ, την πολύ νεότερή του μαθηματικό Λένα Τσιόκου. Το πάθος που γεννήθηκε ανάμεσά τους κατέληξε σε γάμο στις 15 Μαρτίου 1960 και παρέμεινε άσβεστο μέχρι τον θάνατο του Εγγονόπουλου.
«Με τον Νίκο ζούσαμε τον έρωτα, αδιάλειπτα, σαν στάση ζωής, για εικοσιεπτά ολόκληρα χρόνια», είχε γράψει η Λένα Εγγονοπούλου, που έφυγε από τη ζωή το 2020. «Μοιραζόμασταν τα πάντα. Και όλα εν μεγάλω. Σε τρομερή ένταση. Χωρίς τους φόβους των μετρίων ανθρώπων. Είχαμε παραδοθεί ολοκληρωτικά ο ένας στον άλλον».
Η Ερριέττη Εγγονοπούλου γεννήθηκε το 1961. Η ζωή της οικογένειας κυλούσε πάντα αρμονικά, με απαρέγκλιτη συνέπεια στο πρόγραμμα του καλλιτέχνη, που ζωγράφιζε και μελετούσε καθημερινά, ενώ κατά καιρούς –από οικονομική ανάγκη– σχεδίαζε σκηνικά και κοστούμια για το θέατρο. Φύλακας-άγγελος και ηγερία του, η Λένα είχε αναλάβει τη φροντίδα του έργου του και τη διαχείριση των οικονομικών που ο ίδιος περιφρονούσε.
Η καταξίωση και το τέλος
Πριν η καρδιά του τον προδώσει, στις 31 Οκτωβρίου του 1985, ο Εγγονόπουλος είχε τιμηθεί δυο φορές με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποιήσεως, ενώ το ζωγραφικό του έργο είχε παρουσιαστεί σε μεγάλη αναδρομική έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη. Μετά από όλη την πολεμική που είχε υποστεί, μπόρεσε να βιώσει, άραγε, την καταξίωση; «Ίσως ναι, προς το τέλος του βίου του», απαντά διστακτικά η κόρη του. «Άλλωστε η καταξίωση είναι κάτι πολύ σχετικό, ιδιαίτερα για έναν έξυπνο και ευαίσθητο άνθρωπο».
Έναν άνθρωπο που, καθώς ένιωθε να οδεύει προς το τέλος της ζωής του, ένα πράγμα φαίνεται πως τον βάραινε μόνο. «Δεν είναι ο θάνατος που με στενοχωρεί», είχε πει σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του. «Είναι που πεθαίνοντας θα πάψω να έχω την ελληνική ιθαγένεια, να είμαι έλλην υπήκοος. Και, βέβαια, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως οι άγγελοι στο παράδεισο μιλούν ελληνικά».
Η έκθεση «Νίκος Εγγονόπουλος. Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού» θα διαρκέσει μέχρι τις 19/06/2022.
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
