ΓΙΑΤΙ ΞΑΦΝΙΚΑ ΓΙΝΑΜΕ ΤΟΣΟ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΙ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΣΚΛΗΡΟ ΧΙΟΥΜΟΡ;

#MeToo, #cancelculture, νέος φεμινισμός, δικαιώματα ομόφυλων ζευγαριών, πόλεμοι…πόσος χώρος υπάρχει, στην κοινωνία που ζούμε, για το πολιτικά ανορθόδοξο χιούμορ σαν αυτό του Ricky Gervais; Μήπως η ίδια η κοινωνία δίνει χώρο σε αυτή ακριβώς την έκφραση που έχει η ίδια ανάγκη, προκειμένου να εκτονωθεί;

Όταν άρχισα να βγαίνω με τον σύζυγό μου, πίσω στις πολύ αρχές των 00s, υπήρξε μία κομβική στιγμή που παραλίγο να γίνει dealbreaker στη σχέση μας, που λένε και οι Αμερικάνοι. Καθισμένοι στον καναπέ, πέσαμε πάνω σε ένα επεισόδιο της σειράς «Jackass» του MTV, που έγινε γνωστή για το τελείως ανορθόδοξο, σχεδόν χυδαίο χιούμορ της.

Εγώ επί μισή ώρα ξεκαρδιζόμουν. Εκείνος όχι. Περάσαμε όλη την υπόλοιπη ημέρα συζητώντας το «πώς είναι δυνατόν εγώ, ένας άνθρωπος με ευαισθησίες, να γελάω ΜΕ ΑΥΤΑ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ». Η διαφορά στην αντίληψή μας περί χιούμορ λίγο έλειψε να μας χωρίσει. Δε λέω ότι ήμουν Σεφερλιακή (αχαχούχα, καλό ε;), αλλά σίγουρα «σήκωνα» πολλά περισσότερα από εκείνον.

Flash forward στο σήμερα, και συγκεκριμένα την περασμένη εβδομάδα. Ο σύντροφός μου, ο ίδιος άνθρωπος που τότε δεν δεχόταν ότι μπορεί ένα αστείο που προσβάλλει μία ομάδα του πληθυσμού να σε κάνει να θέλεις να γελάσεις –ακόμη και με τύψεις– ήταν κουκουλωμένος στο κρεβάτι και απολάμβανε τις βόμβες που έριχνε, τη μία μετά την άλλη, ο Άγγλος stand-up comedian/συγγραφέας/ηθοποιός/και τόσα άλλα, Ricky Gervais.

Παιδοφιλία, θάνατος, αναπηρία, αλλά και μίξη διαφόρων, («στην Κίνα, ένας παιδόφιλος ακολουθεί ένα παιδάκι και το ρωτάει, « θέλεις ένα κουταβάκι;» και εκείνο γυρίζει και του λέει, «ευχαριστώ, δεν πεινάω»), όλα τα είχε ο μπαξές, και όλα τον έκαναν να γελάει, ή τουλάχιστον να μειδιά με νόημα. Τι έγινε;

Τι είχε αλλάξει μέσα σε αυτά τα είκοσι και βάλε χρόνια; Γιατί τώρα, μετά από όλη την ενημέρωση γύρω από τον σεβασμό στα φύλα, τη διαφορετικότητα, τους κοινωνικούς αγώνες κατά της αδικίας, την ευαισθητοποίηση, γελάμε με «κακά» αστεία;

Χιούμορ και πολιτική ορθότητα

Πάμε πάλι πίσω στις αρχές των 00s, όταν τα χιπ χοπ τραγούδια ήταν η παιδική χαρά του σεξισμού. Ένα επεισόδιο από τα «Φιλαράκια» άνοιξε τότε μία μικρή χαραμάδα με θέα στο τι είναι ΟΚ να ακούς και τι όχι. Συγκεκριμένα, το 7ο επεισόδιο της 9ης σεζόν, με τίτλο The One With Ross's Inappropriate Song, στο οποίο η Έμμα, κόρη του Ρος και της Ρέιτσελ, μοιάζει να έχει ένα αρκετά ιδιότυπο χιούμορ.

