ΕΚΘΕΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙ ΝΑ ΔΕΙΞΕΙ ΠΩΣ ΗΤΑΝ ΒΑΜΜΕΝΑ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ

Μια έκθεση στη Νέα Υόρκη μπλέκει αρχαία αγάλματα με σύγχρονα αντίγραφα που επιχειρούν να δείξουν τα χρώματα που είχαν τα πρωτότυπα στην αρχαιότητα. Ήταν όμως έτσι;

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με κάτι προσωπικό: Λατρεύω τα κυκλαδικά ειδώλια. Τα έχω θαυμάσει πολλές φορές στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ενώ έχω μια ρέπλικα στο σπίτι που λατρεύω πραγματικά: ένα μικρό κεφάλι σαν από κυκλαδικό ειδώλιο, σμιλεμένο σε κατάλευκο μάρμαρο από μαρμαροτεχνίτη της Τήνου. Αν έπαιρνες έναν μαρκαδόρο και του ζωγράφιζες μάτια, θα μου φαινόταν σίγουρα καρικατούρα. Μπορεί όμως να είχε και μάτια και άλλα χρωματιστά χαρακτηριστικά στην αρχαιότητα. Γιατί ξέρουμε ότι πολλά αρχαία αριστουργήματα που έχουμε θαυμάσει κατάλευκα ήταν επιζωγραφισμένα – ακόμα και τα μάρμαρα του Παρθενώνα.

Αυτό έρχεται να προβάλλει η έκθεση Chroma: Ancient Sculpture in Color, που παρουσιάζεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Ανάμεσα σε εκθέματα από τις μόνιμες συλλογές του, έχουν τοποθετηθεί 17 αντίγραφα αρχαίων αγαλμάτων, στις ίδιες ακριβώς διαστάσεις, αλλά ζωγραφισμένα όπως εκτιμάται ότι θα ήταν στην αρχαιότητα.

Τα πρωτότυπα, αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά, χρονολογούνται από το 2700 π.Χ. έως τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Η εκτίμηση για το πώς ήταν βαμμένα και τα σχετικά αντίγραφα έχουν γίνει από ένα ζευγάρι Γερμανών καθηγητών αρχαιολογίας, τον Vinzenz Brinkmann και την Ulrike Koch-Brinkmann, που έχουν αφιερώσει την καριέρα τους στη μελέτη της πολυχρωμίας των αγαλμάτων στην αρχαιότητα.

Άποψη της έκθεσης «Chroma: Ancient Sculpture in Color», στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Φωτογραφία: Anna-Marie Kellen, Courtesy of The Met

Τα στοιχεία στα οποία βασίζονται είναι ιστορικά, αλλά από ένα σημείο και μετά έχουν πάρει κάποιες πρωτοβουλίες με τις οποίες πολλοί επιστήμονες διαφωνούν.

Μαρμάρινο ειδώλιο, περ. 2800–2700 π.Χ., πάνω στο οποίο έχουν εντοπιστεί ψήγματα από χρώμα. The Metropolitan Museum of Art, gift of Christos G. Bastis, 1964 / Courtesy of the Met

Γιατί ναι, υπάρχουν ιστορικά ευρήματα που υποδεικνύουν ότι τα αγάλματα και άλλα γλυπτά της αρχαιότητας ήταν πολύχρωμα. Οι δύο αρχαιολόγοι τα έχουν μελετήσει ενδελεχώς και έχουν αξιοποιήσει όλα τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα για να τα αναλύσουν. Ωστόσο, τα υπάρχοντα ευρήματα αφήνουν και πολλά κενά, τα οποία οι ίδιοι τόλμησαν να καλύψουν.

