«AMALIA MELANCHOLIA»: ΜΙΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΤΕΚΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ

Με αφορμή την παράσταση «Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων», μιλάμε με τη σκηνοθέτιδα Ζωή Χατζηαντωνίου για την ατεκνία της βασίλισσας Αμαλίας, για τη θέση της γυναίκας τότε και τώρα, αλλά και για το μεγαλύτερο δώρο που πρόσφερε η Αμαλία στην Αθήνα: τον Εθνικό Κήπο της πόλης.

Είναι από τις παραστάσεις που είδαμε πέρυσι και για καλή μας τύχη ξαναβλέπουμε φέτος. Μια παλιά γυναικεία ιστορία που μόνο στο παρελθόν δεν ανήκει. Άλλη μια αφήγηση για την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος, ένα κεφάλαιο που παραμένει ανοιχτό ακόμα στις μέρες μας. Η Ζωή Χατζηαντωνίου, που εκτός από τη σκηνοθεσία, υπογράφει επίσης τη σύλληψη άλλα και τη δραματουργία της παράστασης «Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων», έπεσε κάπως τυχαία επάνω στην ιστορία της ατεκνίας της πρώτης εκείνης Γερμανίδας βασίλισσας του νέου ελληνικού κράτους.

Έπειτα διάβασε και ξαναδιάβασε τις 887 επιστολές της Αμαλίας προς τον πατέρα της στο Ολδεμβούργο παρακολούθησε μέσω αυτής της επιστολογραφίας την προσπάθειά της να αποκτήσει παιδί παράλληλα με την πορεία και την εξέλιξη του νεοσύστατου κράτους, αλλά και την απόφασή της να διοχετεύσει όλη της την ενέργεια, το πάθος, το μεράκι στη δημιουργία του Βασιλικού –τότε– Κήπου.

Το «Amalia melancholia» δεν είναι μια κλασική ιστορία για βασίλισσες και βασιλιάδες. «Είναι μια ιστορία για κάθε γυναίκα, αλλά και για κάθε άνθρωπο που εγκλωβίζεται σε μια κατάσταση, μια αποστολή, έναν ρόλο», όπως λέει η Χατζηαντωνίου απαντώντας στις αμέτρητες ερωτήσεις που μας γεννήθηκαν από τη θέαση της παράστασης και κυρίως από την επεξεργασία της τις επόμενες μέρες.

Η σκηνοθέτιδα Ζωή Χατζηαντωνίου. © Alex Kat

Η ατεκνία και η δημιουργία στον πυρήνα του έργου

– Πότε ήρθες σε επαφή με τις επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας και ποια διαδικασία ακολούθησες μέχρι τη δημιουργία της παράστασης;

Πριν από χρόνια, ψάχνοντας για κάτι εντελώς άλλο, έπεσα τυχαία επάνω στην ιστορία της ατεκνίας της Αμαλίας, και συγκεκριμένα πάνω σε μια μελέτη τεσσάρων γιατρών που αναφέρονταν στις πολιτικές και ιστορικές συνέπειες της ατεκνίας της. Εκεί εντόπισα μια σύνδεση, μια παραλληλία ανάμεσα στο πρόβλημα, στην έλλειψη ενός σώματος και δη γυναικείου, τη στιγμή που πολιτικά και ιστορικά προσπαθούσε να γεννηθεί ένα νέο κράτος, το νεοελληνικό.

Στη συνέχεια αναζήτησα τις επιστολές (ένα δίτομο βιβλίο των εκδ. Εστία που τότε ήταν εξαντλημένο, αλλά πέρυσι επανεκδόθηκε), οι οποίες είναι ένας θησαυρός. Πρόκειται για δυο βιβλία σχεδόν δυο χιλιάδων σελίδων. Έγραφε πάρα πολύ η Αμαλία στον μπαμπά της. Είναι 887 επιστολές, στις οποίες διακρίνεται καταρχήν ένας εξομολογητικός χαρακτήρας, ταυτόχρονα όμως, επειδή ήταν πολιτικά πρόσωπα η ίδια και ο πατέρας της, περιέχουν και πάρα πολλές πληροφορίες αναφορικά με τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα.

