Η ΝΕΑ ΤΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΓΕΝΝΑΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΗΓΟΡΗΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Στην «Τελευταία πνοή», ο Κώστας Γαβράς εμπνέεται από υπαρκτά πρόσωπα για να εστιάσει στο θέμα της παρηγορητικής ιατρικής και να στοχαστεί με τον τρόπο του πάνω στον θάνατο.

Στις 12 Φεβρουαρίου 2025, μία ημέρα πριν κυκλοφορήσει στις ελληνικές αίθουσες η νέα του ταινία, ο Κώστας Γαβράς συμπληρώνει 92 χρόνια ζωής! Αν δεν γνωρίζεις την ηλικία του, όταν τον συναντάς από κοντά μπορεί να θεωρήσεις ότι είναι αρκετά νεότερος – τουλάχιστον αυτή την εντύπωση σχημάτισα εγώ βλέποντάς τον στις αρχές του περασμένου Δεκεμβρίου στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, όπου του απονεμήθηκε το ειδικό βραβείο του Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας για το σύνολο του έργου του.

Αμέσως μετά, προβλήθηκε η «Τελευταία πνοή», μια ταινία εστιασμένη στην παρηγορητική ιατρική, που σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί και στο ζήτημα της ευθανασίας.

Δύσκολο θέμα, θα μου πείτε. Όντως δύσκολο. Όμως ο Κώστας Γαβράς, που υπογράφει το σενάριο και τη σκηνοθεσία, έχει καταφέρει να κρατήσει θαυμαστές ισορροπίες.

Ο Κώστας Γαβράς στα γυρίσματα της ταινίας. © KG Productions via Rosebud.21

Η ταινία βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο (Le dernier souffle, εκδόσεις Gallimard, 2023), που συνυπογράφουν ο Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Ρεζί Ντεμπρέ και o Κλοντ Γκραντζ, γενικός ιατρός με ειδίκευση στην παρηγορητική φροντίδα.

«Το να θέλεις να φύγεις όρθιος, με άλλα λόγια με αξιοπρέπεια, είναι η ιδέα στην καρδιά της ταινίας», εξηγεί ο Κώστας Γαβράς. «Η παρηγορητική φροντίδα, είτε στο σπίτι είτε στο νοσοκομείο, μπορεί να παίξει ρόλο στην επίτευξη αυτής της αξιοπρέπειας. Οι χαρακτήρες της ταινίας είναι πραγματικοί άνδρες και γυναίκες. Τους αγάπησα, συχνά τους θαύμασα και τους κινηματογράφησα με πάθος».

Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, εστίασε όπως λέει στην ανθρώπινη ουσία, που θεωρεί ότι είναι η πιο σύνθετη από τις ζωτικές έννοιες: «έχει ψυχή, λογική, κατανόηση και πολλές άλλες δυνάμεις. Φέρει άπειρη πολυπλοκότητα και, ταυτόχρονα, μεγάλη απλότητα όταν αντιμετωπίζει τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει. Ιδιαίτερα με το τέλος της ζωής».

Ενοχλεί τον Κώστα Γαβρά η ιδέα του θανάτου;

«Ο θάνατος σαν ιδέα δεν με “ενοχλεί”, αλλά παραμένει για μένα ένα ανεξήγητο μυστήριο», απαντάει ο διάσημος κινηματογραφικός δημιουργός. «Ατενίζω προς τον ορίζοντα του τέλους της ζωής, ο οποίος αρχίζει να με πλησιάζει όλο και περισσότερο. Όταν δεν εργάζομαι, καταλήγω μερικές φορές να τον σκέφτομαι – ο χρόνος, άλλωστε, προχωράει αμείλικτα. Και ιδιαίτερα όταν κάνει αισθητή την παρουσία του, όπως με τον θάνατο του Ζακ Περέν, ο οποίος ήταν ο προτελευταίος επιζών από τους ηθοποιούς, συγγραφείς και μουσικούς από το “Z”. Είναι ένα δυνατό συναίσθημα που τελικά σε καθιστά γαλήνιο μπροστά στο αναπόφευκτο. Η ανάγκη για την ταινία αυτή προέκυψε από την ανάγνωση του βιβλίου των Κλοντ Γκραντζ και Ρεζί Ντεμπρέ. Κάνοντας την ταινία αυτή, προσπάθησα να πραγματοποιήσω τις ουτοπίες μου, να απαλλαγώ από τις φαντασιώσεις και τους φόβους μου».

Ο Κώστας Γαβράς με τη σύζυγό του, Μισέλ Ρέι-Γαβράς, που είναι παραγωγός της ταινίας. © KG Productions via Rosebud.21

Για να γράψει το σενάριο, ο Κώστας Γαβράς επανεξέτασε φιλοσοφικά γραπτά και διαλέξεις για το θέμα από διάφορες ιστορικές περιόδους. «Και φυσικά επέστρεψα στο βιβλίο “Dernier Souffle” με τις προσωπικές ιστορίες που περιλαμβάνει, κάνοντας επιπλέον συζητήσεις με τους συγγραφείς του, Ρεζί Ντεμπρέ και Κλοντ Γκραντζ», προσθέτει. «Ο φιλόσοφος και ο γιατρός, και τα πιστεύω τους για το τέλος της ζωής. Έτσι έγραψα το σενάριο με το δικό μου πιστεύω. Ένα διπλό πιστεύω, οικείο και κινηματογραφικό».