Αντίγραφο κυκλαδικού ειδωλίου, επιχρωματισμένο κατά την εκτίμηση των Vinzenz Brinkmann και Ulrike Koch-Brinkmann (2006). Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα. Courtesy of the Met

Τα μαρμάρινα αγάλματα δεν έμεναν λευκά

Η συνήθεια να θαυμάζουμε την απλότητα του λιτού λευκού στα μαρμάρινα αγάλματα της αρχαιότητας καλλιεργήθηκε τους τελευταίους αιώνες. Από τα πιο σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η έκδοση δίτομου σχετικού έργου το 1764, από τον Johann Joachim Winckelmann. Έκτοτε, η παρανόηση αυτή έχει χρησιμοποιηθεί ακόμα και ως επιχείρημα για τη «λευκή υπεροχή».

Όπως σημειώνει η αφροαμερικανίδα ιστορικός Nell Irvin Painter στο βιβλίο της με τίτλο The History of White People, «το χρώμα στη γλυπτική κατέληξε να θεωρείται βάρβαρο, καθώς θεωρήθηκε δεδομένο ότι οι ανώτεροι αρχαίοι Έλληνες ήταν πολύ εκλεπτυσμένοι για να βάζουν χρώματα σε ό,τι φιλοτεχνούσαν».

Λεπτομέρεια από το αντίγραφο αγάλματος από το ταφικό μνημείο της κόρης Φρασίκλειας, στο οποίο έχουν προστεθεί επίχρυσες λεπτομέρειες και πετράδια. Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα. Courtesy of the Met

Η έκθεση Chroma φιλοδοξεί να βάλει ένα λιθαράκι προς τη σωστή κατεύθυνση. «Αυτή η πρωτοποριακή έκθεση ζωντανεύει όπως ποτέ μέχρι τώρα τα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά εκθέματα του Μουσείου», σημειώνει ο διευθυντής του Met, Max Hollein. «Είναι πραγματικά μια έκθεση που ζωντανεύει την ιστορία μέσα από ενδελεχή έρευνα και επιστημονική διερεύνηση, και παρουσιάζει νέα δεδομένα για έργα που ανήκουν πολύ καιρό στη συλλογή του Met».

Άποψη της έκθεσης, στην οποία συνυπάρχουν μαρμάρινη σφίγγα από το 530 π.Χ. περίπου, από τη μόνιμη συλλογή του Met, και το επιχρωματισμένο της αντίγραφο. Φωτογραφία: Anna-Marie Kellen, Courtesy of The Met

Ο ίδιος εκτιμά ότι το 80% των επισκεπτών του μουσείου θα έρθει για πρώτη φορά αντιμέτωπο με την έννοια του χρώματος στα αρχαία αγάλματα, υποστηρίζοντας ότι θα είναι γι’ αυτούς «η απόλυτη αποκάλυψη και θεωρώ ότι αυτό έχει τεράστια εκπαιδευτική αξία».

Επιχρωματισμένος κορμός τοξότη. Το μαρμάρινο πρωτότυπο (470-460 π.Χ.) βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης και εκτιμάται ότι βρέθηκε πιθανότατα το 1886 κοντά στο βόρειο τείχος της Ακρόπολης. Όπως αναφέρει η ιστοσελίδα του Μουσείου, «ο θώρακας αρχικά είχε κίτρινο χρώμα ή ήταν επίχρυσος. Από τον χιτώνα διακρίνεται το εγχάρακτο προσχέδιο στον δεξιό ώμο και τον μηρό με οριζόντιες σειρές φύλλων και χρώμα, ίσως κόκκινο και γαλάζιο». Courtesy of the Met

Οι ενστάσεις για τα χρώματα

Η έκθεση διερευνά την πολυχρωμία στα αρχαία αγάλματα μέσα από 4 άξονες:

1. ανακάλυψη και αναγνώριση χρωμάτων και άλλων ειδών επεξεργασίας στην επιφάνεια αρχαίων γλυπτών,
2. ανασύσταση και ερμηνεία της πολυχρωμίας στα αρχαία Ελληνικά και Ρωμαϊκά αγάλματα,
3. τον ρόλο της πολυχρωμίας στη μετάδοση νοημάτων σε Ελληνικά και Ρωμαϊκά πλαίσια,
4. το πώς η πολυχρωμία έγινε δεκτή σε μεταγενέστερες περιόδους.

