ΜΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΟΥ ΔΕΙΧΝΕΙ ΓΙΑΤΙ Ο ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ OLIVIERO TOSCANI ΗΤΑΝ ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΡΟΒΟΚΑΤΟΡΑΣ
Ο Oliviero Toscani έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 82 ετών, από μια σπάνια ασθένεια. Σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα, μου είχε δώσει μια τηλεφωνική συνέντευξη από την οποία καταλαβαίνεις πολλά για αυτόν τον «διαβόητο» φωτογράφο.
Αν δικαιούσασταν ένα κεφάλαιο στην ιστορία της φωτογραφίας ή της διαφήμισης, τι τίτλο θα επιλέγατε; Αυτή ήταν η τελευταία ερώτηση που είχα απευθύνει στον Oliviero Toscani σε τηλεφωνική συνέντευξη που μου παραχώρησε ο θρυλικός Ιταλός φωτογράφος το μακρινό 2005.
«Είμαι απλώς ο Oliviero Toscani, φωτογράφος», είχε απαντήσει. «Δεν είμαι διαφημιστής, είμαι φωτογράφος. Οτιδήποτε δημοσιεύεται είναι διαφήμιση. Όταν ο Φειδίας έφτιαχνε τον Παρθενώνα, έκανε διαφήμιση της τότε θρησκείας. Η τέχνη αποτελεί την ύψιστη μορφή επικοινωνίας και κάθε είδος τέχνης υπηρετεί κάποια εξουσία. Αυτό πρέπει να το ξέρουμε».
Τα περισσότερα δημοσιεύματα που κυκλοφόρησαν μετά την ανακοίνωση του θανάτου του, στις 13 Ιανουαρίου 2025, δεν παραλείπουν να χρησιμοποιούν στους τίτλους τους μια λέξη: προκλητικός.
Έτσι χαρακτηρίζονταν οι περισσότερες, αν όχι όλες οι διαφημιστικές καμπάνιες που έκανε για την Benetton τις δεκαετίες του ’80 και του ’90, επιστρατεύοντας «αιρετικές» εικόνες, στις οποίες τα ρούχα της φίρμας δεν φαίνονταν πουθενά. Ανάμεσά τους, η φωτογραφία ενός ασθενούς που πέθαινε από AIDS στα χέρια της οικογένειάς του.
Ποιος ήταν ο Oliviero Toscani
Γεννημένος στο Μιλάνο το 1942, ο Oliviero Toscani ξεκίνησε να φωτογραφίζει από πιτσιρικάς, ακολουθώντας τον πατέρα του, φωτορεπόρτερ στην εφημερίδα Corriere della Sera.
Με καλλιτεχνικές σπουδές σε πρωτοποριακή σχολή της Ζυρίχης, οι αναζητήσεις του τον οδήγησαν στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, ενώ πριν κλείσει τα 25 είχε ήδη στο ενεργητικό του συνεργασίες με μεγάλα περιοδικά, όπως το Elle, η Vogue και το GQ.
Το πρώτο σκάνδαλο της καριέρας του ήρθε στις αρχές της δεκαετίας του ’70, όταν ένας φίλος τού ζήτησε να τον βοηθήσει στο λανσάρισμα μιας σειράς τζην. Ο Toscani τον έπεισε να τα ονομάσει Jesus και για την πρώτη διαφήμιση φωτογράφησε τα οπίσθια της φιλενάδας του με ένα καυτό σορτς. Ως σλόγκαν, επέλεξε μια παράφραση του ευαγγελικού «Ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν»!
Ακολούθησαν διάφορες συνεργασίες με μεγάλες εταιρείες, ενώ το 1982 ξεκίνησε να δουλεύει για την Benetton, μια μικρή τότε επιχείρηση παραγωγής πλεκτών, η οποία θα εξελισσόταν σε πολυεθνικό κολοσσό, φυσικά με τη συνδρομή του. Επί 18 χρόνια, υπέγραψε για λογαριασμό της καμπάνιες που ξάφνιασαν, προκάλεσαν και σόκαραν την κοινή γνώμη σε ολόκληρο τον κόσμο – ανεβάζοντας φυσικά τις μετοχές της.
Μέχρι που μια σειρά διαφημίσεων με πρωταγωνιστές Αμερικάνους θανατοποινίτες προκάλεσε όχι μόνο σοβαρές αντιδράσεις, αλλά και τη ματαίωση μιας σημαντικής εμπορικής συμφωνίας στις ΗΠΑ, σημαίνοντας τη λήξη της συνεργασίας τους το 2000. Ο Toscani επέστρεψε στην εταιρεία ως creative director το 2017, αλλά ένα ατυχές σχόλιό του τρία χρόνια μετά έφερε και πάλι τη ρήξη.