Η Ρίτα Λυτού στον ρόλο της επιμελήτριας, αλλά και της Κυρίας επί των Τιμών της βασίλισσας Αμαλίας. © Σταύρος Χαμπάκης

Είναι μια τεράστια δεξαμενή πληροφοριών, στην οποία θα μπορούσε εύκολα κανείς να χαθεί. Στη δική μου δουλειά, ευτυχώς, είχα εντοπίσει από νωρίς τον δραματικό πυρήνα της ατεκνίας και της δημιουργίας του κήπου, επομένως το πολιτικό και ιστορικό κομμάτι αποτέλεσε εξαρχής το φόντο.

Τρεις ξεχωριστές αναγνώσεις των βιβλίων, μια γενναία αποδελτίωση των επιστολών, προσθήκη επιπλέον στοιχείων (ιστορικών, ιατρικών) αλλά και άλλων, συμπεριλαμβανομένων και δικών μου κειμένων, και έπειτα μια πολύμηνη διαδικασία αφαίρεσης, με οδήγησαν τελικά στις 23 σελίδες του κειμένου που είναι η παράσταση.

– Πώς τη φαντάστηκες σχεδόν δυο αιώνες μετά; Μέσα σε μια γυάλα; Ως μουσειακό έκθεμα; Ένα ιατρικό λάθος με βασιλική περιβολή;

Δεν ήθελα να κάνω μια ιστορική παράσταση, μια βιογραφία της βασίλισσας Αμαλίας. Είδα εξαρχής τις προεκτάσεις αυτής της ιστορίας. Αυτό που συνέβη, και νομίζω πως το πετύχαμε, ήταν μια αναγωγή της Αμαλίας. Αναφορικά με τη συνθήκη του τόπου, από την αρχή είχα σκεφτεί να την τοποθετήσω μέσα σε μια αίθουσα μουσείου Φυσικής Ιστορίας, σαν αυτά τα vivarium, που βάζουν ζώα και φυτά και τα επιτηρούν ειδικοί επιστήμονες, επιμελητές, πώς αναπαράγονται πώς αντιδρούν, ενώ ο κόσμος παρακολουθεί: ένα vivarium για το είδος Amalia που προσπαθούν συνέχεια να την αναπαράξουν μπροστά στα μάτια των επισκεπτών-θεατών.

Αυτό δραματουργικά θεωρώ ότι συνδέεται άμεσα γιατί λόγω θέσης η γονιμοποίηση της Αμαλίας, και όχι μόνο η τεκνοποίηση, ήταν θέμα δημόσιο. Ανοιχτό. Την παρακολουθούσαν όλοι. Οπότε ναι, βάλαμε την Έμιλυ Κολιανδρή που κάνει την Αμαλία σε μια γυάλα και η Ρίτα Λυτού είναι η επιμελήτρια – έχει κατά κάποιον τρόπο τη λειτουργία που είχε η Κυρία επί των Τιμών της βασίλισσας Αμαλίας, που ήταν ο ίσκιος της στα πάντα. Αλλά κυρίως είναι ένα είδος παρατηρητή που προτείνει ερεθίσματα και τρόπους για τη διαιώνισή της.

Κι έτσι η παράσταση είναι σαν να τρέχει πάνω σε δυο γραμμές. Απ' τη μία είναι η συνθήκη του μουσείου Φυσικής Ιστορίας με το ζωντανό έκθεμα και την επιμελήτρια, και από την άλλη η συνθήκη της σχέσης της πραγματικής Αμαλίας με τη βαρόνη Wilhelmine von Plüskow, που επίσης ήταν αυτή που έδινε ραπόρτο για πολλά πράγματα που συνέβαιναν στην Αμαλία, στον πατέρα της, στους διπλωμάτες, στην αυλή γενικά.

– Πώς αντιμετώπιζε η ιατρική της εποχής την άτεκνη βασίλισσα;

Για να το συνδέσω με τη συνθήκη του ζωντανού εκθέματος, εδώ υπάρχει και μια αναφορά στα βικτωριανά freak shows, όπου ο κόσμος πήγαινε και έβλεπε τους ανθρώπους-τέρατα. Οι άνθρωποι-τέρατα του 19ου αιώνα ήταν αυτοί που έπασχαν είτε από κάποια έλλειψη είτε από πλεονασμό.