Το μωρό γελάει μόνο όταν κάποιος του τραγουδήσει το «Baby Got Back», μια επιτυχία του Sir Mix-a-Lot που υμνεί τις γυναίκες με μεγάλους πισινούς. Με τύψεις, και έπειτα από κοινές υπεκφυγές και ψέματα, οι δύο γονείς παραδίνονται στο ακομπλεξάριστο, χωρίς φίλτρα γέλιο του μωρού, και παραδέχονται με ενοχές ότι «τουλάχιστον είναι ένα κομμάτι που προωθεί ένα θετικό body image».

Θυμηθείτε ότι μιλάμε για μία εποχή παχιών αγελάδων, προτού καταρρεύσει η παγκόσμια οικονομία, μας χτυπήσει ο κόβιντ, ο Τραμπ και όλα τα άλλα δεινά. Λίγη light πολιτική ανορθότητα ήταν ΟΚ. Αν σκεφτούμε όμως λίγο παραπάνω, θα συνειδητοποιήσουμε ότι οι άνθρωποι πάντοτε είχαμε ανάγκη κάποιον να λέει τα πράγματα με το όνομά τους, είτε για να ανακουφίζει τους εσωτερικούς μας δαίμονες είτε για να μπορούμε να τον δείχνουμε με το δάχτυλο και να τον αφορίζουμε για να νιώσουμε καλύτερα για τις δικές μας κακές σκέψεις. Ιδίως σε εποχές δύσκολες, εποχές που δεν δίνουν χώρο για παρεκκλίσεις και «κακή πλάκα».

Πολύ πολύ πριν το Jackass και τον Gervais υπήρχε ο Αριστοφάνης. Και, πιο πρόσφατα, ο εθνικός μας θησαυρός Τζίμης Πανούσης. «Η σάτιρα δεν κωλώνει σε αναπηρίες, δεν κωλώνει σε τίποτα. Σατιρίζει και τον χοντρό και τον ομοφυλόφιλο, έχει αριστοφανικές καταβολές, και πιο άγριες ακόμα», έλεγε κάποτε σε συνέντευξή του στη Lifo.

«Δεν κωλώνω πουθενά – ούτε σε Εβραίους, ούτε σε ομοφυλόφιλους, γι’ αυτό και έχω προβλήματα. Δυστυχώς, έχει επικρατήσει παγκοσμίως το politically correct, υπάρχουν πολλοί που θίγονται. […] Μου συστήνουν να μην λέω για τους μαύρους, για τους gay, να μην κάνω σεξιστικά σχόλια για τις γυναίκες. Τι σεξιστικά σχόλια, ρε καραγκιόζη; Μεγαλύτερο σεξισμός από το να έχεις μια γυναίκα άνεργη, να της στερείς την πρόσβαση στα απαραίτητα, υπάρχει; Και σε πειράζει που εγώ θα πω “τι ωραίο κώλο που έχεις;”», έλεγε το 2017 στη Στέλλα Χαραμή.

Τον θυμάστε στο Pride; Ανέβηκε στη σκηνή, αποθεώθηκε, και την ίδια ώρα μιλούσε για «αδερφές». Όταν «έπεσαν να τον φάνε», απάντησε νηφάλια, «Οι ομοφυλόφιλοι είναι κανονικοί άνθρωποι, δεν είναι είδος προς εξαφάνιση για να χρειάζονται προστασία».