Ο Oliviero Toscani έφυγε από τη ζωή στα 82 του χρόνια, όπως ανακοίνωσε με ανάρτηση στο Instagram η οικογένειά του, συγκεκριμένα η σύζυγός του Kirsti και τα τρία τους παιδιά, Rocco, Lola και Alí (είχε επίσης τρία παιδιά από δύο προηγούμενους γάμους του). Η αιτία θανάτου δεν ανακοινώθηκε, ωστόσο ο ίδιος είχε πει τον Αύγουστο του 2024 σε συνέντευξη στην Corriere della Sera ότι είχε διαγνωστεί με μια σπάνια ασθένεια, την αμυλοείδωση.
Τι είναι η αμυλοείδωση;
Ο Toscani είχε πει ότι υποβαλλόταν σε θεραπεία για την αμυλοείδωση, εξαιτίας της οποίας είχε χάσει βάρος, ενώ είχε αλλοιωθεί η αίσθηση της γεύσης του. Σχολιάζοντας ότι το κρασί δεν είχε πια την ίδια γεύση, είχε πει: «Δεν με ενδιαφέρει να ζω έτσι».
Η αμυλοείδωση προκαλείται από τη συσσώρευση ανώμαλων πρωτεϊνών σε ιστούς και όργανα του σώματος, όπως η καρδιά, ο εγκέφαλος, τα νεφρά, η σπλήνα κ.ά. Οι πρωτεΐνες αυτές ονομάζονται ινίδια αμυλοειδούς και η συσσώρευσή τους διαταράσσει τη φυσιολογική λειτουργία των οργάνων, οδηγώντας σε σοβαρές επιπλοκές.
Σύμφωνα με το Johns Hopkins Medicine, το 70% των πασχόντων είναι άντρες, ενώ μπορεί κάποιος να έχει αμυλοείδωση σε ένα ή περισσότερα όργανα. Υπάρχουν διαφορετικοί τύποι της νόσου, με πιο συχνούς την πρωτοπαθή αμυλοείδωση, που σχετίζεται με διαταραχές του μυελού των οστών, και τη δευτεροπαθή αμυλοείδωση, που συνδέεται με χρόνιες μολύνσεις ή φλεγμονώδεις παθήσεις, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος κ.ά. Υπάρχει επίσης κληρονομική αμυλοείδωση.
Τα συμπτώματα της αμυλοείδωσης ποικίλλουν ανάλογα με τα όργανα που επηρεάζονται, περιλαμβάνοντας κόπωση, πρήξιμο, δύσπνοια, αρρυθμία, αδυναμία κ.ά. Η διάγνωση απαιτεί εξειδικευμένες εξετάσεις, μεταξύ των οποίων ενδεχομένως και βιοψία ιστού. Οι υπάρχουσες θεραπείες (χημειοθεραπεία, μεταμόσχευση μυελού οστών κ.ά.) στοχεύουν στην επιβράδυνση της εξέλιξης της νόσου, τον μετριασμό των συμπτωμάτων και την επιμήκυνση της ζωής.
Μια συνέντευξη με τον Oliviero Toscani
Η συνέντευξη που μου είχε παραχωρήσει το 2005 ήταν στο διάστημα ανάμεσα στις δύο «θητείες» του στην Benetton, κατά τη διάρκεια του οποίου δεν είχε κάτσει άπραγος. Μεταξύ άλλων, είχε υπογράψει μια –φυσικά ανατρεπτική– καμπάνια για την ευαισθητοποίηση του κοινού ως προς την ασθένεια της οστεοπόρωσης, είχε κάνει την αφίσα για την ταινία «Αμήν», του Κώστα Γαβρά, και μια καμπάνια για την ιταλική φίρμα ρούχων RA-RE.
Στις διαφημίσεις της τελευταίας –που αναρτήθηκαν σε αρκετές πόλεις της Ιταλίας– πρωταγωνιστούσε ένα gay ζευγάρι, γεγονός που προκάλεσε διάφορες αντιδράσεις, ενώ το Ινστιτούτο Διαφημιστικής Αυτορρύθμισης της χώρας είχε απαγορεύσει την ανάρτηση περισσότερων.
Ξαναδιαβάζοντας σήμερα τη συνέντευξή του, καταλαβαίνει κανείς γιατί ο Toscani ήταν μπροστά από την εποχή του. Ακολουθούν χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
– Πώς γεννήθηκε η ιδέα αυτής της φωτογράφησης;
Δεν πρόκειται για μια ιδέα. Είναι κάτι ιστορικό!
– Ιστορικό;
Φυσικά. Μια ανακάλυψη των αρχαίων Ελλήνων. Αυτό είναι όλο!