Ζεύγος ματιών από τη συλλογή του Met, τα οποία πρέπει να ήταν ένθετα σε μαρμάρινο άγαλμα. Purchase, Mr. and Mrs. Lewis B. Cullman Gift and Norbert Schimmel Bequest, 1991 (1991.11.3a, b) / Courtesy of the Met

Όσοι εκφράζουν τις ενστάσεις τους για την όλη προσέγγιση, στέκονται στο ότι οι εκτιμήσεις των Γερμανών αρχαιολόγων ναι μεν βασίζονται σε υπαρκτά δεδομένα, αλλά ο τρόπος που έχουν αποδοθεί αυτά –και συμπληρωθεί τα κενά– μπορεί να δημιουργήσει στο επισκέπτη την εξής εντύπωση: ότι αυτή είναι η μοναδική και απόλυτα σωστή προσέγγιση, ενώ είναι απλώς μία από διάφορες σχετικές απόπειρες.

Αντίγραφα μπρούτζινων ρωμαϊκών αγαλμάτων στην έκθεση. Και ο μπρούντζος επιχρωματιζόταν κατά τόπους, και γυάλιζε με ειδικό βερνίκι. Φωτογραφία: Anna-Marie Kellen, Courtesy of The Met

Επίσης, επισημαίνουν ότι τα αντίγραφα δεν είναι από μάρμαρο, που θα είχε διαφορετική αλληλεπίδραση με τα χρώματα, και ότι το φυσικό φως που τα έλουζε στην αρχαιότητα δεν μοιάζει με το φως στο εσωτερικό οποιουδήποτε μουσείου.

Άποψη της έκθεσης, όπου διακρίνεται αντίγραφο αγάλματος τοξότη (2019). Το πρωτότυπο (περ. 480 π.Χ.) βρέθηκε στον Ναό της Αφαίας, στην Αίγινα, και εκτίθεται σε μουσείο του Μονάχου. Φωτογραφία: Anna-Marie Kellen, Courtesy of The Met

Η μέση οδός

«Εκείνο που κάνουμε είναι να δημιουργούμε προτάσεις και ζητάμε από το κοινό να διαβάζει πίσω από τις λέξεις», είπε ο Brinkmann στους New York Times, προσθέτοντας ότι στις δεκαετίες που ασχολείται με το θέμα έχει συνεργαστεί με περισσότερους από 100 ερευνητές. «Όλα θεωρούνται αποτέλεσμα μιας διαδικασίας».

Έγχρωμη αποκατάσταση της στήλης του Αριστίωνος (2005/2019). Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Courtesy of the Met

Οι δημιουργίες του ζεύγους έχουν παρουσιαστεί στο παρελθόν σε έκθεση με τίτλο Gods in Color, η οποία ταξίδεψε σε διάφορα μουσεία. Φωτογραφίες από τα επιχρωματισμένα αγάλματά τους έχουν κυκλοφορήσει αρκετά στο διαδίκτυο (όπως στο λήμμα για την Στήλη του Αριστίωνος στη Βικιπαίδεια), ενώ η προσέγγισή τους έχει υιοθετηθεί επακριβώς στο βιντεοπαιχνίδι Assassin’s Creed Odyssey, που διαδραματίζεται στην αρχαία Ελλάδα.

Κι αν η συνύπαρξή τους με τα πρωτότυπα τους δίνει μια επιπλέον σφραγίδα εγκυρότητας, για τον διευθυντή του Met αυτό δεν συνιστά πρόβλημα. «Είναι μια επαγωγική διαδικασία για να φτάσεις όλο και πιο κοντά στην αλήθεια», επισήμανε στους NYT, προσθέτοντας ότι «ποτέ δεν μπορείς να φτάσεις την απόλυτη αλήθεια».

Η έκθεση «Chroma: Ancient Sculptures in Color» θα διαρκέσει μέχρι τις 26 Μαρτίου 2023.