Στην «Τελευταία πνοή» πρωταγωνιστούν ο ελληνικής καταγωγής Ντενί Πονταλιντές και ο Καντ Μεράντ, στον ρόλο του συγγραφέα και του γιατρού αντίστοιχα. © KG Productions via Rosebud.21

Κεντρικός ήρωας της ταινίας είναι ο διάσημος συγγραφέας και φιλόσοφος Φαμπρίς Τουσέν, που στο πλαίσιο ενός τσεκ απ πληροφορείται για έναν πιθανό κίνδυνο υγείας που αντιμετωπίζει. Σε έναν επανέλεγχο συναντά τον γιατρό Ογκιστέν Μασέ, συζητά μαζί του για τη φύση της παρηγορητικής ιατρικής και αποφασίζει να παρακολουθήσει τη δουλειά του με ασθενείς οι οποίοι βρίσκονται στο τελικό στάδιο κάποιας νόσου, προκειμένου να γράψει ένα σχετικό βιβλίο.

Η Σαρλότ Ράμπλινγκ ακούει τις οδηγίες του σκηνοθέτη κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. © KG Productions via Rosebud.21

Είναι η «Τελευταία πνοή» μια πολιτική ταινία;

Ο χαρακτηρισμός «γενναία» τριγύριζε στο μυαλό μου από την ώρα που έβλεπα την ταινία. Ο Γαβράς σκύβει με ευαισθησία όχι μόνο πάνω από τους ασθενείς τους ίδιους αλλά και από τους συγγενείς τους, ακόμα και τους γιατρούς. Και καταφέρνει να μην καταπλακώσει τον θεατή με το βάρος του θανάτου, αλλά να τον κάνει να στοχαστεί για ένα θέμα που όλο και περισσότερο απασχολεί τις σύγχρονες κοινωνίες. Είναι τελικά πολιτική η ταινία του;

«Όταν γίνεται συζήτηση για ένα ζήτημα, αυτό είναι εξ ορισμού πολιτική», απαντά ο ίδιος. «Όταν μιλάμε για ανθρώπινα όντα και το τέλος της ζωής, τότε μιλάμε ακόμη περισσότερο για πολιτική. Η συζήτηση αποφεύγεται ή σταματάει επηρεασμένη από διάφορες δυνάμεις και δυναμικές, προσωπικές βεβαιότητες, ομάδες και δόγματα κάθε είδους, είτε περασμένων καιρών είτε σύγχρονα. Δεν φαίνεται πλέον αποδεκτό για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους να υποβάλλονται σε αλήθειες που συχνά απέχουν πολύ από τις δικές τους.

Ο Γιώργος Χωραφάς και η Άντζελα Μολίνα σε χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας. © KG Productions via Rosebud.21

»Η δημιουργία μονάδων παρηγορητικής φροντίδας –στα νοσοκομεία ή στο σπίτι– μου φαίνεται ότι είναι μια καλή λύση. Όμως ο αριθμός των παρόχων αυτών των υπηρεσιών είναι πραγματικά άθλιος. Η ευθύνη των υπευθύνων είναι κολοσσιαία. Οι πολιτικοί θα πρέπει να συζητήσουν, να αποφασίσουν και να σχεδιάσουν πολλά. Θα πρέπει επίσης να σκεφτούν και να κάνουν σχέδια έχοντας κατά νου εξ ολοκλήρου το πώς αυτά θα τεθούν στην υπηρεσία των ανθρώπων».

Πρέπει να μάθουμε να πεθαίνουμε;

«Ναι, χωρίς αμφιβολία», λέει ο Κώστας Γαβράς. «Ο Σωκράτης είπε: “Φιλοσοφώ σημαίνει μαθαίνω να πεθαίνω”. Ο Μονταίν επανέλαβε: “Φιλοσοφία είναι η προπαρασκευή του θανάτου και η προπαρασκευή της ελευθερίας. Η γνώση τού να πεθαίνουμε μας απελευθερώνει από κάθε υποταγή και αντίθεση”. Θα μπορούσα να παραθέσω πλήθος στοχαστών που λένε το ίδιο πράγμα με τα δικά τους λόγια. Αλλά εμείς απορρίπτουμε τον θάνατο. Τον κατακρίνουμε, τον αρνούμαστε. Τον κάνουμε κωμικό ή γελοίο. Ταυτόχρονα, είμαστε βαθιά τρομοκρατημένοι μπροστά στην ιδέα του δικού μας θανάτου ή του θανάτου των αγαπημένων μας προσώπων».

«Ο τρόμος του θανάτου και η παντελής έλλειψη προετοιμασίας οδηγούν στην άρνηση του αναπόφευκτου, στον χαρακτήρα του απόλυτου», προσθέτει. «Με άλλα λόγια, στην άρνηση να ζήσουμε ως θνητοί. Αυτή η άρνηση οδήγησε τον άνθρωπο να πείσει τον εαυτό του ότι το τέλος είναι μόνο “μερικό”, κάτι που μας διαφοροποιεί από τα ζώα: έχουμε το Πνεύμα, το οποίο είναι αθάνατο, σε αντίθεση με το υλικό, φθαρτό σώμα. Με αυτή τη βεβαιότητα μπορούμε να υπερβούμε τη λογική της φύσης, όπου όλα πεθαίνουν.

Ο Κώστας Γαβράς on location. © KG Productions via Rosebud.21

»Πρόκειται για μια υστερική, επιβλαβή πεποίθηση, που οφείλεται στην άρνηση αυτής της ανθρώπινης πραγματικότητας για όλους. Αυτή η άρνηση, που παρακάμπτεται από όλες τις θρησκείες, δεν έχει καταφέρει να γίνει πλήρως αποδεκτή και να δημιουργήσει γαλήνη για όλους. Όμως, είναι ένα σπουδαίο καταφύγιο, το οποίο και σέβομαι».