– Πώς επιλέξατε να το συνδυάσετε με τη συγκεκριμένη φίρμα;
Ξέρω κι εγώ; Οι άνθρωποι δεν είναι γυμνοί. Κάνουν κάτι, ενώ φοράνε κάτι.
– Γιατί όμως το συγκεκριμένο σκηνικό;
Πρέπει να δημιουργεί κανείς τις κατάλληλες εικόνες την κατάλληλη στιγμή. Εικόνες που να εντάσσονται στην κάθε εποχή, με τους προβληματισμούς της. Στην Ισπανία, την Ιταλία αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο γίνεται μια κοινωνικο-πολιτική συζήτηση για τους γάμους μεταξύ ομοφυλόφιλων και όλες τις σχετικές παραμέτρους.
– Περιμένατε τις αντιδράσεις που εκδηλώθηκαν;
Εννοείται! Χαλαρά. Είναι πανεύκολο να προκαλέσεις αντιδράσεις.
– Ακούστηκε από κάποιους ότι οι εικόνες σας είναι χυδαίες και ότι θα διαμαρτύρονταν ακόμα κι αν απεικόνιζαν ένα ζευγάρι ετεροφυλόφιλο. Εσείς το πιστεύετε;
Μπα… Χυδαίες; Γιατί χυδαίες; Επειδή είναι δύο άντρες; Ο κόσμος λέει πολλές μαλακίες! Δεν κάθομαι να τις ακούω. Αν θέλουν να χαρακτηρίσουν κάτι χυδαίο, θα βρουν κάποιο πάτημα.
– Είστε υπέρ του γάμου μεταξύ ομοφυλόφιλων;
Δεν είμαι καν υπέρ του γάμου μεταξύ ετεροφυλόφιλων, οπότε… Είναι ένας θεσμός απαρχαιωμένος. Έχω κάνει τρεις ευτυχισμένους γάμους, γι’ αυτό και είμαι σε θέση να το λέω αυτό. Αν ήμουν ομοφυλόφιλος, δεν θα το ήθελα. Θα ήθελα να επινοήσω κάτι νέο.
– Κι όσον αφορά το ζήτημα της υιοθεσίας παιδιών;
Αυτό, φυσικά. Είναι δικαίωμα των ομοφυλόφιλων, όπως και οποιουδήποτε ανθρώπου. Θα προτιμούσα να είμαι γιος του Παζολίνι, παρά ενός ηλίθιου ετεροφυλόφιλου! Καταλαβαίνετε.
– Η κοινωνία όμως δεν φαίνεται να εγκρίνει κάτι τέτοιο. Το φοβάται;
Ίσως να φοβάται ότι θα χαθεί κάθε έλεγχος, ότι τα πράγματα θα ξεφύγουν. Προφανώς και φοβάται η κοινωνία. Το σεξ είναι ένα πρόβλημα που δεν έχει λυθεί ακόμα.
– Πρόβλημα;
Για την κοινωνία, ναι. Με το που προβάλλει κανείς κάτι ερωτικό, λένε ότι το σεξ είναι βρώμικο, ότι είναι κάτι κακό – γιατί; Κι η Εκκλησία είναι ο κατεξοχήν θεσμός που το εκμεταλλεύεται αυτό. Δεν επιτρέπεται, ας πούμε, στις γυναίκες να γίνουν ιερείς. Το σεξ για την Εκκλησία είναι μια έμμονη ιδέα.
– Την οποία καταδικάζει…
Προφανώς, γιατί της είναι έμμονη ιδέα. Ακριβώς αυτό συμβαίνει και στην κοινωνία.
– Έχετε κατηγορηθεί συχνά ότι εκμεταλλεύεστε κοινωνικά ζητήματα για εμπορικούς λόγους, ότι είστε ασεβής κ.ο.κ. Πώς αντιδράτε σε όλα αυτά;
Δηλώνω πως καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει για μένα. Προσωπικά, θέλω να είμαι ανεξάρτητος, ώστε να κάνω οτιδήποτε θελήσω. Ποτέ μου δεν πήγα φυλακή, ποτέ δεν μου απαγγέλθηκαν κατηγορίες από δικαστήριο για κάτι, οπότε ποτέ δεν υπήρξα εκτός νόμου. Τέχνη σημαίνει να ωθείς τα πράγματα στα άκρα όσο γίνεται.
– Υπάρχει στο λεξιλόγιό σας η λέξη «βλασφημία»;
Δεν θα το έλεγα. Άλλωστε, δεν είμαι θρήσκος. Θεός μου είναι ένας άλλος Θεός.
– Ο οποίος είναι;
Το είπα: Θεός μου είναι ένας άλλος Θεός. Υπάρχει ένας άλλος Θεός.
