ΑΚΙ ΚΑΟΥΡΙΣΜΑΚΙ: Ο ΦΙΝΛΑΝΔΟΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΑΣ

Ένας σκηνοθέτης από τη μακρινή Σκανδιναβία, εκεί που οι άνθρωποι μοιάζουν τόσο ψυχροί όσο οι χαμηλές θερμοκρασίες που βιώνουν, έρχεται να δώσει μικρές και ανακουφιστικές κινηματογραφικές ανάσες ανθρωπιάς. Η καινούργια ταινία του Άκι Καουρισμάκι, τα «Πεσμένα Φύλλα», το αποδεικνύει περίτρανα.

Οι πρωταγωνιστές του Άκι Καουρισμάκι είναι σαν να έχουν φάει τούβλο στο κεφάλι! Άνθρωποι που μοιάζουν χαμένοι, με τη διττή έννοια της λέξης. Δηλαδή, από τη μία αποπροσανατολισμένοι και δυσκολεμένοι στο να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο. Από την άλλη, δείχνουν από χέρι ηττημένοι σε έναν άκρως ανταγωνιστικό κόσμο που μοιάζει με κούρσα αλόγων στην οποία επιβιώνουν μόνον τα γκανιάν και τα σκληροτράχηλα άτια.

Οι απροσδόκητοι ήρωες του Καουρισμάκι βρίσκονται εκτός κοινωνικού συναγωνισμού και κατ’ επέκταση αυτοματισμού. Δεν βλέπουν την φτώχια σαν αρρώστια. Δεν ανταγωνίζονται τον διπλανό τους για να κερδίσουν ψίχουλα. Αντιμετωπίζουν τη φτώχια τους σαν μια πραγματικότητα, σαν ένα κομμάτι του ασύμμετρου, κακοχαραγμένου παζλ που λέγεται «ζωή».

Και τότε ποια είναι η ουσία στον καουρισμακικό μικρόκοσμο; Η απάντηση είναι μία: Ο άνθρωπος.

Πώς στέκεται ο Καουρισμάκι στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης;

Το να μιλάς για τον άνθρωπο την εποχή που η τεχνητή νοημοσύνη θριαμβεύει είναι σίγουρα κάτι οξύμωρο. Το σινεμά του Άκι Καουρισμάκι μοιάζει σαν παλιομοδίτικο ψάρι έξω από το τεχνολογικά προηγμένο νερό. Θέλοντας να διαπιστώσω την ορθότητα της παραπάνω διαπίστωσης, ρώτησα το υπέρτατο AI (Artificial Intelligence) εργαλείο ChatGPT ποια είναι η γνώμη του για τον Φιλανδό σκηνοθέτη, βάζοντας στην περιγραφή που του έδωσα ότι θέλω μια «ανθρώπινη απάντηση».

Ο Άκι Καουρισμάκι στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου το 2017, όπου βραβεύτηκε με την Αργυρή Άρκτο καλύτερης σκηνοθεσίας για την ταινία «Η άλλη πλευρά της Ελπίδας». © Britta Pedersen/AP Photo

Το ChatGPT έδωσε την εξής απάντηση: «Ως τεχνητή νοημοσύνη, δεν έχω προσωπικές απόψεις ή συναισθήματα. Ωστόσο, μπορώ να παρέχω πληροφορίες για τον σκηνοθέτη Άκι Καουρισμάκι. Ο Άκι Καουρισμάκι είναι Φιλανδός σκηνοθέτης και σεναριογράφος, γνωστός για το μελαγχολικό ύφος και την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα των ταινιών του. Έχει λάβει αρκετά βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους σκηνοθέτες. Τα έργα του συχνά αντικατοπτρίζουν την ανθρώπινη κατάσταση με έναν ξεχωριστό και ευαίσθητο τρόπο».