Στην ιατρική του 19ου αιώνα οποιαδήποτε έλλειψη ή απλασία κατέτασσε τους ανθρώπους στην κατηγορία των τερατογενέσεων. Εκεί θα κατατασσόταν και η Αμαλία, αν γινόταν γνωστό το πρόβλημά της. Γιατί, κατά τ' άλλα, υπήρχαν γιατροί που έλεγαν ότι όλα είναι καλά και άλλοι που επεσήμαναν ότι υπάρχει πρόβλημα χωρίς ωστόσο να το προσδιορίζουν. Πλέον υπάρχει μια σύγχρονη ιατρική μελέτη που λέει ότι το αίτιο της ατεκνίας της βασίλισσας Αμαλίας είναι ότι δεν υπήρχε μήτρα, δεν υπήρχε κόλπος, δεν υπήρχε αναπτυγμένο αναπαραγωγικό σύστημα, δεν μπορούσε να γίνει καν η αναπαραγωγική πράξη.

Οι θεραπείες στις οποίες προχωρούσαν ήταν για να κάνουν διάνοιξη. Καταλαβαίνεις, λοιπόν, ότι αυτή η γυναίκα δεν μπορούσε να φέρει σε πέρας την αποστολή που είχε αναλάβει. Γιατί αυτό έπρεπε να κάνει. Δεν την ήθελαν για κάτι άλλο. Ούτε κήπους ήθελαν ούτε τίποτα. Ένα παιδί ήθελαν από αυτή. Και αυτή ήταν μια αποτυχημένη που δεν μπορούσε να κάνει παιδί. Ταυτόχρονα ήταν και ένα σώμα που έπασχε. Πονούσε. Ήταν σε έναν διαρκή αγώνα, προκειμένου να τα καταφέρει.

Μια μυθιστορηματική ηρωίδα

– Ο Όθωνας πού βρίσκεται σε όλο αυτό; Και πώς στεκόταν η Αμαλία δίπλα του, μέσα σε αυτήν την κατάσταση της ατεκνίας από τη μια και του ρόλου της ως βασίλισσας από την άλλη;

Για τον Όθωνα δεν ξέρουμε. Το πολύ σημαντικό είναι ότι υπήρξε μια απίστευτη συνενοχή ανάμεσα στους δύο. Γιατί αν ο Όθωνας ήθελε να παραμείνει στην Ελλάδα και στην εξουσία, θα μπορούσε να λύσει το θέμα με το να παντρευτεί μιαν άλλη.

Από τη δική μου έρευνα, επίσης, προέκυψε ότι ο Όθωνας ήθελε να φύγει από την Ελλάδα και αυτή που τον κρατούσε ήταν η Αμαλία. Έγιναν περισσότερες από είκοσι επαναστάσεις εναντίον τους όσο ήταν στη χώρα. Η Αμαλία δεν ήθελε να φύγει με τίποτα. Είχε ένα πάθος και αυτό είναι κάτι που με τράβηξε πάρα πολύ σε αυτή. Ήταν μια μυθιστορηματική ηρωίδα.

Ανήκει εντελώς στην εποχή του Ρομαντισμού. Ήρθε εδώ με έναν ιδεαλισμό, πιστεύοντας ότι θα βρει τη χώρα των ονείρων της – αυτή που διάβαζε στα ομηρικά έπη. Ήρθε και βρήκε το τίποτα. Παρ’ όλα αυτά, επειδή ήταν και προτεστάντισσα, έμεινε εξαιρετικά σταθερή στην αποστολή της. Και υπάρχει εδώ ένα κράμα ιδεαλισμού και προτεσταντικού καθήκοντος που έχει πάρα πολύ ενδιαφέρον. Ήταν ένα πρόσωπο άξιο να ασχοληθεί κάποιος μαζί του δημιουργικά, καλλιτεχνικά.

– Απ’ τα διαβάσματά σου, πιστεύεις ότι η ατεκνία του βασιλικού ζεύγους επηρέασε τον ρου της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας;

Αξίζει να πούμε ότι στις επιστολές υπάρχουν κάποια καταπληκτικά κομμάτια πολιτικής εκτίμησης που δυστυχώς δεν μπόρεσα να συμπεριλάβω στο κείμενο της παράστασης. Και πράγματι είναι ένα ζήτημα τι θα γινόταν αν... Κάποιοι ιστορικοί πιστεύουν ότι αν γεννιόταν αυτό το παιδί, μπορεί ο Όθωνας και η Αμαλία να είχαν μείνει στην Ελλάδα. Μπορεί και όχι, βέβαια. Πάντως είναι ένα θέμα προς συζήτηση, πώς θα ήταν αυτή η πόλη αν θα είχαν μείνει οι Βαυαροί.