– Πρέπει να είναι πάντα σοκαριστικές οι φωτογραφίες σας για να προκαλούν το ενδιαφέρον;
Καθόλου. Για μένα οι φωτογραφίες μου είναι φυσιολογικές!
– Ποια από τις δουλειές σας θα ξεχωρίζατε;
Δεν ξέρω… Ίσως την καμπάνια για τα Jesus Jeans, του 1973. Ήταν η πρώτη φωτογράφηση που μου έδωσε να καταλάβω ότι μπορώ να κάνω κάτι περισσότερο από το να τραβήξω απλώς μια φωτογραφία μόδας.
– Δεν σας αρέσουν πλέον οι φωτογραφήσεις μόδας;
Μου αρέσουν, αλλά δεν φωτογραφίζω απλώς και μόνο προϊόντα. Πρέπει να καταλάβει κανείς ότι η μόδα αποτελεί κομμάτι της κοινωνίας. Είμαι γέννημα της εποχής του ’60. Η γενιά μου επινόησε τη μίνι φούστα, το τζην και τα σχετικά. Μ’ αυτά μεγάλωσα. Τότε η μόδα αποτελούσε κοινωνικο-πολιτική τοποθέτηση. Σήμερα είναι απλώς ένα προϊόν. Είναι κρίμα, αλλά μπορούμε να κάνουμε κάτι.
– Σε κάποια συνέντευξή σας είχατε παραλληλίσει τα μοντέλα με πόρνες.
Κατά μία έννοια, είναι. Εξαρτώνται τόσο πολύ από το σώμα τους. Δεν χρειάζεται να είναι κανένας ιδιαίτερα έξυπνος για να κάνει αυτό που κάνουν.
– Αν τα μοντέλα είναι πόρνες, τότε τι είναι ένας φωτογράφος μόδας;
Αν φωτογραφίζει μόνο μόδα, είναι ένας κακός φωτογράφος. Γιατί, ελλείψει της μόδας, παύει να είναι καλός φωτογράφος. Χωρίς τοπ-μόντελ και εντυπωσιακά ρούχα δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Εγώ είμαι φωτογράφος. Μπορώ να βγάλω μια φωτογραφία και άνευ μόδας – ειδησεογραφική, οτιδήποτε.
– Παρ’ όλες τις άλλες δουλειές σας, είστε κατεξοχήν γνωστός για τη συνεργασία σας με τη Benetton. Σας ενοχλεί καθόλου αυτό;
Αυτό ισχύει, ίσως γιατί υπήρξε η μακροβιότερη και η πιο πλούσια συνεργασία μου. Κι έκανα νομίζω καλή δουλειά, ε; Οπότε, γιατί να μ’ ενοχλεί; Άλλωστε, αυτή η συνεργασία με έκανε πολύ πλούσιο.
– Αν μπορούσατε να κάνετε μια καμπάνια για οτιδήποτε τι θα επιλέγατε;
Ένα κίνημα για την εξάλειψη της τηλεόρασης. Είναι ό,τι χειρότερο έχει συμβεί στην ανθρωπότητα. Αποβλακώνει τους πάντες.
– Κι αν σας προκαλούσε κάποιος να κάνετε κάτι τηλεοπτικό για να το ανατρέψετε αυτό;
Είναι άλλο να κάνεις κάτι για την τηλεόραση και άλλο να βλέπεις τηλεόραση. Είναι όπως το χέσιμο. Είναι πολύ καλό να χέζεις, αλλά δεν είναι καλό να βλέπεις σκατά όλη την ώρα!
– Τα περιοδικά πώς τα βρίσκετε;
Λίγο πολύ είναι όλα τα ίδια. Ακολουθούν τους κανόνες του μάρκετινγκ, τι πουλάει περισσότερο. Δεν τα καθοδηγεί η ευφυΐα, αλλά εμπορικές τακτικές. Είναι το ίδιο με τ’ αυτοκίνητα: δεν έχει σημασία ποιος είναι ο κατασκευαστής – ιαπωνικά, γερμανικά, ιταλικά, φαίνονται όλα ίδια. Κι οι γυναίκες είναι όλες ίδιες, σαν κούκλες Barbie. Ο κόσμος φοβάται να ακολουθήσει τη μοναδικότητά του. Δεν πιστεύουμε πως είμαστε μοναδικοί και θέλουμε να μοιάσουμε σε κάποιον άλλο. Κι αυτό δεν είναι καλό.
– Εσείς τι έχετε απολαύσει περισσότερο στη ζωή σας;
Το ότι ζω. Είμαι πραγματικά πολύ τυχερός και προνομιούχος. Δεν ξέρω κάποιον που να έχει σταθεί τόσο τυχερός όσο εγώ.
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