Ο Άκι Καουρισμάκι, λοιπόν, είναι ο σκηνοθέτης που βραχυκυκλώνει το προηγμένο τεχνολογικά και όχι συναισθηματικά matrix στο οποίο ζούμε. Γιατί το σινεμά του έχει και προσωπικές απόψεις και πολύ συναίσθημα. Οι ήρωες του δεν «αντικατοπτρίζουν την ανθρώπινη κατάσταση με έναν ξεχωριστό και ευαίσθητο τρόπο».

Στιγμιότυπο από τα «Πεσμένα Φύλλα». © Sputnik/Album/Entertainment Pictures via ZUMA Press/Visualhellas.gr

Οι πρωταγωνιστές του είναι άνθρωποι με αδυναμίες, με ελαττώματα. Είναι πραγματικοί. Είναι εύθραυστοι και μοναχικοί, αλλά όχι από επιλογή. Ψάχνουν απεγνωσμένα τη συντροφικότητα και την αγάπη σε ένα αποξενωμένο κόσμο. Το κάνουν βέβαια με έναν αδέξιο και αμήχανο τρόπο. Αλλά προσπαθούν. Είναι ζωντανοί. Είναι μικροί επαναστάτες σε μια εποχή που η επικοινωνία είναι απομακρυσμένη και αποστασιοποιημένη, μέσω τσαταρισμάτων, ηχογραφημένων μηνυμάτων ή βιντεοκλήσεων.

Γι’ αυτό, ο Φιλανδός σκηνοθέτης δημιουργεί στις ταινίες του ρετρό, κομψούς μικρόκοσμους που μοιάζουν να έχουν ξεπηδήσει από προηγούμενες δεκαετίες. Στις ταινίες του, συνήθως δεν υπάρχουν κινητά τηλέφωνα, ηλεκτρονικοί υπολογιστές (στην πρόσφατη ταινία του, «Πεσμένα Φύλλα», υπάρχει μια σπάνια εμφάνιση PC), ακουστικά, τηλεοράσεις, social media… Αντίθετα, υπάρχουν jukebox, σινεμά, σταθερά τηλέφωνα, πικ-απ και βιβλία.

Επίσης, οι ήρωές του δεν είναι επιχειρηματίες, στατιστικολόγοι, προγραμματιστές, διαφημιστές ή υπεύθυνοι μάρκετινγκ. Είναι άνθρωποι που κάνουν χειρωνακτικές δουλειές, απομεινάρια μιας εργατικής τάξης που πνέει τα λοίσθια. Αυτοί είναι και οι πρωταγωνιστές των ασυνήθιστων παραμυθιών του, σαν το πρόσφατο φιλμ του «Πεσμένα Φύλλα».

«Πεσμένα Φύλλα»: Ένα αμήχανο μα βαθιά ανθρώπινο παραμύθι

Πρωταγωνιστές στην καινούργια ταινία του Άκι Καουρισμάκι είναι ο αλκοολικός οικοδόμος Χολάπα και η Άνσα, που δουλεύει σε ένα σουπερμάρκετ. Οι δυο τους θα γνωριστούν σε μια βραδιά karaoke και κάποια στιγμή θα πάνε να δουν μαζί ταινία. Η Άνσα θα δώσει στον Χολάπα το χαρτάκι με το σταθερό της τηλέφωνο (πόσα χρόνια έχετε να το ακούσετε αυτό;), αλλά εκείνος θα το χάσει. Η τύχη δεν είναι με το μέρος τους, με διάφορα εμπόδια να εμφανίζονται κάθε φορά που προσπαθούν να έρθουν κοντά ο ένας στον άλλο. Θα μπορέσει η αγάπη να κερδίσει κάθε δυσκολία;