Από το χιούμορ στην cancel culture

Μήπως τελικά όλα έχουν να κάνουν με την επικρατούσα αντίληψη; Γιατί ήταν OK το 1992 να σιγοτραγουδάμε το «Ψηλές, κοντές, ξανθές, μελαχρινές, αδύνατες, χοντρές, όλες καλές» του Κώστα Χαριτοδιπλωμένου, ενώ σήμερα θα τον κρεμούσαμε στα μανταλάκια; Γιατί ενώ εδώ, στην Ελλάδα, είναι OK να τραγουδάμε το happy birthday στα «κινέζικα», (τσαν τσιν τσον τσιν τσαν τσον), τα ξαδέλφια μου στην Αμερική θίχτηκαν, έφριξαν και με απείλησαν ότι θα με βγάλουν από το σπίτι τους όταν πρότεινα να το τραγουδήσουμε σε κάτι γενέθλια πριν από τέσσερα χρόνια; Με θεωρώ καλό άνθρωπο, με παιδεία και ευαισθησίες. Εκείνη τη στιγμή όμως, για λίγα λεπτά, έγινα η προσωποποίηση του εθνικιστικού ρατσισμού.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Τι με κάνει κακό άνθρωπο; Γιατί δαιμονοποιείται ο Ricky Gervais, που είμαι σίγουρη ότι στην καθημερινότητά του είναι ένας γλύκας; Γιατί έφριττε ο κόσμος με τον «αθυρόστομο» Τζίμη Πανούση, που πέρα από υπέροχος άνθρωπος ήταν και μία διάνοια που είχε σπουδάσει φιλοσοφία; «Σ’ αυτήν τη δουλειά, να ξέρετε, της σάτιρας εννοώ, δεν πρέπει να ταυτίζεις τη δημόσια εικόνα σου μ' αυτό που είσαι», είχε πει ο ίδιος, δίνοντας την απάντηση…

Η cancel culture δεν θέλει πολλά για να σε πετάξει εκτός, και οι κωμικοί είναι οι πρώτοι στο απόσπασμα. Ή μήπως στήνουν τους εαυτούς τους στην πρώτη γραμμή; Ο Πανούσης έλεγε ότι είναι σαν το παιδάκι που σου σπάει τα νεύρα, ενώ ο Gervais ξεκαθαρίζει (ακόμη και πάνω στη σκηνή) ότι δεν είναι παρά ένας χαρακτήρας. «Πρέπει να προκαλείς!» λέει. «Η μάθηση προκαλεί, η επιστήμη προκαλεί, η γνώμη προκαλεί. Η επίθεση προκαλεί!» Και ποιος είναι ο τρόπος του να το κάνει; Σοκάρει μέσα από καλά μελετημένο χιούμορ που σκάβει βαθιά στο υποσυνείδητο και μας φέρνει αντιμέτωπους με τους ίδιους μας τους στερεοτυπικούς δαίμονες.

Κάποιες φορές δεν θέλεις να γελάσεις, αλλά δεν αντέχεις να μην το κάνεις. Η ανάγκη που καλύπτει είναι ίδια με αυτή που έχει κάποιος πηγαίνοντας στην πρώτη σειρά ενός stand-up comedy show. Ξέρει ότι μπορεί να γελοιοποιηθεί, αλλά κάτι μέσα του το αποζητά, γιατί γνωρίζει καλά ότι κάπου εκεί μέσα θα κρύβεται μία μικρή ή μεγάλη αλήθεια που, όσο κι αν πονάει, θέλει να την ακούσει.

Το λάθος είναι να πιστεύουμε ότι αυτό που ακούμε μας αφορά προσωπικά – ακόμη κι αν μας αφορά προσωπικά. Ο κωμικός είναι εκείνος που έχει αναλάβει τον δύσκολο ρόλο να πει τα πράγματα όπως έχουν, ακόμη κι αν πονάνε. Το μόνο που έχει αλλάξει είναι το ποιος ακούει: «Υπάρχει ένα νέο είδος φασισμού», έλεγε ο Gervais το 2023, «από ανθρώπους που νομίζουν ότι ξέρουν τι μπορείς να πεις και τι όχι». Κι εκεί βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά που προσδιορίζει το είδος της κοινωνίας στο οποίο ζούμε.

Όπως είπε και ο Rowan Atkinson, «θεωρώ ότι η δουλειά της κωμωδίας είναι να προσβάλλει ή να έχει την δυνατότητα να προσβάλλει και δεν μπορεί να της αφαιρεθεί αυτή η πιθανότητα. Κάθε αστείο έχει ένα θύμα. Αυτός είναι ο ορισμός του αστείου. Κάποιος ή κάτι ή μια ιδέα παρουσιάζεται έτσι, ώστε να φαίνεται γελοία». Σε μία ελεύθερη κοινωνία, θα έπρεπε να σου επιτρέπεται να κάνεις αστεία για απολύτως οτιδήποτε επιλέξεις.