Στο μεταξύ, επρόκειτο για ένα ζήτημα που είχε ανοίξει τόσο, ώστε είχε γίνει διπλωματικό. Πρώτη αναφορά στην ατεκνία της έχουμε από τον Μέτερνιχ στην Αυστρία. Όλη η Ευρώπη και όλος ο ελληνικός λαός περίμενε να δει τι θα γίνει με την κοιλιά της Αμαλίας. Θα φουσκώσει; Δεν θα φουσκώσει. Θα γκαστρωθεί η Γερμανίδα ή απλώς τρώει και παχαίνει; Αντιμετώπισε και τη χλεύη, μεταξύ άλλων.

Η Αμαλία είναι ο οποιοσδήποτε άνθρωπος

– Κινήθηκες μεταξύ ιστορίας και μυθοπλασίας, αναδεικνύοντας με ιδιαίτερη ευαισθησία ένα πολύ κρίσιμο γυναικείο ζήτημα. Στο πρόσωπο της Αμαλίας βλέπουμε κάθε γυναίκα του τότε και του τώρα;

Για μένα η Αμαλία περικλείει όχι μόνο τις γυναίκες όλων των εποχών, αλλά και όλους τους ανθρώπους που έχουν βρεθεί εγκλωβισμένοι σε μια αποστολή, σε ένα σώμα αν θες, που το ίδιο το σώμα είναι εμπόδιο να φέρουν σε πέρας αυτήν την αποστολή, είτε την έχουν θέσει οι ίδιοι είτε τους την έχουν αναθέσει.

Σίγουρα αφορά τις γυναίκες, όσον αφορά τη μητρότητα, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Για μένα η Αμαλία είναι ο οποιοσδήποτε άνθρωπος έχει στιγματιστεί ως αποτυχημένος. Νιώθω πως δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα για έναν άνθρωπο, απ’ το να φτάσει στο τέλος της ζωής του και να φέρει το στίγμα της αποτυχίας: της αποτυχημένης γυναίκας, του αποτυχημένου συζύγου, γιου, κόρης, του αποτυχημένου γενικά...

Το ίδιο το σώμα της ήταν το εμπόδιο για να πετύχει αυτό στο οποίο είχε πράγματι αφιερώσει τον εαυτό της. Αλλά απ’ την άλλη –και γι’ αυτό θεωρώ πως είναι σημαντική τελικά αυτή η ιστορία– η ίδια προτείνει οδό φυγής. Προτείνει διέξοδο, προτείνει έναν άλλο τρόπο, μια άλλου είδους δημιουργία.

Η μητέρα με το βρέφος, εικόνα αρχετυπική

–Εξακολουθεί η ατεκνία να στιγματίζει τη σύγχρονη γυναίκα; Είναι μια επιλογή που μπορεί να τη στηρίξει;

Σίγουρα τα πράγματα έχουν εξομαλυνθεί σε σχέση με το παρελθόν, παρ’ όλα αυτά όλοι κουβαλάμε τα ταμπού που μας έχουν φορτώσει. Ποιον ρόλο πρέπει να παίξει ο άντρας. Ποιον ρόλο πρέπει να παίξει η γυναίκα. Ποιον ρόλο πρέπει να παίξει μια μητέρα. Οι ρόλοι από τους οποίους όλοι κάτι περιμένουν από εμάς. Ε, και από την Αμαλία όλοι περίμεναν ένα παιδί που δεν κατάφερε να δώσει.

Όλοι στη Δύση –πιστεύουμε δεν πιστεύουμε– έχουμε μεγαλώσει με την εικόνα της Παναγίας, με τη γυναίκα να κρατάει ένα βρέφος. Είναι σχεδόν αρχετυπικό. Δεν ξέρω πόσο μπορούμε να το ξεπεράσουμε, παρόλο που κάποιες σύγχρονες γυναίκες το επεξεργάζονται και είναι πολύ σαφής η επιλογή τους να μην γεννήσουν. Πράγματι, πιστεύω ότι είναι πολύ προσωπικό ζήτημα για κάθε γυναίκα αλλά και για κάθε άντρα αν θα κάνει παιδί. Και δεν αποκλείω τους άντρες από αυτό το δίλημμα.