Στα παραμύθια συνήθως η αγάπη νικάει τα πάντα. Αλλά στα ιδιόρρυθμα fairy tails του δεξιοτέχνη Καουρισμάκι τα πράγματα δεν εξελίσσονται με κανόνες, παρά μόνον με εξαιρέσεις. Τις ταινίες του διαπνέει ένας παλιότερος στίχος του Γιάννη Αγγελάκα: «Το λέει κι ένα τραγούδι που μας μάθαιναν παλιά, Ο χαμένος τα παίρνει όλα». Στον καουρισμακικό κόσμο κερδισμένος είναι αυτός που προσπαθεί να βρει την ουσία της ύπαρξης μέσα από την αλληλεγγύη, την ανθρωπιά, το συναίσθημα, τη σύνδεση. Στα παραμύθια του βιρτουόζου Φιλανδού, θριαμβευτές είναι οι ηττημένοι του συστήματος, που καταφέρνουν τραυματισμένοι, άποροι και κουτσοί να βρουν την πραγματική αγάπη.

Όλα αυτά, βέβαια, βουτηγμένα μέσα σε μια γλυκόπικρη ειρωνεία που τσακίζει κάθε σοβαροφάνεια και ελαφραίνει το δραματικό φορτίο. Και το βιτριολικό, deadpan χιούμορ του Καουρισμάκι είναι αυτό που θα λυτρώσει τους Σκανδιναβούς πρωταγωνιστές από την αδυσώπητη, έμφυτη ψυχρότητά τους.

Στιγμιότυπο από την ταινία «Το Λιμάνι της Χάβρης». © Moviestore Collection/Alamy/Visualhellas.gr

Βασικές γνώσεις για τον Καουρισμάκι

Δεν χρειάζεται να δεις όλες τις ταινίες του για να πάρεις μια γεύση από τον μοναδικό κινηματογραφικό του κόσμο – αν και μια απολαυστική βαθιά βουτιά στη φιλμογραφία του Καουρισμάκι δεν έκανε σε κανέναν κακό. Για παράδειγμα, «Το Λιμάνι της Χάβρης» είναι ένα από τα πιο δεξιοτεχνικά και χαρακτηριστικά δείγματα γραφής του Καουρισμάκι. Σε αυτήν, ένας μεσήλικας λούστρος περιθάλπει και δίνει καταφύγιο σε έναν νεαρό Αφρικανό, παράνομο μετανάστη, τον οποίο αναζητά η αστυνομία. Μια ιστορία ανθρωπιάς και αλληλεγγύης στο καρτποσταλικό τοπίο της Χάβρης, που πυροδοτεί μοναδικά συναισθήματα. Must-see!

Ο «Άνθρωπος Χωρίς Παρελθόν» μάλλον είναι η κορυφαία δημιουργία του μέχρι σήμερα. Σ’ αυτήν, ένας ταξιδιώτης χάνει τη μνήμη και τα χαρτιά του. Προσπαθώντας να επιβιώσει στο αποξενωμένο Ελσίνκι, θα βρει απροσδόκητα βοήθεια από τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους της φιλανδικής πρωτεύουσας. Ένας άνθρωπος χωρίς προορισμό και όνομα, που ζει χάρη στη συντροφικότητα των απόκληρων. Κλασικός Καουρισμάκι.

Μέλη του καστ της ταινίας «Οι Λένινγκραντ Κάουμποϊς πάνε Αμέρικα» στο Φεστιβάλ Καννών, το 1994. © Rhonda Birndorf/AP Photo

Η ταινία, βέβαια, που έβαλε τον Φιλανδό δημιουργό στην ευρωπαϊκή κινηματογραφική ελίτ δεν είναι άλλη από το «Οι Λένινγκραντ Κάουμποϊς πάνε Αμέρικα». Σε αυτήν, μια ατάλαντη ρωσική μπάντα δεν καταφέρνει να συναρπάσει το παγερό κοινό της Σιβηρίας (!) και τα μέλη της αποφασίζουν να ταξιδέψουν στην Αμερική για να αναγνωριστεί επιτέλους η αξία τους. Ένα καλτ διαμαντάκι που παρουσιάζει την πραγματικότητα της εκκωφαντικής κατάρρευσης της ΕΣΣΔ με έναν ξέφρενο ιλαροτραγικό τρόπο.