ADOLESCENCE: ΜΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΣΕΙΡΑ-ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Με αφορμή τη σειρά «Adolescence» του Netflix, για την οποία μιλάνε όλοι, ζητήσαμε από την ψυχολόγο και κοινωνική ερευνήτρια Αγνή Μαριακάκη να φωτίσει άγνωστες πλευρές της εφηβείας.

Η συζήτηση γύρω από την εφηβεία, την παραβατικότητα σε νεαρές ηλικίες, τα social media και το cyberbulling έχει φουντώσει, με αφορμή την κυκλοφορία της σειράς-φαινομένου «Adolescence».

Η ψυχολόγος και κοινωνική ερευνήτρια, Αγνή Μαριακάκη, αναλύει τα καυτά ζητήματα που αναδεικνύει η σειρά, αναλύει τον τρόπο που οι έφηβοι βιώνουν τις αλλαγές στη ζωή τους και συζητά για τον ρόλο των γονέων, των εκπαιδευτικών και της κοινωνίας στην ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη.

Εφηβεία και παραβατικότητα: Όλα όσα φέρνει στην επιφάνεια η σειρά-φαινόμενο «Adolescence»

– Γιατί πιστεύετε ότι έχει γίνει χαμός με τη σειρά «Adolescence»;

Eπειδή αναδεικνύει κάτι που όλοι βλέπουμε γύρω μας, δηλαδή την άνοδο της εφηβικής παραβατικότητας, και μιας επιθετικότητας –ψηφιακής ή μη– που μπορεί να φτάνει στα άκρα.

Courtesy Netflix © 2024

– Γιατί μας δυσκολεύει τόσο πολύ να κατανοήσουμε και να επικοινωνήσουμε με τους έφηβους;

Επειδή για να κατανοήσεις έναν έφηβο, πρέπει να έχεις πρώτα συμφιλιωθεί με τον δικό σου έφηβο εαυτό – κι αυτό δεν είναι εύκολο για κανέναν. Οι περισσότεροι ενήλικες κουβαλάνε μέσα τους έναν έφηβο που δεν τον άκουσαν, δεν τον σεβάστηκαν, δεν τον άφησαν να μιλήσει, να θυμώσει, να κάνει λάθη. Οπότε, όταν βλέπουν μπροστά τους έναν νέο άνθρωπο που διεκδικεί χώρο, αυτονομία, ειδικά με βία και ένταση, αντιδρούν, αντί να αφουγκραστούν.

Μας δυσκολεύει, γιατί ο έφηβος δεν μας χαρίζει τίποτα εύκολα. Ούτε την εμπιστοσύνη του, ούτε την προσοχή του. Δεν απαντά με ναι ή όχι. Απαντά με βλέμματα, σιωπές, ειρωνεία, πόρτες που κλείνουν. Και απαιτεί από εμάς υπομονή, ενσυναίσθηση, ελευθερία και όρια ταυτόχρονα – τέσσερα πράγματα που σπάνια μάθαμε να προσφέρουμε μαζί.

Η ψυχολόγος, κοινωνική ερευνήτρια, Αγνή Μαριακάκη.

Επιπλέον, ο κόσμος στον οποίο μεγαλώνουν οι σημερινοί έφηβοι δεν μοιάζει με τον κόσμο που ξέραμε. Σήμερα, ο κόσμος είναι ψηφιακός, γρήγορος, υπερφορτωμένος, ασταθής. Κι αν δεν μπούμε με περιέργεια στο σύμπαν τους, όχι με αίσθημα υπεροχής, θα είμαστε πάντα «εκτός».

Τέλος, επειδή ο έφηβος μάς καθρεφτίζει. Μας δείχνει τι φοβόμαστε: την αλήθεια, τη ρήξη, το άγνωστο, την ανάγκη για νόημα. Κι αυτό, ναι, είναι άβολο. Αλλά και βαθιά λυτρωτικό, όταν το αντέξεις.

«ENA SMARTPHONE ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΨΥΧΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΝΕΩΝΕΤΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ, ΑΓΓΙΖΕΙ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΧΩΡΙΣ ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΦΡΑΓΜΟΥΣ»

– Ποια είναι η επίδραση των social media στην ψυχική υγεία των εφήβων; Μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη βίαιων συμπεριφορών στην εφηβεία;

Βεβαίως. Κι αυτό επειδή ένα smartphone είναι ένα ψυχαγωγικό σύστημα που ανανεώνεται συνέχεια, αγγίζει όλες τις αισθήσεις και ταξιδεύει τη φαντασία χωρίς όρια και χωρίς φραγμούς. Το αποτέλεσμα είναι ότι ένας έφηβος έχει τη δυνατότητα να ξεφύγει από τα αρνητικά και δύσκολα συναισθήματά του στο διαδίκτυο, να ξεχαστεί, να αποφορτιστεί, να εκτονωθεί στα βίντεο του TikTok. Κι έτσι δεν μαθαίνει να «χωρά» τα δύσκολα συναισθήματα, να τα επεξεργάζεται και να τα αντέχει. Παραμένουν ωμά, ανεπεξέργαστα και καταπιεσμένα, και το ξέσπασμά τους θα είναι τότε βίαιο και ανεξέλεγκτο.

Επιπλέον, τα social media έχουν μετατρέψει την εφηβεία σε έναν διαρκή διαγωνισμό δημοτικότητας. Η συνεχής σύγκριση, η ανάγκη για likes, η επιδίωξη να δημιουργούν έναν προσεγμένο εικονικό εαυτό εξαντλούν ψυχικά τα παιδιά. Η συνεχής σύγκριση στην περίοδο της εφηβείας δημιουργεί άγχος και κατάθλιψη. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός δεν σταματά στο σχόλασμα, ακολουθεί τους έφηβους παντού. Η βία γίνεται περιεχόμενο. Παιχνίδια, challenges, viral σκηνές που περνούν το μήνυμα «δες πόσο δυνατό σε κάνει η σκληρότητα».

Όταν ένας έφηβος βλέπει καθημερινά ότι η βία είναι αποδεκτή, διασκεδαστική, ακόμα και επιβραβευμένη, αρχίζει να τη μιμείται. Κι όταν αισθάνεται αόρατος στο σπίτι του, αναζητά αναγνώριση μέσα από αυτή. Η σειρά «Adolescence» μας έδειξε αυτόν τον κώδικα επικοινωνίας, τη «γλώσσα» που χρησιμοποιούν τα παιδιά στην εφηβεία για να κρύβουν και να εκφράζουν ταυτόχρονα τον πόνο τους.

Courtesy Netflix © 2024

– Πώς μπορεί η οικογένεια να υποστηρίξει ένα παιδί στην εφηβεία που ρέπει προς την παραβατικότητα;

Ο έφηβος που ρέπει προς την παραβατικότητα προσπαθεί μέσα από αυτήν να βρει τη δύναμή του, να αισθανθεί σημαντικός, ορατός, ικανός να επιβληθεί, να υπερισχύσει. Με άλλα λόγια, ο έφηβος που ρέπει στην παραβατικότητα νιώθει αδύναμος, κατώτερος και αόρατος. Και είναι τότε ακριβώς που η οικογένεια συναισθηματικά τον εγκαταλείπει καταφεύγοντας σε κηρύγματα, σε φοβέρες, σε τιμωρίες που αποδεδειγμένα επιτείνουν το πρόβλημα. Δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να βοηθηθεί ο παραβατικός έφηβος, αν πρώτα δεν νιώσει ασφαλής. Αυτή είναι η προϋπόθεση. Ο γονιός νομίζει ότι αποσύροντας την αγάπη, και μέσα από τις φωνές και τους καυγάδες θα «συμμορφώσει» το παιδί. Αλλά θα συμβεί το αντίθετο. Θα το αποξενώσει.

Η πρώτη δουλειά του γονιού είναι να εξασφαλίσει ότι το παιδί του τον νιώθει δίπλα του, ότι νιώθει την αποδοχή και την αγάπη. Ότι έχει αξία για τους γονείς του, χωρίς να χρειάζεται να αποδείξει το παραμικρό. Κι από κει και πέρα, τα παιδιά χρειάζονται χρόνο με τους γονείς. Χρόνο επικοινωνίας, συνύπαρξης, σύνδεσης. Να μπορέσει να δει μέσα από τα μάτια των γονιών του τον καλύτερο εαυτό του, την αξία και την πολυτιμότητά του.

Πολλοί γονείς θα πουν ότι τίποτα από αυτά δεν πιάνει, το παιδί μου δεν μιλά ποτέ μαζί μου, κλείνεται στο δωμάτιο του και είναι σαν ξένος στο σπίτι. Δεν ξέρω καν τι του συμβαίνει από τότε που μπήκε στην εφηβεία. Και είναι λογικό αν βαφτίζουμε ως «επικοινωνία» τον δικό μας μονόλογο προς το παιδί, έναν μονόλογο γεμάτο «πρέπει», «πρόσεχε», «εγώ στην ηλικία σου…»

Courtesy Netflix © 2024

– Η τοξική αρρενωπότητα μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη βίαιων συμπεριφορών στους εφήβους;

Δεν δέχομαι τον όρο «τοξική αρρενωπότητα». Στοχοποιούμε την ανδρική βία κι επιθετικότητα επειδή εξωτερικεύεται, είναι φανερή, ορατή. Η θηλυκή τοξικότητα περνά κάτω από τα ραντάρ μας, επειδή είναι καλυμμένη, εξευγενισμένη, αλλά δεν παύει να είναι εξίσου καταστροφική. Η τοξική θηλυκότητα έχει να κάνει με το body shaming των αγοριών, με τη βίαιη απόρριψη ή τον διασυρμό όσων δεν είναι δημοφιλείς, με συμμαχίες και κλίκες, με εσωτερικές ιεραρχίες και αποκλεισμό των αδύναμων. Με μια ψεύτικη ευγένεια και επιφανειακή αποδοχή που χρησιμοποιείται για κοινωνικό έλεγχο και εξουσία. «Αν δεν κάνεις αυτό δεν είσαι φίλη μου», «δεν αξίζεις, θα σε βγάλω από το γκρουπ». Δεν είναι θέμα φύλου. Το πρόβλημα είναι οι τοξικές συμπεριφορές που υπονομεύουν την αυτοεκτίμηση, τη συναισθηματική ασφάλεια και την ψυχική υγεία των συνομηλίκων.

«Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΤΡΕΧΕΙ ΝΑ ΜΟΡΦΩΣΕΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ, ΑΛΛΑ ΞΕΧΝΑ ΝΑ ΤΑ ΑΓΚΑΛΙΑΣΕΙ ΟΤΑΝ ΠΟΝΟΥΝ, ΟΤΑΝ ΘΥΜΩΝΟΥΝ, ΟΤΑΝ ΧΑΝΟΥΝ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥΣ»

– Ποια προληπτικά μέτρα μπορούν να ληφθούν για την αντιμετώπιση της νεανικής βίας και ποιος είναι ο ρόλος των ψυχολόγων;

Για να προλάβουμε τη νεανική βία, πρέπει πρώτα να προλάβουμε τη σιωπή. Τη σιωπή γύρω από τα συναισθήματα, το σώμα, τον θυμό, την ενοχή, την ανάγκη για αποδοχή. Παιδιά περνούν από ηλικία σε ηλικία χωρίς ποτέ να τα ρωτήσει κανείς «πώς νιώθεις μέσα σου;». Και τότε, το ένστικτο της βίας –ακατέργαστο και ασύνορο– γίνεται γλώσσα. Εκδίκηση. Αυτοεπιβεβαίωση.

Ο ρόλος των ψυχολόγων είναι να ανοίγουν τον δρόμο προς τον εαυτό, όταν ο δρόμος προς τον άλλον έχει ήδη γεμίσει εμπόδια. Να χτίζουν τόπους ασφάλειας όπου το παιδί δεν θα είναι ούτε κακό ούτε θύμα, αλλά πλάσμα πολύτιμο που αξίζει να ακούγεται η ψυχή του.

Ο ψυχολόγος βοηθά τα παιδιά να αποκωδικοποιήσουν τον θυμό τους και να τον εκφράσουν με λέξεις, όχι με γροθιές ή emoji. Συμμετέχει στην εκπαίδευση γονέων και εκπαιδευτικών, ώστε να αναγνωρίζουν έγκαιρα τα σημάδια απορρύθμισης. Και κυρίως, διεκδικεί χώρο για την ψυχική υγεία των παιδιών σε ένα σύστημα που έχει αφήσει ελάχιστο χρόνο για τη ζωή, επειδή «πρέπει» να προλάβουμε την ύλη των μαθημάτων.

Courtesy Netflix © 2024

– Ποιος είναι ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην πρόληψη της βίας και στην ανάπτυξη υγιών προτύπων συμπεριφοράς;

Ο εκπαιδευτικός είναι συχνά ο πρώτος ενήλικας που μπορεί να δει πίσω από το βλέμμα ενός παιδιού. Πριν  καν από τους γονείς. Είναι ο άνθρωπος που έχει μπροστά του τον μικρό πρωταγωνιστή της βίας, πριν ξεκινήσει το επεισόδιο.

Ο ρόλος του δεν είναι απλώς να διδάσκει, αλλά να μοντελοποιεί με το ίδιο του το είναι τι σημαίνει σεβασμός, αλήθεια, όρια και φροντίδα. Να δημιουργεί χώρους έκφρασης μέσα στην τάξη, όπου τα παιδιά θα μιλούν με τα χείλη και όχι μόνο με τα πλήκτρα. Να αναγνωρίζει τις μορφές «σιωπηλής» βίας: το shaming, την απομόνωση, τον ανταγωνισμό, την εσωστρέφεια που μετατρέπεται σε επιθετικότητα.

Να είναι παρών, όχι μόνο ως αξιολογητής, αλλά ως μάρτυρας της ψυχής του παιδιού. Η παρουσία ενός εκπαιδευτικού που δεν φοβάται τη συζήτηση για τη σεξουαλικότητα, τα συναισθήματα, τις σχέσεις, τα λάθη, είναι από μόνη της πράξη πρόληψης. Είναι η απάντηση σε μια κοινωνία που τρέχει να μορφώσει παιδιά, αλλά ξεχνά να τα αγκαλιάσει όταν πονούν, όταν θυμώνουν, όταν χάνουν τον εαυτό τους. Μόνο που ο εκπαιδευτικός των σχολείων μας σήμερα βρίσκεται εγκλωβισμένος και αυτός σε ένα απαρχαιωμένο σύστημα, που δεν βοηθά. Γι' αυτό και οι δάσκαλοι είναι σήμερα οι πιο αφανείς μας ήρωες.

ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΒΡΟΥΜΕ ΧΡΟΝΟ ΝΑ ΡΩΤΗΣΟΥΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ «ΤΙ ΣΕ ΠΟΝΑΕΙ;» ΠΡΙΝ ΤΑ ΡΩΤΗΣΟΥΜΕ «ΤΙ ΒΑΘΜΟ ΕΒΓΑΛΕΣ;»

– Ποια προληπτικά μέτρα μπορούν να ληφθούν για την αντιμετώπιση της νεανικής βίας;

Δεν ξέρω αν το ποτάμι γυρίζει πίσω, κι αν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε ότι η τεχνολογία εύκολα γίνεται εθιστική, διαβρώνοντας τις αξίες και την ανθρωπιά μας λίγο λίγο. Αυτό όμως που σίγουρα μπορούμε να κάνουμε, είναι να φυτέψουμε αντιστάσεις εκεί που μεγαλώνει το κενό. Να δημιουργήσουμε χώρους –στο σχολείο, στην οικογένεια, στις παρέες– όπου τα παιδιά θα μπορούν να μιλούν για ό,τι νιώθουν πριν χρειαστεί να φωνάξουν μέσα από τη βία.

Η πρόληψη της νεανικής βίας δεν είναι ούτε απλή ούτε γρήγορη. Είναι καθημερινή πράξη επένδυσης στη σύνδεση. Είναι το να ενισχύσουμε τη συναισθηματική νοημοσύνη από το νηπιαγωγείο. Το να εισάγουμε τη σεξουαλική και συναισθηματική διαπαιδαγώγηση χωρίς φόβο και ηθικό πανικό. Το να βρούμε χρόνο να ρωτήσουμε τα παιδιά «τι σε πονάει;» πριν τα ρωτήσουμε «τι βαθμό έβγαλες;»

Είναι το να μάθουμε στα παιδιά ότι ο θυμός δεν είναι ντροπή, αλλά μήνυμα, και ότι η επίθεση δεν είναι λύση, αλλά κραυγή που δεν βρήκε ακροατή. Είναι, κυρίως, το να προλάβουμε τις ρωγμές, πριν γίνουν εκρήξεις. Να είμαστε παρόντες, με ακρόαση, τρυφερότητα και συνέπεια. Γιατί η βία τρέφεται με την αποξένωση, και προλαμβάνεται με τη σχέση.