– Τι θα απαντούσε η Αμαλία σήμερα;

Η απάντηση είναι ο Εθνικός Κήπος. Και δεν γίνεται να μην το πούμε (εμείς το λέμε μεταξύ μας δηλαδή): καλύτερα που δεν έκανε παιδί αυτή η γυναίκα και έφτιαξε αυτόν τον φανταστικό κήπο στο κέντρο της πόλης. Χωρίς αυτόν η Αθήνα δεν θα ήταν ίδια. Θα είχε ακόμα περισσότερο τσιμέντο και ηλιακούς θερμοσίφωνες.

Υπάρχει όμως αυτός ο κήπος, που δημιουργήθηκε από την Αμαλία η οποία –και αυτό είναι πολύ συγκινητικό– όσο δεν μπορούσε να κάνει παιδί, φύτευε και φύτευε... Το γράφει και η ίδια στις επιστολές της: «Με έχει πιάσει πραγματική μανία να φυτεύω, δεν μπορώ να σταματήσω [...] Και νομίζω ότι οι εργάτες δεν ολοκληρώνουν τις δουλειές που τους βάζω, επίτηδες, για να μην τους ανοίγω καινούργιες».

Υπάρχουν κάποιες φοβερές περιγραφές για το πώς δημιουργήθηκε αυτός ο Κήπος. Η ίδια μάλιστα μελέτησε πολύ, έψαξε και βρήκε ποια φυτά θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν και έκανε φοβερές εισαγωγές φυτών που θα μπορούσαν να αντέξουν στο αττικό κλίμα. Στο μεταξύ, μόνο από πείσμα και τρελή φαντασία μπορούσε κάποιος να δημιουργήσει έναν τέτοιο κήπο στην Αθήνα που τότε ήταν καμμένη, ξερή γη. Ήταν σαν να συντελέστηκε στην πόλη ένα μικρό θαύμα.

Κατάσταση ονείρου και δημιουργικής μελαγχολίας

– Ήθελε, πράγματι, η Αμαλία να την αποκαλούν «βασίλισσα των φοινίκων»;

Κάποια στιγμή, στα μέσα των προσπαθειών τεκνοποίησης λέει η ίδια: «Νομίζω ότι θα πρέπει να σταματήσω να διατηρώ ελπίδες για το ζήτημα, αλλά θα συνεχίσω να προσπαθώ [να κάνω παιδί]». Αρχίζει τότε να φέρνει με μανία φοίνικες από παντού, και γράφει στον πατέρα της: «Ελπίζω κάποτε να μου δώσει η ιστορία τον τίτλο της βασίλισσας των φοινίκων».

Αυτός ο τίτλος για μένα κρύβει χιούμορ και αυτοσαρκασμό, αλλά ταυτόχρονα και μια ονειρική ποιότητα, μια διάσταση παραμυθιού –γι’ αυτό έχουμε βάλει ένα παραμύθι εμβόλιμο μέσα στο κείμενο της παράστασης, την «Ωραία Κοιμωμένη» που πάσχει από αϋπνία, στην εκδοχή της Άνν Σέξτον. Έχει άλλωστε ευθεία αναφορά στη βασίλισσα της νύχτας, του χιονιού, των πάγων – έχει κάτι από παραμύθι, θέλω να πω. Και αυτή η γυναίκα φαίνεται πως δεν κατάφερε ποτέ να βγει από αυτή την κατάσταση ονείρου.

– Αν ήταν φυτό, πάντως, θα μπορούσε να λέγεται «Amalia melancholia». Πώς λειτούργησε αυτό το εύρημα στο στήσιμο της παράστασης;

Το «Amalia melancholia» είναι αυτή η αναφορά στις διωνυμικές ονομασίες φυτών, που για μένα έχουν κάτι επιστημονικό αλλά και εξωτικό ταυτόχρονα. Είναι ένα ζωντανό έκθεμα φυσικής και πολιτικής ιστορίας που καλούμαστε να παρατηρήσουμε, όπως είπαμε, αλλά και μια αναφορά στη μελαγχολία ως δημιουργική κατάσταση ζωής όχι ως κλινική κατάθλιψη.

• Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, σκηνή Ωμέγα, Λεωφ. Ηρ. Πολυτεχνείου 32, τηλ. 2104143310, παραστάσεις μέχρι τις 8 Ιανουαρίου 2023. Δείτε όλους τους συντελεστές της παράστασης και κλείστε εισιτήρια εδώ.
• Διαβάστε τις «Ανέκδοτες επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της, 1836-1853» (δίτομο), μετάφραση Βάνα & Μίχαελ Μπούσε, εκδ. Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ.